Do schools kill creativity? | Sir Ken Robinson | TED

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

بەیانیتان باش. چۆنن؟

Good morning. How are you?

(Audience) Good.

(پێکەنین)

ماوەیەکی نایاب بوو، وانییە؟

It's been great, hasn't it?

I've been blown away by the whole thing.

هێندە سەرم سوڕماوە لە بارودۆخەکە

In fact, I'm leaving.

خەریکە دەڕۆم.

(Laughter)

(پێکەنین)

There have been three themes running through the conference,

لە کۆڕەکەدا سێ بابەت ئاماژەی پێ دراوە

which are relevant to what I want to talk about.

کە پەیوەندی هەیە بەوەی کە من ئەمەوێ باسی بکەم

One is the extraordinary evidence of human creativity

یەکێکیان بەڵگەی توانای داهێنانی مرۆڤە.

in all of the presentations that we've had

کە لە هەموو پرێزێنتەیشنەکاندا بینیمان و

and in all of the people here;

لە هەموو ئەو کەسانەی لێرەدا ئامادە بوون

just the variety of it and the range of it.

بە هەموو ئاست و جۆرەکانییەوە.

The second is that it's put us in a place

دووەمیان ئەوەیە کە ئێمەی خستۆتە بارێکەوە

where we have no idea what's going to happen

کە هیچ بیرۆکەیەکمان نییە چی ڕودەدات

in terms of the future.

لە ڕووانگەی داهاتووەوە

No idea how this may play out.

نازانین ئەمە کاریگەرییەکانی چۆن دەبێت.

I have an interest in education.

گرنگی بە بواری پەروەدە دەدەم

Actually, what I find is, everybody has an interest in education.

لە ڕاستیدا، ئەوەی من ئەیزانم ئەوەیە کە هەموو کەس گرنگی بە بواری پەروەردە دەدات .

Don't you?

ئێوەش وانین؟

I find this very interesting.

ئەمە سەرنجڕاکێشە لام.

ئەگەر تۆ لە ئاهەنگێکدا بیت.

If you're at a dinner party, and you say you work in education --

وە بڵێیت کار لە پەروەردەدا دەکەم--

ڕاستییەکەی، ئەوکات زوو زوو لە ئاهەنگدا نابیت.

actually, you're not often at dinner parties, frankly.

(Laughter)

(پێکەنین)

If you work in education, you're not asked.

ئەگەر لە پەروەردەدا کار بکەی بانگ ناکرێیت.

(Laughter)

(پێکەنین)

And you're never asked back, curiously. That's strange to me.

وە هەرگیز جارێکی تر بانگ ناکرێیتەوە. ئەمە بۆ من سەیرە.

But if you are, and you say to somebody,

بەڵام ئەگەر هاتوو بانگ کرایت، وە بە کەسێ بڵێی

you know, they say, "What do you do?"

بۆ نمونە لێت دەپرسن، "چ کارێک دەکەیت"

and you say you work in education,

وە تۆش دەڵێی لە پەروەردەدا کاردەکەم

you can see the blood run from their face.

دەبینی کە دەموچاویان سور دەبێتەوە.

They're like, "Oh my God. Why me?"

دەڵێن "ئەی خودایە بۆ من؟"

(Laughter)

(پێکەنین)

"My one night out all week."

"لە هەمو هەفتەکەدا شەوێ چومەدەرەوە"

(Laughter)

(پێکەنین)

But if you ask about their education, they pin you to the wall,

بەڵام ئەگەر دەربارەی پەروەردەی ئەوان بپرسیت، پەلامارت دەدەن

because it's one of those things that goes deep with people, am I right?

چونکە ئەمە یەکێکە لەو باسانەی کاریگەری زۆرە لەسەر کەسەکان، وایە؟

Like religion and money and other things.

وەک ئایین، و پارە و شتەکانی تر.

So I have a big interest in education, and I think we all do.

بۆیە من خولیایەکی گەورەم بۆ پەروەردە هەیە وابزانم هەموومان هەمانە.

هەموومان حەزێکی زۆرمان بۆی هەیە.

We have a huge vested interest in it,

partly because it's education that's meant to take us into this future

بەشێکی لەبەر ئەوەی ئەو پەروەردەیە دەمانبات بۆ ئەو داهاتووەی

that we can't grasp.

کە دەستمان پێی ناگا.

If you think of it,

ئەگەر بیری لێ بکەیتەوە، ئەو منداڵانەی ئەمساڵ دەچنە قوتابخانە

children starting school this year will be retiring in 2065.

ساڵی ٢٠٦٥ خانەنشین دەبن.

Nobody has a clue,

کەس نازانێ

despite all the expertise that's been on parade for the past four days,

سەڕەڕای ئەو هەموو کارامەییەی لە چوار ڕۆژی رابردوودا پیشان درا

what the world will look like in five years' time.

کە ئەم جیهانە لە پێنج ساڵی داهاتوو چۆن دەبێت.

And yet, we're meant to be educating them for it.

کەچی دەبێت پەروەردەیان بکەین بۆ ئەو داهاتووە

So the unpredictability, I think, is extraordinary.

بۆیە ئەو پێشبینی نەکراوییە بەلامەوە، لە ئەندازە بەدەرە

And the third part of this is that we've all agreed, nonetheless,

سێ بەش ئەوەیە

هەموومان لەسەر

on the really extraordinary capacities that children have --

ئەو توانا بێ ئەندازەیەی منداڵ ڕێک کەوتوین-

their capacities for innovation.

لەسەر توانای داهێنانیان.

I mean, Sirena last night was a marvel, wasn't she?

سیرینا دوێنێ شەو بێوێنە بوو، وانەبوو؟

Just seeing what she could do.

هەر بینینی ئەو توانایەی.

