Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Translator: Kasim Abdurehim Reviewer: Mahmud Abduqeyum

I have the answer to a question that we've all asked.

.مەندە ھەممىمىز سوراپ باققان بىر سوئالنىڭ جاۋابى بار

The question is,

:بۇ سوئال شۇكى

Why is it that the letter X

ھەرپى نېمىشقا X

represents the unknown?

نامەلۇم (ئۇقۇم)غا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟

Now I know we learned that in math class,

،مەلۇمكى، بىز بۇنى ماتېماتىكا دەرسىدە ئۆگەنگەن

but now it's everywhere in the culture --

--لېكىن ھازىر ئۇنى مەدەنىيەتنىڭ ھەممە قاتلاملىرىدا ئۇچرىتىمىز

The X prize, the X-Files,

ئارخىپى X ،مۇكاپاتى X

Project X, TEDx.

دېگەندەك TEDx ،تۈر لايىھىسى X

Where'd that come from?

ئۇ زادى نەدىن كەلگەن؟

About six years ago

تەخمىنەن ئالتە يىل ئىلگىرى

I decided that I would learn Arabic,

مەن ئەرەبچىدىن ئىبارەت

which turns out to be a supremely logical language.

لوگىكىلىقى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان بىر تىلنى ئۆگىنىشىنى قارار قىلدىم

To write a word or a phrase

ئەرەبچىدە بىر سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى

or a sentence in Arabic

ۋە ياكى بىرەر جۈملە يېزىش

is like crafting an equation,

،خۇددى ماتېماتىكىدىكى بىر تەڭلىمىنى يەشكەنگە ئوخشايدۇ

because every part is extremely precise

چۈنكى، (بۇ تىلدىكى) ھەر بىر بۆلەك ئادەتتىن تاشقىرى دەرىجىدە ئېنىق

and carries a lot of information.

.ۋە شۇنداقلا نۇرغۇن ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ

That's one of the reasons

مانا بۇ بىزنىڭ كۆپىنچىمىزنىڭ

so much of what we've come to think of

كاللىمىزغا دائىم

as Western science and mathematics and engineering

غەربلىكلەرنىڭ پەن-تېخنىكا، ماتېماتىكا ۋە ئىنژېنېرلىقى

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

ئەسلى راستتىنلا مىلادىيەنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە

by the Persians and the Arabs and the Turks.

پارسلار، ئەرەبلەر ۋە تۈركلەر تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ئىكەن دەپ كېلىشىنىڭ سەۋەبى

This includes the little system in Arabic

بۇ ئەرەبلەردىكى

called al-jebra.

.دەپ ئاتالغان بىر كىچىك سىستېمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ al-jebr

And al-jebr roughly translates to

نىڭ ئاساسىي مەنىسى al-jebr

"the system for reconciling disparate parts."

«مۇناسىۋەتسىز نەرسىنى مۇناسىۋەتلىككە ئايلاندۇرىدىغان سىستېما»

Al-jebr finally came into English as algebra.

كېيىنچە ئىنگلىزچىدىكى «ئالگېبرا»غا ئايلاندى Al-jebr

One example among many.

بۇ (ئەرەبچىگە مۇناسىۋەتلىك) نۇرغۇن مىساللاردىن بىرى

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

ماتېماتېكىلىق ئەقىل-پاراسەتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئەرەبچە يازمىلار

finally made their way to Europe --

-- ئاخىرى ياۋروپاغا تارقالدى

which is to say Spain --

-- مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئىسپانىيىگە

in the 11th and 12th centuries.

ئون بىرىنچى ۋە ئون ئىككىنچى ئەسىرلەردە يېتىپ كەلدى

And when they arrived

بۇ ئەسەرلەر يېتىپ كەلگەندە

there was tremendous interest

زور قىزىقىش قوزغىغان ئىدى

in translating this wisdom

بۇ ئەقىل-پاراسەتلەرنى ياۋروپادىكى مەلۇم تىلغا تەرجىمە قىلىشقا

into a European language.

كۈچلۈك قىزىقىش قوزغالغان ئىدى

But there were problems.

لېكىن، بۇ يەردە مەسىلىلەرمۇ يۈز بەرگەن ئىدى

One problem

بىر مەسىلە شۇكى

is there are some sounds in Arabic

ئەرەبچىدىكى بەزى تاۋۇشلارنى

that just don't make it through a European voice box

ياۋروپالىقلار قايتا-قايتا مەشىق قىلمىسا

without lots of practice.

تەلەپپۇز قىلىش ناھايىتى تەسكە توختايتتى

Trust me on that one.

