Murray Gell-Mann: Do all languages have a common ancestor?

Translator: sanar dyar Reviewer: Daban Q. Jaff

Well, I'm involved in other things, besides physics.

باشە، من لە شتی تردا بەشدارم، جگە لە فیزیا.

In fact, mostly now in other things.

لە ڕاستیدا، زۆربەیان ئێستا لە شتی ترە.

One thing is distant relationships among human languages.

یەك شت پەیوەندیە دوورەکانی نێوان زمانە مرۆییەکانە.

And the professional, historical linguists in the U.S.

زمانزانانی لێهاتوو و مێژوویی لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.

and in Western Europe mostly try to stay away

و لە ئەوروپای ڕۆژئاوا زیاتر هەوڵ دەدەن دووربکەونەوە

from any long-distance relationships, big groupings,

لە هەر پەیوەندیەکی مەودا دوور، یان کۆبوونەوەی گەورە،

groupings that go back a long time,

کۆبوونەوەکان کە بۆ ماوەیەکی درێژ دەگەڕێنەوە،

longer than the familiar families.

لە خێزانە ئاشناکان درێژترە.

They don't like that. They think it's crank. I don't think it's crank.

حەزیان لەوە نییە. وا بیردەکەنەوە کە ئەوە نامۆیە. من وا بیر ناکەمەوە کە ئەوە نامۆیە.

And there are some brilliant linguists, mostly Russians,

هەندێک زمانناسی بلیمەت هەن، کە زۆربەیان ڕووسین،

who are working on that, at Santa Fe Institute and in Moscow,

ئەوانەی کە کار لەسەر ئەوە دەکەن، لە پەیمانگای سانتا فێ لە مۆسکۆ،

and I would love to see where that leads.

دەمەوێت ببینم کە ئەمە بەرەو کوێمان دەبات.

Does it really lead to a single ancestor

ئایا بە ڕاستی دەبێتە هۆی یەك باوباپیران

some 20, 25,000 years ago?

نزیکەی ٢٠،٢٥،٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا؟

And what if we go back beyond that single ancestor,

و چی ئەگەر بگەرێینەوە بۆ پێشینەی ئەو تاکە باوباپیرانە،

when there was presumably a competition among many languages?

کاتێك کە پێشبڕکێ هەبوو لە نێوان زۆرێك لە زمانەکان؟

How far back does that go? How far back does modern language go?

ئەوە تا مەودای چەند دەگەڕێتەوە؟ زمانە تازەکە تا مەودای چەند دەگەرێتەوە؟

چەند دەیان هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە؟

How many tens of thousands of years does it go back?

کریس ئەندەرسۆن: ئایا پێشبینی یان هیوات هەیە کە وەڵامی ئەوە چییە؟

Chris Anderson: Do you have a hunch or a hope for what the answer to that is?

Murray Gell-Mann: Well, I would guess that modern language must be older

مورای گیڵ-مان: باشە، پێم وایە زمانی مۆدێرن دەبێت کۆنتر بێت

than the cave paintings and cave engravings and cave sculptures

لە تابلۆکانی ئەشکەوت و هەڵکەندنی ئەشکەوت و پەیکەری ئەشکەوت

and dance steps in the soft clay in the caves in Western Europe,

و هەنگاوەکانی سەما لە قوڕی نەرم لە ئەشکەوتەکانی ئەوروپای ڕۆژئاوا،

in the Aurignacian Period some 35,000 years ago, or earlier.

لە سەردەمی ئۆریگناسیان نزیکەی ٣٥،٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا، یان پێشتر.

ناتوانم باوەڕ بکەم کە ئەو هەموو کارەیان کردووە و هەروەها زمانێکی مۆدێرنیان نەبووە.

I can't believe they did all those things and didn't also have a modern language.

So, I would guess that the actual origin goes back at least that far and maybe further.

بۆیە، پێموایە کرداری ڕاستەقینە دەگەڕێتەوە بەلایەنی کەمەوە بۆ دوور و لەوانەیە دوورتر.

But that doesn't mean that all, or many, or most

بەڵام ئەوە مانای ئەوە نییە کە هەموو، یان زۆر، یان زۆربەی

of today's attested languages couldn't descend perhaps

لەوانەیە زمانە بڕوا پێکراوەکان ئەمڕۆ نەتوانن داببەزێت

from one that's much younger than that, like say 20,000 years,

لە یەکێکی زۆر بچووکتر، وەك ٢٠،٠٠٠ ساڵ،

or something of that kind. It's what we call a bottleneck.

یان شتێک لەو جۆرە. ئەوە ئەو شتەیە کە ئێمە پێی دەڵێین ملی شوشە.

کریس: باشە، لەوانەیە فلیپ ئەندرسۆن ڕاست بکات.

CA: Well, Philip Anderson may have been right.

You may just know more about everything than anyone.

لەوانەیە تەنها تۆ زیاتر لە هەموو کەس هەموو شتێك بزانیت.

So, it's been an honor. Thank you Murray Gell-Mann.

کەواتە، ئەوە شانازییەك بوو. سوپاس مورای گێڵ-مان.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)