And she's exceptional, but I think she's not, so to speak,

وە ئەو جیاوازە، بەڵام بڕوام وایە

لە ناو هەموو منداڵاندا تاک نەبێت

exceptional in the whole of childhood.

ئەوەی هەمانە کەسێکە کە زۆر هەوڵی داوە

What you have there is a person of extraordinary dedication

who found a talent.

وە بەهرەیەکی دۆزیوەتەوە

And my contention is, all kids have tremendous talents,

وە من سورم لەسەری کە هەموو منداڵان بەهرەی نایابیان هەیە

and we squander them, pretty ruthlessly.

وە ئێمە بێڕەحمانە ئەو بەهرانە لەناودەبەین

لەبەر ئەوە من دەمەوێ باسی پەروەردە بکەم

So I want to talk about education,

and I want to talk about creativity.

دەمەوێ باسی داهێنان بکەم

My contention is that creativity now is as important in education as literacy,

ناکۆکی من لەوەدایە کە توانای داهێنان هێندەی خوێندەواری گرنگە

وە دەبێت لە یەک ئاستدا تەماشایان بکەین.

and we should treat it with the same status.

(Applause)

سوپاس .(چەپڵە)

Thank you.

(چەپڵە)

(Applause)

That was it, by the way. Thank you very much.

هەر ئەوەنە بوو

زۆر سوپاس.

(Laughter)

(پێکەنین)

So, 15 minutes left.

تەنیا ١٥ خولەکم ماوە.

(Laughter)

(پێکەنین)

"Well, I was born ... "

باشە، من لەدایکبووی ... نا.

(Laughter)

(پێکەنین)

لەم ماوەیەدا چیرۆکێکی نایابم بیست -حەز دەکەم بیگێڕمەوە-

I heard a great story recently -- I love telling it --

of a little girl who was in a drawing lesson.

چیرۆکی کچێکی بچوکە لە وانەی وێنەکێشاندا

She was six, and she was at the back, drawing,

تەمەن شەش ساڵ، لە دواوەی پۆلەکە وێنەی دەکێشا

and the teacher said this girl hardly ever paid attention,

مامۆستاکە دەیگووت ئەم کچە بە دەگمەن ئاگاداری وانە دەبوو

and in this drawing lesson, she did.

بەڵام لەو وانەیەدا زۆر وریا بوو

The teacher was fascinated.

مامۆستاکە بەلایەوە سەیربوو

She went over to her, and she said, "What are you drawing?"

چووە لایەوە و گووتی: "وێنەی چی دەکێشیت؟"

And the girl said, "I'm drawing a picture of God."

کچەکەش گووتی، "وێنەی خودا دەکێشم"

And the teacher said, "But nobody knows what God looks like."

مامۆستاکەش گووتی "بەڵام کەس نازانێ وێنەی خودا چۆنە!"

And the girl said, "They will in a minute."

کچەکەش پێی وت "لە خولەکێکدا دەیزانن"

(Laughter)

(پێکەنین)

When my son was four in England --

کاتێ کورەکەم تەمەنی چوار ساڵ بوو لە ئینگلتەرا

actually, he was four everywhere, to be honest.

لە راستیدا لە هەموو شوێنێک چوار ساڵان بوو.

(Laughter)

(پێکەنین)

If we're being strict about it, wherever he went, he was four that year.

ئەگەر زۆر بڕۆین لەسەر، بۆ هەر کوێ دەرۆیشت، ئەو ساڵە تەمەنی چوار ساڵ بوو

He was in the Nativity play. Do you remember the story?

بەشداربوو لە شانۆی لەدایکبونی عیسا چیرۆکەکەتان بیر ماوە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

No, it was big, it was a big story.

نا چیرۆکێکی زۆر گەورە بوو.

Mel Gibson did the sequel, you may have seen it.

مێل گیبسن دەرهێنەری بوو ڕەنگە بینیبێتتان.

(Laughter)

(پێکەنین)

"Nativity II."

بەشی دووەمی .

But James got the part of Joseph, which we were thrilled about.

بەڵام جەیمس رۆڵی یوسفی بەرکەوت، کە هەموومانی هێنابووە جۆش و خرۆش

We considered this to be one of the lead parts.

وا دامان نابوو یەکێک بێت لە رۆڵە سەرەکییەکان

We had the place crammed full of agents in T-shirts:

هەموو شوێنەکەمان پڕ کردبوو لەو کەسانەی لەسەر فانیلەکانیان نوسرابوو

جەیمس رۆبنسن یوسفە (پێکەنین)

"James Robinson IS Joseph!"

(Laughter)

He didn't have to speak, but you know the bit where the three kings come in?

ئەو لەسەری نەبوو بدوێت.

بەڵام ئەها ئەو بەشەی سێ پاشاکە دێنە ژورێ؟

They come in bearing gifts, gold, frankincense and myrrh.

بە دیاری و ئاڵتون و شیرەمەنی و موڕەوە دێنە ژورێ.

This really happened.

ئەمە بەڕاستی ڕوویدا.

دانیشتبووین و وابزانم لە ڕیزەکەیان دەرچوون

We were sitting there, and I think they just went out of sequence,

because we talked to the little boy afterward and said,

چونکە دواتر قسەمان لەگەڵ کوڕە مندالەکەدا کرد و گووتمان

"You OK with that?" They said, "Yeah, why? Was that wrong?"

"تۆ ڕازی بوویت بەوە؟" ئەو گووتی، "بەڵی، بۆ؟ هەڵە بوو؟"

They just switched.

وابزانم گۆڕیبویانەوە

The three boys came in, four-year-olds with tea towels on their heads.

سێ کوڕەکە هاتنە ژوورێ

جوار ساڵان و خاولی بەسەریانەوە

They put these boxes down, and the first boy said, "I bring you gold."