بۇ نۇقتىدا ماڭا ئىشىنىڭ

Also, those very sounds

بۇندىن باشقا، بۇ تاۋۇشلارنى

tend not to be represented

دائىم ياۋروپا تىللىرىدىكى

by the characters that are available in European languages.

.ھەرپلەر بىلەن ئىپادىلىگىلى بولمايتتى

Here's one of the culprits.

مۇنداق بىر مىسال بار

This is the letter sheen,

بۇ ئەرەبچىدىكى «شين» ھەرپى

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

غا توغرا كېلىدۇ "sh" ئۇ ئىنگلىزچىدىكى

It's also the very first letter

ئۆز نۆۋىتىدە يەنە

of the word shayun,

دېگەن سۆزنىڭ بىرىنچى ھەرپى shai-an

which means "something"

مەنىسى «مەلۇم نەرسە» دېگەنلىك بولىدۇ

just like the the English word "something" --

غا ئوخشاش مەنىدە "something" دەل ئىنگلىز تىلىدىكى

some undefined, unknown thing.

.ئېنىق بولمىغان، نامەلۇم نەرسىلەرنى بىلدۈرىدۇ

Now in Arabic,

لېكىن ئەرەبچىدە

we can make this definite

بىز بۇنى ئېنىق ئارتىكىل بولغان

by adding the definite article "al."

نى قوشۇپ ئېنىقلاشتۇرالايمىز "al"

So this is al-shayun --

دەپ يېزىلىدۇ al-shai-an شۇڭا بۇ

the unknown thing.

يەنى، نامەلۇم نەرسە

And this is a word that appears throughout early mathematics,

ئەمەلىيەتتە بۇ سۆز ئەڭ بۇرۇنقى ماتېماتىكىدا پەيدا بولغان

such as this 10th-century derivation of roots.

مەسىلەن: 10-ئەسىردىكى ئىسپاتلاش مىساللىرىدا ئۇچرايدۇ

The problem for the Medieval Spanish scholars

بۇ ماتېرىياللارنى تەرجىمە قىلىۋاتقان

who were tasked with translating this material

ئوتتۇرا ئەسىر ئىسپانىيە ئەدىبلىرى دۇچ كەلگەن مەسىلە دەل

is that the letter sheen and the word shayun

نى shai-an ۋە سۆز SHeen ھەرپ

can't be rendered into Spanish

ئىسپانچىغا ئۆرۈگىلى بولمايدىغانلىقى ئىدى

because Spanish doesn't have that SH,

تاۋۇشى يوق ئىدى SH چۈنكى ئىسپانچىدا ھېلىقى

that "sh" sound.

تاۋۇشى"sh" ھېلىقى

So by convention,

شۇڭا ئادەت بويىچە

they created a rule in which

ئۇلار بىر قائىدە بېكىتتى

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

تاۋۇشىنى ئارىيەتكە ئالدى "ck" ئۇلار

from the classical Greek

تاۋۇشى "ck" يۇنانچىدىكى

in the form of the letter Kai.

ھەرپىنىڭ يېزىلىشى ئىدى Kai

Later when this material was translated

كېيىنچە بۇ ماتېرىيال تەرجىمە قىلىنغاندا

into a common European language,

يەنى ئورتاق ياۋروپا تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا

which is to say Latin,

ئېنىق ئېيتىلغاندا لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا

they simply replaced the Greek Kai

نى Kai ئۇلار ئاسانلا گىرىكچىدىكى

with the Latin X.

بىلەن ئالماشتۇرىۋەتتى X لاتىنچىدىكى

And once that happened,

بۇ ئىش يۈز بېرىپ

once this material was in Latin,

بۇ ماتېرىيال لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن كېيىن

it formed the basis for mathematics textbooks

ماتېماتېكا ئوقۇشلۇقىنىڭ ئاساسىنى شەكىللەندۈردى

for almost 600 years.

بۇنىڭغا ئالاھەزەل 600 يىلچە بولدى

But now we have the answer to our question.

ئەمدى بىز سوئالىمىزنىڭ جاۋابىغا ئېرىشتۇق

Why is it that X is the unknown?

نامەلۇمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ X نېمىشقا

X is the unknown

بولسا نامەلۇم X

because you can't say "sh" in Spanish.

نى ئىسپانچىدا تەلەپپۇز قىلالمايسىز "sh" چۈنكى سىز

(Laughter)

(كۈلكە ئاۋازى)

And I thought that was worth sharing.

.مېنىڭچە بۇ ھەمبەھرلىنىشكە ئەرزىيدۇ

(Applause)

(ئالقىش ساداسى)