Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Tłumaczenie: Piotr Będźkowski Korekta: Ernest Wójcik

I have the answer to a question that we've all asked.

Mam odpowiedź na pytanie, które wszyscy sobie zadawaliśmy.

The question is,

Pytanie brzmi:

Why is it that the letter X

Dlaczego litera X

represents the unknown?

reperezentuje niewiadomą?

Now I know we learned that in math class,

Wiem, że uczyliśmy się tego na matematyce,

but now it's everywhere in the culture --

ale teraz spotykamy się z tym wszędzie w kulturze:

The X prize, the X-Files,

Nagroda X, Archiwum X,

Project X, TEDx.

Projekt X, TEDx.

Where'd that come from?

Skąd się to wzięło?

About six years ago

Jakieś sześć lat temu

I decided that I would learn Arabic,

postanowiłem nauczyć się arabskiego,

which turns out to be a supremely logical language.

który okazał się bardzo logicznym językiem.

To write a word or a phrase

Napisać słowo czy frazę

or a sentence in Arabic

albo zdanie po arabsku

is like crafting an equation,

to tak jak stworzyć równanie,

because every part is extremely precise

bo każda część jest niezwykle precyzyjna

and carries a lot of information.

i zawiera mnóstwo informacji.

That's one of the reasons

To jeden z powodów,

so much of what we've come to think of

dla których większość z tego,

as Western science and mathematics and engineering

co uważamy naukę, matematykę i inżynierię Zachodu,

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

tak naprawdę opracowali w pierwszych wiekach naszej ery

by the Persians and the Arabs and the Turks.

Persowie, Arabowie i Turkowie.

This includes the little system in Arabic

Do tego zalicza się mały system

called al-jebra.

po arabsku nazywany al-jebra.

And al-jebr roughly translates to

Al-jebr oznacza mniej więcej

"the system for reconciling disparate parts."

"system pogodzenia niewspółmiernych części."

Al-jebr finally came into English as algebra.

Al-jebr ostatecznie w angielskim przybrał formę algebra.

One example among many.

Jeden przykład spośród wielu.

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

Arabskie teksty zawierające mądrości matematyczne

finally made their way to Europe --

dotarły do Europy,

which is to say Spain --

dokładniej, do Hiszpanii,

in the 11th and 12th centuries.

w XI i XII wieku.

And when they arrived

Kiedy się pojawiły

there was tremendous interest

wzbudziły olbrzymie zainteresowanie

in translating this wisdom

w przetłumaczeniu tej wiedzy

into a European language.

na język europejski.

But there were problems.

Ale były z tym problemy.

One problem

Na przykład taki,

is there are some sounds in Arabic

że niektórych arabskich dźwięków

that just don't make it through a European voice box

Europejczycy zwyczajnie nie są w stanie wymówić

without lots of practice.

bez intensywnego treningu.

Trust me on that one.

Uwierzcie mi na słowo.

Also, those very sounds

Ponadto, tych dźwięków

tend not to be represented

za bardzo nie da się przedstawić

by the characters that are available in European languages.

za pomocą dostępnych znaków europejskich.

Here's one of the culprits.

Tutaj mamy jednego z winowajców.

This is the letter sheen,

To jest litera Sheen,

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

wymawia się ją podobnie do polskiego "sz".

It's also the very first letter

Jest to także pierwsza litera

of the word shayun,

słowa shalan,

which means "something"

które oznacza "coś",

just like the the English word "something" --

tak samo jak angielskie słowo "coś":

some undefined, unknown thing.

niezdefiniowana, nieznana rzecz.

Now in Arabic,

W arabskim

we can make this definite

możemy stworzyć z tego formę określoną

by adding the definite article "al."

dodając przedimek określony "al".

So this is al-shayun --

Więc to jest al-shalan,

the unknown thing.

konkretna nieznana rzecz.

And this is a word that appears throughout early mathematics,

To słowo pojawia się we wczesnej matematyce,

such as this 10th-century derivation of roots.

na przykład w tym dowodzie z dziesiątego wieku.

The problem for the Medieval Spanish scholars

Średniowieczni hiszpańscy uczeni,

who were tasked with translating this material

którzy mieli za zadanie przetłumaczyć ten materiał,

is that the letter sheen and the word shayun

nie mogli oddać litery Sheen i słowa shalan

can't be rendered into Spanish

na hiszpański

because Spanish doesn't have that SH,

ponieważ w hiszpańskim sz nie występuje.

that "sh" sound.

ponieważ w hiszpańskim sz nie występuje.

So by convention,

Ustalili zatem regułę,

they created a rule in which

Ustalili zatem regułę,

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

wg której zapożyczyli dźwięk "kh",

from the classical Greek

z klasycznej greki

in the form of the letter Kai.

w postaci litery Chi.

Later when this material was translated

Później, gdy ten materiał został przetłumaczony

into a common European language,

na powszechny europejski język

which is to say Latin,

czyli łacinę,

they simply replaced the Greek Kai

grecka litera Chi została zamieniona

with the Latin X.

na łacińskie X.

And once that happened,

Potem,

once this material was in Latin,

gdy materiał dostępny był po łacinie,

it formed the basis for mathematics textbooks

stał się podstawą dla podręczników matematyki

for almost 600 years.

na następne 600 lat.

But now we have the answer to our question.

Teraz więc mamy odpowiedź na nasze pytanie.

Why is it that X is the unknown?

Dlaczego X jest niewiadomą?

X is the unknown

X jest niewiadomą

because you can't say "sh" in Spanish.

ponieważ nie da się powiedzieć "sz" po hiszpańsku.

(Laughter)

(Śmiech)

And I thought that was worth sharing.

A ja pomyślałem, że warto się tym podzielić.

(Applause)

(Brawa)