چەند پاکەتێکیان دانا و

یەکەمان ووتی "من ئاڵتوونم بۆت هێناوە"

And the second boy said, "I bring you myrrh."

دووەمیان ووتی "من موڕم بۆ هێناویت"

And the third boy said, "Frank sent this."

وە سێهەمیان گووتی "فڕانک ئەمەی ناردووە"

(Laughter)

(پێکەنین)

What these things have in common is that kids will take a chance.

ئەوەی لە ناو منداڵاندا هاوبەشە ئەوەیە ئەگەر هاتوو دەرفەت رەخسا

If they don't know, they'll have a go.

ئەگەر نەشیزانن دەرفەتێکیان ئەبێت لە شتەکەیا

وانییە؟ ئەوان لەوە ناترسن هەڵە بن.

Am I right? They're not frightened of being wrong.

I don't mean to say that being wrong is the same thing as being creative.

مەبەستم ئەوە نییە هەڵەکردن هەمان شت بێت لەگەڵ ئەوەی خاوەن بیر بیت

What we do know is, if you're not prepared to be wrong,

ئەوەی دەیزانین ئەوەیە، ئەگەر ئامادە نەبیت هەڵە بکەیت

you'll never come up with anything original --

هەرگیز شتێکی تازە بەرهەم ناهێنیت

if you're not prepared to be wrong.

ئەگەر ئامادە نەبیت هەڵە بکەیت.

And by the time they get to be adults, most kids have lost that capacity.

وە تا ئەو کاتەی گەورە دەبن زۆربەی منداڵەکان ئەو توانایە لە دەست دەدەن

They have become frightened of being wrong.

لە هەڵەکردن دەترسن

And we run our companies like this.

وە کۆمپانیاکانمان ئاوا بەڕێوەدەبەین

We stigmatize mistakes.

وشەی هەڵەمان سڕیوەتەوە

And we're now running national education systems

وە ئێستا سیستەمی پەروەردەیی بەجۆرێ بەڕێوە دەبەین

where mistakes are the worst thing you can make.

کە هەڵەکان خراپترین شتە بیکەیت

And the result is that we are educating people

وە ئەنجامەکەی ئەوەیە کەسەکان بە جۆرێک پەروەردە دەکەین

out of their creative capacities.

کە توانای داهێنان لە دەست بدەن

Picasso once said this, he said that all children are born artists.

پیکاسۆ جارێ گووتی کە منداڵان کە لەدایک دەبن هونەرمەندن

The problem is to remain an artist as we grow up.

کێشەکەکە مانەوەیە بە هونەرمەندی لە کاتی گەورەبوونماندا

I believe this passionately, that we don't grow into creativity,

من لە دڵەوە باوەڕم بەوە هەیە کە گەشە ناکەین بەرەو داهێنان

we grow out of it.

بەڵکو لێی دور دەکەوینەوە

Or rather, we get educated out of it.

یان بە پەروەردە لێی دوور دەخرێینەوە

So why is this?

ئەمە بۆ وایە؟

لە ستراتفۆرد ئۆن ئیڤن دەژیام تا پێنج ساڵ لەمەوبەر

I lived in Stratford-on-Avon until about five years ago.

In fact, we moved from Stratford to Los Angeles.

ڕاستی لە ستراتفۆردەوە گواستمانەوە بۆ لۆس ئەنجلس

So you can imagine what a seamless transition this was.

دەتوانن بیهێننە بەرچاوتان چ گۆرانکارییەکی بچوک بوو

(Laughter)

(پێکەنین)

Actually, we lived in a place called Snitterfield,

لە راستیدا لە شوێنێک دەژیاین بە ناوی سنتەرفیڵد

just outside Stratford,

لە دەرەوەی ستراتفۆرد

which is where Shakespeare's father was born.

ئەو شوێنەی باوکی شەکسپیر تیایدا لە دایک بووە

Are you struck by a new thought? I was.

بیرێکی نوێت بۆ هات؟ من بۆم هات

You don't think of Shakespeare having a father, do you?

نایەت بە مێشکتدا شەکسپیر باوکی هەبوبێت، وایە؟

Do you?

چونکە ناچێت بە مێشکتدا شەکسپیر منداڵ بووبێت

Because you don't think of Shakespeare being a child, do you?

Shakespeare being seven?

شەکسپیر حەوت ساڵان بێت؟

I never thought of it.

هەرگیز بیرم لێ نەکردۆتەوە

I mean, he was seven at some point.

کە حەوت ساڵان بووە

He was in somebody's English class, wasn't he?

لە وانەی ئینگلیزی یەکێکدا بووە، وانییە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

How annoying would that be?

ئەبێت چەند ناخۆش بووبێت؟

(Laughter)

(پێکەنین)

"Must try harder."

"دەبێ زیاتر هەوڵبدەم"

(پێکەنین)

(Laughter)

باوکی بە زۆر بینێرێت بۆ خەو پێی بڵێ "برۆ ناو جێگاکەت"

Being sent to bed by his dad, to Shakespeare, "Go to bed, now!"

To William Shakespeare.

ئەو قەڵەمەش دانێ"

"And put the pencil down!"

(پێکەنین)

(Laughter)

"ئاوا قسە مەکە"

"And stop speaking like that."

(Laughter)

(پێکەنین)

"It's confusing everybody."

"سەری لە هەموو کەس تێکداوە"

(Laughter)

(پێکەنین)

Anyway, we moved from Stratford to Los Angeles,

بەهەرحاڵ، ئێمە لە ستاتفۆرد ڕۆشتین بۆ لۆس ئەنجلس

and I just want to say a word about the transition.

دەمەوێ شتێک بڵێم دەربارەی ئەو گۆرانکارییە.

Actually, my son didn't want to come.

کوڕەکەم نەیدەویست بێت.

I've got two kids; he's 21 now, my daughter's 16.

