Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Translator: Stéphane Brault Reviewer: Karine Breault

I have the answer to a question that we've all asked.

Mi konas la respondon al oftega demando.

The question is,

Kaj tiu demando estas :

Why is it that the letter X

Kial la litero X

represents the unknown?

reprezentas la nekonaton ?

Now I know we learned that in math class,

Nu, tion oni lernas en kursoj pri matematikoj

but now it's everywhere in the culture --

sed hodiaŭ ĝi estas trakultura nocio --

The X prize, the X-Files,

pensu pri la X-Files, ekzemple,

Project X, TEDx.

aŭ TEDx.

Where'd that come from?

De kio tio devenas ?

About six years ago

Antaŭ ses jaroj, pli-malpli,

I decided that I would learn Arabic,

mi decidis lerni la araban,

which turns out to be a supremely logical language.

kaj tiam malkovris ege logikan lingvon.

To write a word or a phrase

Skribi vorton aŭ propozicion

or a sentence in Arabic

aŭ frazon en la araba

is like crafting an equation,

similas al imagi ekvacion,

because every part is extremely precise

ĉar ĉiu ero estas treege preciza

and carries a lot of information.

kaj enhavas multe da donitaĵoj.

That's one of the reasons

Jen unu el la kialoj tiom el tio kion

so much of what we've come to think of

ni nun konsideras kiel okcidentaj

as Western science and mathematics and engineering

sciencoj kaj matematikoj kaj inĝenierarto

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

estis fakte eltrovita dum la unuaj jarcentoj de nia erao

by the Persians and the Arabs and the Turks.

de la Persoj, Araboj kaj Turkoj.

This includes the little system in Arabic

Tiu sciaro inkluzivas araban sistemeton

called al-jebra.

nomitan "al-jebra",

And al-jebr roughly translates to

nomo, kiun oni povas traduki kiel

"the system for reconciling disparate parts."

"sistemo por akordigi malsamajn partojn".

Al-jebr finally came into English as algebra.

Al-jebr fariĝis en nia lingvo Algebro.

One example among many.

Estas unu ekzemplo inter multaj.

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

La arabaj tekstoj, kiuj enhavis tiun matematikan saĝecon

finally made their way to Europe --

finfine atingis Eŭropon --

which is to say Spain --

tio estas, Hispanujon --

in the 11th and 12th centuries.

dum la 11a kaj 12a jarcentoj.

And when they arrived

Alveninte,

there was tremendous interest

ili estigis grandan bezonon

in translating this wisdom

traduki tiun sciaron

into a European language.

en eŭropan lingvon.

But there were problems.

Bedaŭrinde, la entrepreno malfacilis.

One problem

Unue,

is there are some sounds in Arabic

kelkaj sonoj de la araba

that just don't make it through a European voice box

estas neprononceblaj de eŭropaj buŝoj

without lots of practice.

sen longa ekzercado.

Trust me on that one.

Kredu min prie.

Also, those very sounds

Due, tiuj sonoj mem

tend not to be represented

plej ofte ne estas prezenteblaj

by the characters that are available in European languages.

per la literoj uzataj en eŭropaj lingvoj.

Here's one of the culprits.

Jen unu el la netranslitereblaĵoj.

This is the letter sheen,

La litero SHeen,

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

kiu respondas al nia "Ŝ".

It's also the very first letter

Ĝi estas la unua litero

of the word shayun,

de la vorto "shalan",

which means "something"

kiu signifas "io"

just like the the English word "something" --

ĝuste kiel nia tabelvorto --

some undefined, unknown thing.

iu nedefinita aĵo.

Now in Arabic,

En la araba,

we can make this definite

eblas igi ĝin difina

by adding the definite article "al."

aldonante la difinan artikolon "al".

So this is al-shayun --

Tiel, jen "al-shalan" --

the unknown thing.

la nekonitaĵo.

And this is a word that appears throughout early mathematics,

En la fruaj matematikoj, oni vidas ĝin ofte,

such as this 10th-century derivation of roots.

kiel en tiu ĉi 10-jarcenta derivo de pruvoj.

The problem for the Medieval Spanish scholars

La problemo de la mezepokaj hispanaj kleruloj,

who were tasked with translating this material

kiujn oni taskigis traduki

is that the letter sheen and the word shayun

estas ke la litero "SHeen" kaj la vorto "shalan"

can't be rendered into Spanish

ne translitereblas en la hispana,

because Spanish doesn't have that SH,

ĉar la lingvo ne havas tiun "ŝ",

that "sh" sound.

tiun ŝ-sonon.

So by convention,

Laŭ konvencio tiama,

they created a rule in which

oni perregule anstataŭigis ĝin

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

per la k-sono

from the classical Greek

de la helena lingvo,

in the form of the letter Kai.

sub la formo de la litero Kai.

Later when this material was translated

Poste, kiam oni tradukis tiun tekstaron

into a common European language,

en la komunan eŭropan lingvon,

which is to say Latin,

tiam, la latina,

they simply replaced the Greek Kai

oni simple anstataŭigis la literon Kai

with the Latin X.

per la latina X.

And once that happened,

Kaj kiam tio okazis,

once this material was in Latin,

kiam tiu dokumentaro estis latinigita,

it formed the basis for mathematics textbooks

ĝi fariĝis bazo por matematikaj lernolibroj

for almost 600 years.

por preskaŭ 600 jarojn.

But now we have the answer to our question.

Kaj nun, ni havas la respondon al la demando:

Why is it that X is the unknown?

Kial X reprezentas la nekonaton?

X is the unknown

X reprezentas la nekonaton

because you can't say "sh" in Spanish.

ĉar la Hispanoj ne kapablas prononci la "Ŝ"-n,

(Laughter)

(Ridoj)

And I thought that was worth sharing.

kaj mi pensis, ke tio interesus vin.

(Applause)

(Aplaŭdoj)