دوو منداڵم هەیە: کوڕەکەم ئێستا ٢١ ساڵە، کچەکەشم ١٦ ساڵە.

He didn't want to come to Los Angeles.

کوڕەکەم نەیدەویست بێت بۆ لۆس ئەنجلس.

He loved it, but he had a girlfriend in England.

حەزی لێبوو، بەڵام خۆشەویستێکی هەبوو لە ئینگلتەرا

This was the love of his life, Sarah.

ئەمە خۆشەویستی ژیانی بوو سارا

He'd known her for a month.

مانگێک بوو ناسیبووی

(Laughter)

(پێکەنین)

Mind you, they'd had their fourth anniversary,

پێتان بڵێم چوار جار ساڵیادیان کردبووەوە،

چونکە تا ١٦ ساڵێ کاتێکی درێژە.

because it's a long time when you're 16.

He was really upset on the plane.

لە فڕۆکەکەدا زۆر غەمبار بوو.

He said, "I'll never find another girl like Sarah."

دەیگووت "هەرگیز کچێکی وەک سارا نادۆزمەوە"

And we were rather pleased about that, frankly --

لە راستیدا ئێمەش ئەوەمان پێ خۆش بوو --

(Laughter)

(پێکەنین)

because she was the main reason we were leaving the country.

چونکە سارا هۆکاری سەرەکی بوو وڵاتەکەمان جێهێشت.

(Laughter)

(پێکەنین)

But something strikes you when you move to America

بەڵام شتێک سەیرە کاتێ سەفەری ئەمەریکا دەکەیت

and travel around the world:

و بە جیهاندا دەگەڕێیت

every education system on earth has the same hierarchy of subjects.

هەموو سیستەمی پەروەردەیی لەسەر زەوی هەمان ئاستی وانەیان هەیە

Every one. Doesn't matter where you go.

هەموویان، گرنگ نییە بۆ کوێ دەڕۆی.

You'd think it would be otherwise, but it isn't.

وا دەزانی بە پێچەوانەوە دەبێت، نا وانییە.

At the top are mathematics and languages, then the humanities.

لە سەرەوەدا بیرکاری و زمانە.

دواتر زانستە مرۆڤایەتییەکان، وە لە کۆتاییشدا هونەر.

At the bottom are the arts. Everywhere on earth.

لە هەموو شوێنێکی زەوی.

And in pretty much every system, too, there's a hierarchy within the arts.

وە لە هەموو سیستەمەکاندا، پلە بۆ وانەی هونەر دانراوە

Art and music are normally given a higher status in schools

وانەی مۆسیقا و وێنە ئاستێکی بەرزتریان دراوەتێ لە خوێندنگاکان

than drama and dance.

بە بەراوردی شانۆ و سەما

There isn't an education system on the planet

هیچ سیستەمێکی پەروەردەیی نییە لەسەر زەوی

that teaches dance every day to children

کە هەموو رۆژێ سەما فێری منداڵان بکا

the way we teach them mathematics.

وەک چۆن بۆ بیرکاری دەکا، بۆچی؟

Why?

Why not?

بۆ نا؟ بە بڕوای من ئەمە گرنگە.

I think this is rather important.

I think math is very important, but so is dance.

بیرکاری زۆر گرنگە، بەهەمان شێوە بۆ سەماش.

Children dance all the time if they're allowed to, we all do.

منداڵان هەموو کات سەما دەکەن گەر ڕێگایان پێ بدرێت،ئێمەش هەروا.

We all have bodies, don't we? Did I miss a meeting?

هەمومان جەستەمان هەیە، وانیە؟ کۆبونەوەم لە دەست چوە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

Truthfully, what happens is, as children grow up,

بەڕاستی ئەوەی ڕودەدات ئەوەیە کە مندالان گەشەدەکەن

we start to educate them progressively from the waist up.

لە کەمەریانەوە دەست دەکەین بە پەروەردەکردنیان

And then we focus on their heads.

وە دواتر بایەخ بە سەریان دەدەین.

And slightly to one side.

دوای نەختێک بە لایەکیان.

ئەگەر وەک کەسێکی دەرەکی پەروەردە ببینی

If you were to visit education as an alien

and say "What's it for, public education?"

وە بپرسی "پەروەردەی گشتی بۆ چییە؟"

I think you'd have to conclude, if you look at the output,

ئەگەر سەیری کۆتاییەکەی بکەی، بە بڕوای من دەگەی بەو ئەنجامەی

who really succeeds by this,

ئەوەی بەمە سەردەکەوێت

who does everything they should,

ئەوەی ئەوە دەکات کە لەسەریەتی

who gets all the brownie points, who are the winners --

ئەوەی خەڵاتەکان دەباتەوە، ئەوانەی براوەن -

I think you'd have to conclude the whole purpose of public education

دەگەیتە ئەو ئەنجامەی کە هەموو ئامانجی پەروەردەی گشتی

throughout the world

لە دونیادا

is to produce university professors.

دروستکردنی مامۆستای زانکۆیە.

Isn't it?

وانیە؟

They're the people who come out the top.

ئەوانن کە لە لوتکەدان.

And I used to be one, so there.

وە منیش یەکێک بووم لەوان، ئیتر...

(Laughter)

(پێکەنین)

وە من مامۆستای زانکۆم بە دڵە، بەڵام ئەزانن

And I like university professors,

but, you know, we shouldn't hold them up

نابێت ئێمە وا سەیر بکەین

as the high-water mark of all human achievement.

کە گەورەترین دەستکەوتی مرۆڤایەتین

They're just a form of life.

ئەوان شێوازێکن لە ژیان،

Another form of life.

شێوازێکی ترن لە ژیان

But they're rather curious.

نەختێک سەیرن، وە من لە خۆشەویستیدا وایان پێ دەڵێم

And I say this out of affection for them:

there's something curious about professors.

لە ئەزموونی خۆمەوە دەزانم شتێکی سەیریان تێدایە

In my experience -- not all of them, but typically -- they live in their heads.

هەموویان نا، بەڵام بە گشتی لە سەریاندا دەژین

They live up there and slightly to one side.

لە سەریاندا دەژین وە کەمێک بە لایەکدا.

They're disembodied, you know, in a kind of literal way.

بە مانایەکی رێک و ڕەوان، ئەوان بێ جەستەن.

They look upon their body as a form of transport for their heads.

جەستەیان وەک شێوازێکی گواستنەوە بۆ مێشکیان تەماشا دەکەن

(Laughter)

(پێکەنین)

Don't they?

وانییە؟

It's a way of getting their head to meetings.

رێگایەکە بۆ ئەوەی سەریان بگەیەنێتە کۆبونەوەکان

(Laughter)

(پێکەنین)

If you want real evidence of out-of-body experiences, by the way,

ئەگەر بەڵگەی راستەقینەت لەسەر ژیانی دەرەوەی جەستەیان دەوێت

get yourself along to a residential conference of senior academics

بڕۆرە کۆنفرانسێکی ئەکادیمییە مەزنەکان

and pop into the discotheque on the final night.

وە لە شەوی کۆتایدا تەماشای هۆڵی سەماکردنەکە بکە

(Laughter)

(پێکەنین)

And there, you will see it.

وە لەوێ دەیبینیت

Grown men and women writhing uncontrollably, off the beat.

ژنان و پیاوانی گەورە لە دەرەوەی ئاواز سەما دەکەن

(Laughter)

(پێکەنین)

Waiting until it ends, so they can go home and write a paper about it.

چاوەڕێ دەکەن تا تەواو بێت و بڕۆنە ماڵەوە تا کاغەزێکی لەسەر بنوسن

(Laughter)

(پێکەنین)

Our education system is predicated on the idea of academic ability.

سیستەمی پەروەردەییمان لەسەر بیر و ڕای توانای ئەکادیمی چەسپێنراوە

And there's a reason.

وە هۆکارێک هەیە

Around the world, there were no public systems of education,

سیستەمی پەروەردەیی گشتی بوونی نەبووە لە دونیادا

really, before the 19th century.

پێش سەدەی نۆزدە

They all came into being to meet the needs of industrialism.

ئەمانە پەیدابوون تاکو پێداویستییەکانی پیشەسازی پێک بهێنن

So the hierarchy is rooted on two ideas.

وە پلە و پایەکان لەسەر دوو بیروڕا بنیات نراون

Number one, that the most useful subjects for work are at the top.

یەکەم؛ بەسودترین وانەکانی کە بۆ کار پێویستن لە لوتکەدان

So you were probably steered benignly away from things at school

بۆیە لەوانەیە دورخرابیتەوە

لەو شتانەی حەزت لێبووە کاتێ منداڵ بووی لە قوتابخانە

when you were a kid,

things you liked,

on the grounds you would never get a job doing that.

بە بیانووی ئەوەی هەرگیز لەو بوارەدا کارێک نادۆزیتەوە، ڕاستە؟

Is that right?

مۆسیقا مەخوێنە، نابیتە مۆسیقار

"Don't do music, you're not going to be a musician;

وێنە مەکێشە، قەت نابیت بە وێنەکێش

don't do art, you won't be an artist."

ئامۆژگاری پاک و بە بەزەی -- بەڵام ئێجگار هەڵە

Benign advice -- now, profoundly mistaken.

The whole world is engulfed in a revolution.

هەموو دونیا تێکڕا شۆرشێک گرتویەتییەوە

And the second is academic ability,

وە دووەم توانای ئەکادیممیە

which has really come to dominate our view of intelligence,

کە بە تەواوی تێڕوانینمانی لەسەر زیرەکی گۆڕیوە

because the universities design the system in their image.

چونکە سیستەمی زانکۆکان لەسەر ئەو شێوازە بونیاد نراون

If you think of it,

ئەگەر بیری لێ بکەیتەوە، تێکڕای سیستەمی پەروەردەی گشتی لە دونیادا

the whole system of public education around the world is a protracted process

پرۆسەیەکی درێژخایەنە بۆ چوونە ناو زانکۆ

of university entrance.

And the consequence is that many highly talented,

وە ئەنجامەکەی ئەوەیە کە زۆر کەسی زۆر بەهرەدار

brilliant, creative people think they're not,

زیرەک و داهێنەر خۆیان وا نابینن

because the thing they were good at at school

چونکە ئەو شتەی کە لە خوێندنگە باشبوون تێیدا

wasn't valued, or was actually stigmatized.

نرخی نەزانراوە، یاخود ناوی ڕەش کراوە

And I think we can't afford to go on that way.

وە من پێم وایە چیتر ناتوانین بەو شێوازە بڕۆین

In the next 30 years, according to UNESCO,

لە سی ساڵی داهاتوودا بە بۆچوونی یونسکۆ

more people worldwide will be graduating through education

دەرچووی زانکۆ زۆرتر دەبێت

than since the beginning of history.

بە بەراورد بە سەرەتاکانی مێژوو

More people.

خەڵکی زۆر، هۆی ئەمەش کۆکراوەی هەموو ئەو شتانەیە کە باسمان کرد

And it's the combination of all the things we've talked about:

technology and its transformational effect on work,

تەکنەلپژیا و کاریگەرییەکانی لەسەر کار وە دیمۆگرافیا و

and demography and the huge explosion in population.

زۆربوونی دانیشتوانی زەوی

Suddenly, degrees aren't worth anything.

لە پڕ بڕوانامە هیچ نرخێکی نامێنێ

Isn't that true?

ڕاست نییە؟

When I was a student, if you had a degree, you had a job.

کاتێ خوێندکار بووم، ئەگەر بروانامەت هەبوایە، کارێکت هەبوو

If you didn't have a job, it's because you didn't want one.

ئەگەر کارت نەبوایە لەبەر ئەوە بوو کە خۆت نەتویستووە

And I didn't want one, frankly.

منیش بەڕاستی نەمدەویست (پێکەنین)

(Laughter)

بەڵام ئێستا گەنجانی خاوەن بڕوانامە

But now kids with degrees are often heading home

دەچنە ماڵەوە و یاری دەکەن

to carry on playing video games,

because you need an MA where the previous job required a BA,

چونکە ئێستا ماجستێر پێویستە بۆ ئەو کارەی پێشتر بەکالۆریۆسی دەویست

and now you need a PhD for the other.

وە کارەکەی تریان دکتۆرای دەوێت

It's a process of academic inflation.

پرۆسەی هەڵاوسانی ئەکادیمییە

And it indicates the whole structure of education is shifting beneath our feet.

و ئەوە دەسەلمێنێت کە تێکڕای پێکهاتەی پەروەردە

خەریکە لەدەست دەچێت

We need to radically rethink our view of intelligence.

دەبێت دوبارە بیر لە تێڕوانینمان بۆ زیرەکی بکەینەوە

We know three things about intelligence.

سێ شت دەربارەی زیرەکی دەزانین

One, it's diverse.

یەکەم جۆراو جۆرە

We think about the world in all the ways that we experience it.

بە هەموو هەستەکانمان بیر لە دونیا دەکەینەوە

We think visually, we think in sound, we think kinesthetically.

بە چاو بیردەکەینەوە، بە دەنگ بیردەکەینەوە بە جوڵە بیردەکەینەوە

We think in abstract terms, we think in movement.

بەبێبکانە بیردەکەینەوە لەکاتی جوڵەدا بیردەکەینەوە

Secondly, intelligence is dynamic.

دووەم، زیرەکی دینامیکییە

If you look at the interactions of a human brain,

ئەگەر تەماشای کارلێکەکانی مێشکی مرۆڤ بکەین

as we heard yesterday from a number of presentations,

وەک دوێنێ بیستمان لە هەندێ لە پێشکەشکراوەکان

intelligence is wonderfully interactive.

زیرەکی بە شێوەیەکی جوان کار لە یەک دەکات

The brain isn't divided into compartments.

مێشک دابەش نەبووە بۆ چەند بەشێک

In fact, creativity --

لە ڕاستیدا، توانای داهێان -- کە من بە پرۆسەی

which I define as the process of having original ideas that have value --

بوونی بیری بەنرخ ناوی دەبەم

more often than not comes about

زۆر جار لە دەرەنجامی تێکەڵاویی ئەو بۆچونە جیاوازانە

through the interaction of different disciplinary ways of seeing things.

سەرهەڵدەدات کە سەیری بابەتێکی پێ دەکرێت

By the way, there's a shaft of nerves that joins the two halves of the brain,

دەزانن تێشوی دەزولەیی دەماری هەن کە هەردوو لای مێشک بەیەکەوە دەبەستن

called the corpus callosum.

پێیان دەلێن کۆرپەس کالۆسەم

It's thicker in women.

لە ئافرەتاندا ئەستورترە

Following off from Helen yesterday,

هەر سەبارەت بەوەی کە دوێنێ هێلن وتی

ڕەنگە لەبەر ئەوەبێ ئافرەتان باشترن لە فرە کاریدا

this is probably why women are better at multitasking.

Because you are, aren't you?

چونکە ئێوە باشترن تیایدا، وانییە؟

کۆمەڵێک توێژینەوەی ورد کراوە بەڵام من لە ژانی تایبەتی خۆمەوە دەزانم

There's a raft of research, but I know it from my personal life.

If my wife is cooking a meal at home, which is not often ...

ئەگەر خێزانەکەم لە ماڵەوە خواردنێک ئامادە بکات -- کە زوو زوو نییە شوکور

thankfully.

(Laughter)

(پێکەنین)

نا لە هەندێک شتدا باشە بەڵام ئەگەر خواردن ئامادە بکات

No, she's good at some things.

But if she's cooking, she's dealing with people on the phone,

بە تەلەفۆن لەگەڵ خەڵک قسە دەکات

she's talking to the kids, she's painting the ceiling --

لەگەڵ منداڵەکان قسە دەکات بنمیچەکە ڕەنگ دەکات

لەملاوە نەشتەرگەری دڵ ئەنجام دەدات

(Laughter)

she's doing open-heart surgery over here.

If I'm cooking, the door is shut, the kids are out,

ئەگەر من خواردن ئامادە بکەم دەرگاکە داخراوە،منالەکان لە دەرەوەن

the phone's on the hook,

تەلەفۆنەکە لە شوێنی خۆیەتی ئەگەر خێزانەکەم بێتە ژورەوە توڕەدەبم

if she comes in, I get annoyed.

I say, "Terry, please, I'm trying to fry an egg in here."

دەڵێم: "تێری، تکایە، هێلکە سوور دەکەمەوە"

(Laughter)

(پێکەنین)

"Give me a break."

(مەجاڵم پێ بدە)

(Laughter)

(پێکەنین)

Actually, do you know that old philosophical thing,

ئێوە ئەو قسە فەلسەفیە کۆنە دەزانن

"If a tree falls in a forest, and nobody hears it, did it happen?"

ئەگەر دارێک لە دارستانێکدا بکەوێت و کەس گوێی لێ نەبێ،بەڕاستی کەوتووە؟

Remember that old chestnut?

ئەو مەسەلەیەتان بیر ماوە؟

I saw a great T-shirt recently, which said,

فانیلەیەکی جوانم بینی لەم ڕۆژانەدا لەسەری نوسرابوو.

"If a man speaks his mind in a forest, and no woman hears him,

"ئەگەر پیاوێک لە دارستانێکدا بیر و بۆچوونی خۆی دەربڕی و هیچ ژنێک گوێ لێ نەبوو

is he still wrong?"

هەر هەڵەیە؟"

(Laughter)

(پێکەنین)

وە سێهەم شت دەربارەی زیرەکی ئەوەیە

And the third thing about intelligence is,

it's distinct.

کە تایبەتە

ئێستا سەرقاڵی نوسینی کتێبێکم بە ناوی "ئیپیفانی"

I'm doing a new book at the moment called "Epiphany,"

which is based on a series of interviews with people

لە چەند چاوپێکەوتنێکی کەسی پێک هاتووە

سەبارەت بەوەی چۆن بەهرەی خۆیان دۆزییەوە

about how they discovered their talent.

I'm fascinated by how people got to be there.

سەرسامم بەوەی چۆن پێی گەیشتن

کتێبەکە لە گفتوگۆیەکم لەگەڵ ژنێکی مەزندا سەری هەڵدا

It's really prompted by a conversation I had with a wonderful woman

who maybe most people have never heard of, Gillian Lynne.

کە ڕەنگە زۆر کەس نەیبیستبێت، جیلیان لین

بیستوتانە؟ هەنێک بیستویەتی

Have you heard of her? Some have.

She's a choreographer, and everybody knows her work.

هونەرمەندێکە سەما دادەنێت، هەموو کەس کارەکانی دەزانێت

She did "Cats" and "Phantom of the Opera."

"کاتس" و "فانتەمی ئۆپێرا"ی داناوە

She's wonderful.

کەسێکی نایابە

I used to be on the board of The Royal Ballet, as you can see.

ئەندامی دەستەی بەڕێوبردنی سەمای شاهانە بووم

وەک دەبینن

(Laughter)

بەهەرحاڵ، رۆژێک نانی نیوەڕۆمان دەخوارد و وتم

Gillian and I had lunch one day. I said, "How did you get to be a dancer?"

"چۆن بووی بە سەماکار"

شتێکی سەرسوڕهێنەر بوو

It was interesting.

کاتێ ئەو لە قوتابخانە بوو بە تەواوی بێئومێد بوو

When she was at school, she was really hopeless.

وە خوێندنگەکەش، لە سییەکەندا نامەیەکیان بۆ دایک و باوکی نارد و ووتیان

And the school, in the '30s, wrote to her parents and said,

"We think Gillian has a learning disorder."

"پێمان وایە جیلیان کێشەی فێربوونی هەیە"

She couldn't concentrate; she was fidgeting.

نەیدەتوانی بایەخ بە شت بدات دڵەڕاوکێی هەبوو

I think now they'd say she had ADHD.

ئەگەر لەم رۆژگارەدا بوایە دەیانووت (ئەی دی ئێچ دی) هەیە، وایە؟

Wouldn't you?

But this was the 1930s, and ADHD hadn't been invented at this point.

بەڵام ئەمە سییەکان بوو و ئەو نەخۆشییە لەو کاتەدا نەدۆزرابۆوە

It wasn't an available condition.

حالەتێکی بەردەست نەبوو

(Laughter)

(پێکەنین)

خەڵکی نەیاندەزانی کە دەکرا ئەوەیان هەبێت

People weren't aware they could have that.

(پێکەنین)

(Laughter)

Anyway, she went to see this specialist.

بەهەرحاڵ، چوو بۆ بینینی کەسێکی پسپۆڕ

So, this oak-paneled room, and she was there with her mother,

ژوورێک بوو لە داربەڕوو درووست کرابوو لەگەڵ دایکی لەوێبوو

and she was led and sat on this chair at the end,

لە دواوە لەسەر کورسییەک دایاننا

and she sat on her hands for 20 minutes,

بۆ ماوەی ٢٠ خولەک لەسەر مەچەکی دانیشت کاتێ پیاوەکە قسەی لەگەڵ دایکی دەکرد

while this man talked to her mother

دەربارەی کێشەکانی جیلیان لە خوێندنگە

about all the problems Gillian was having at school,

because she was disturbing people, her homework was always late, and so on.

؛چونکە ئەو خەڵکی بێزار دەکرد ئەرکەکانی ماڵەوەی جێبەجێ نەدەکرد

Little kid of eight.

منداڵێکی هەشت ساڵان

In the end, the doctor went and sat next to Gillian and said,

لە کۆتاییدا، دکتۆرەکە لە تەنیشت جیلیان دانیشت و گووتی،

"I've listened to all these things your mother's told me.

"من گوێم لە هەموو قسەکانی دایکت گرتووە

من پێویستە بەتەنیا قسەی لەگەڵ بکەم

I need to speak to her privately.

لێرە چاوەڕێمان بکە، دەگەڕێینەوە، زۆرمان پێ ناچێت"

Wait here. We'll be back. We won't be very long,"

and they went and left her.

وە ڕۆشتن و بەجێیان هێشت

بەڵام کە چوونە دەرەوە

But as they went out of the room,

he turned on the radio that was sitting on his desk.

دکتۆرەکە ڕادیۆی سەر مێزەکەی داگیرساند

And when they got out of the room,

وە ئەوان ڕۆشتنە دەرەوە و بە دایکی گووت "تەنیا بوەستە و سەیر بکە"

he said to her mother, "Just stand and watch her."

And the minute they left the room,

ئەو ساتەی ژورەکەیان بەجێ هێشت

she was on her feet, moving to the music.

لەسەر پێی وەستابوو، لەگەڵ مۆسیقاکە دەجوڵا

And they watched for a few minutes, and he turned to her mother and said,

بۆ چەند خولەکێک تەماشایان کرد و سەیری دایکی کرد و گووتی

"Mrs. Lynne, Gillian isn't sick.

خاتوو لین، جیلیان نەخۆش نییە، ئەو" سەماکارە

She's a dancer.

بیبەرە فێرگەیەکی سەما"

Take her to a dance school."

I said, "What happened?"

من گووتم "چی ڕوویدا"

She said, "She did. I can't tell you how wonderful it was.

ئەو گووتی "بردمی، ناتوانم پێت بڵێم چەنێک خۆش بوو

We walked in this room, and it was full of people like me --

چوویتە ناو ژورێک پڕ بوو لە کەسانی وەک من

people who couldn't sit still,

کەسانێک نەیاندەتوانی لە لە شوێنی خۆیان بوەستن

people who had to move to think."

کەسانێک کە دەبوایە بجوڵانایە بۆ ئەوەی بیر بکەنەوە"

Who had to move to think.

They did ballet, they did tap, jazz; they did modern; they did contemporary.

ئەوان سەمای بالێ و تاپ و جازیان دەکرد سەمای مۆدێرن و سەردەم

She was eventually auditioned for the Royal Ballet School.

دواتر هەڵبژێردرا بۆ خوێندنگەی سەمای بالێی شاهانە

بوو بە سەماکارێک کە بە تەنها کاری دەکرد کارێکی باشی کرد لەوێ

She became a soloist; she had a wonderful career at the Royal Ballet.

دواتر خوێندنگەی بالێی شاهانەی تەواو کرد

She eventually graduated from the Royal Ballet School,

کۆمپانیای جیلیان لینی بۆ سەما دامەزراند

founded the Gillian Lynne Dance Company,

ئاندرو لیۆلد وێبەری ناسی

met Andrew Lloyd Webber.

She's been responsible for

ئەو هۆکاری

some of the most successful musical theater productions in history,

هەندێ لە سەرکەوتووترین شانۆگەرییە موزیکییەکان بوو لە مێژوودا

she's given pleasure to millions,

ملیۆنەها کەسی دڵخۆش کردووە و خاوەنی چەندین ملیۆن دۆلارە

and she's a multimillionaire.

Somebody else might have put her on medication and told her to calm down.

لەوانەیە ئەگەر کەسێکی تر بوایە دەرمانی پێ بدایە و پێی بگووتایە ئارام بێتەوە

(Applause)

(چەپڵە)

What I think it comes to is this:

بەبڕوای من ئەمە دەگاتە ئەوئەنجامە

Al Gore spoke the other night

شەوی ڕابردوو ئاڵ گۆر قسەی کرد

about ecology and the revolution that was triggered by Rachel Carson.

دەربارەی سروشت پاراستن و ئەو شۆڕشەی لە لایەن رەیچڵ کارسن بەرپا بوو

I believe our only hope for the future

بە بڕوای من تەنها هیوامان بۆ داهاتوو

is to adopt a new conception of human ecology,

پەسەند کردنی بیرێکی نوێیە دەربارەی سروشتی مرۆڤ خۆی

one in which we start to reconstitute our conception

کە دەبێت سەر لە نوێ بیر و بۆچونمان دەربارەی

of the richness of human capacity.

دەوڵەمەندی توانای مرۆڤ دیاری بکەین

Our education system has mined our minds

سیستەمی پەروەردەییامن بە شێوازێک بیرمانی کۆڵیوە

in the way that we strip-mine the earth for a particular commodity.

کە زەوی تێک دەدەین بۆ شتومەکێکی تایبەت

And for the future, it won't serve us.

وە ئەمە بۆ داهاتوو خزمەتمان ناکات

We have to rethink the fundamental principles

ئێمە دەبێت سەر لە نوێ بیر لەو ڕێسایانە بکەینەوە

on which we're educating our children.

کە منداڵەکانمانی لەسەر پەروەردە دەکەین

There was a wonderful quote by Jonas Salk, who said,

ووتەیەکی زۆر جوانی جۆناس ساک هەیە کە دەڵێ

"If all the insects were to disappear from the Earth,

ئەگەر هەموو مێرووی سەر زەوی لەناو بچونایە

within 50 years, all life on Earth would end.

لە ماوەی پەنجا ساڵدا ژیانی سەر زەوی کۆتای دەهات

If all human beings disappeared from the Earth,

ئەگەر هەموو مرۆڤی سەر زەوی لەناو بچوایە

within 50 years, all forms of life would flourish."

لە ماوەی پەنجا ساڵدا هەموو چەشنەکانی ژیان دەبوژانەوە

And he's right.

وە ڕاست دەکات

What TED celebrates is the gift of the human imagination.

ئەوەی تێد شانازی پێوە دەکات توانای خەیاڵی مرۆڤە

We have to be careful now that we use this gift wisely,

دەبێت وریا بین

کە ئەو توانایە بە ژیرانە بەکار بێنین

and that we avert some of the scenarios that we've talked about.

وە دەبێت نەهێڵین هەندێک لەو سیناریۆیانەی کە باسمان کرد ڕووبدات

And the only way we'll do it is by seeing our creative capacities

وە تەنها ڕێگا بۆ کردنی ئەمە بینینی توانا پڕ داهێنانەکانە

for the richness they are

بەو دەوڵەمەندییەی خۆیان

and seeing our children for the hope that they are.

وە بینینی منداڵەکانمان و ئەو هیوایەی تیایاندا دەیبینین

And our task is to educate their whole being,

وە کاری ئێمە پەروەردەکردنیانە

so they can face this future.

تا بتوانن ڕوبەروی داهاتو ببنەوە

By the way -- we may not see this future,

ئەزانن -- لەوانەیە ئێمە ئەو داهاتووەش نەبینین

but they will.

بەڵام ئەوان دەیبینن

And our job is to help them make something of it.

وە کاری ئێمە یارمەتیدانیانە شتێکی لێ بەرهەم بهێنن

Thank you very much.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)