Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Аудармашы: Qaragoz Simadil Редактор: Nurbol Qudaibergen

I have the answer to a question that we've all asked.

Сіздерге қиын сұрақтың жауабын білемін.

The question is,

Ол сұрақ мынандай:

Why is it that the letter X

Не үшін Х әрпі

represents the unknown?

белгісіздікті бейнелейді?

Now I know we learned that in math class,

Математика пәнінен таныс бұл әріп қазір

but now it's everywhere in the culture --

мәдени өмірге дендеп енген.

The X prize, the X-Files,

Мәселен, Х марапат, Х файлдар

Project X, TEDx.

Х Жобасы, TEDx.

Where'd that come from?

Бұлар қайдан келген өзі?

About six years ago

Шамамен алты жыл бұрын

I decided that I would learn Arabic,

араб тілін үйренемін деп шештім.

which turns out to be a supremely logical language.

Бұл ең жоғары логикалы тіл ғой.

To write a word or a phrase

Арабша сөз не сөз тіркесін яки

or a sentence in Arabic

сөйлем жазу

is like crafting an equation,

құдды крафт теңдеуі секілді.

because every part is extremely precise

Өйткені, жазбаның әр бөлімі нақты

and carries a lot of information.

әрі көп ақпаратты қамтиды.

That's one of the reasons

Мұның бір себебі сол,

so much of what we've come to think of

ойлана келе, түйгенім –

as Western science and mathematics and engineering

Батыс ғылымы,математикасы мен инженериясын

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында

by the Persians and the Arabs and the Turks.

парсы, араб, түркілер жасаған секілді.

This includes the little system in Arabic

Араб тіліндегі шағын жүйенің бірі

called al-jebra.

алгебра деп аталады.

And al-jebr roughly translates to

"al-jebr" сөзі шамамен былай аударылады:

"the system for reconciling disparate parts."

"жеке бөліктерді салыстыру жүйесі".

Al-jebr finally came into English as algebra.

"al-jebr" ағылшынға алгебра болып енді.

One example among many.

Бұл көп мысалдың бірі ғана.

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

Мұндай математикалық нақты араб мәтіні

finally made their way to Europe --

ақырында Еуропаға жол тартты.

which is to say Spain --

Мәселен, Испанияға

in the 11th and 12th centuries.

11-12 ғасырларда жетті.

And when they arrived

Және бұл даналықтың

there was tremendous interest

Еуропа тілдеріндегі

in translating this wisdom

аудармасының мәніне

into a European language.

көпшілігі қатты қызықты.

But there were problems.

Алайда, кедергілер де кездесті.

One problem

Бір мәселе,

is there are some sounds in Arabic

араб тіліндегі кейбір дыбыстарды

that just don't make it through a European voice box

еуропалық дыбыс мәнеріндегілер

without lots of practice.

арнайы жаттығуларсыз айта алмайды.

Trust me on that one.

Бұл сөзіме сеніңіз.

Also, those very sounds

Одан өзге, бұл дыбыстардың

tend not to be represented

сипаты мен мағынасы

by the characters that are available in European languages.

Еуропа тілдерінде кездеспейді.

Here's one of the culprits.

Ондай "кінәлілердің" бірі, мәселен,

This is the letter sheen,

"Шин" әрпі.

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

Біз бұл әріпті "ш" деп дыбыстаймыз.

It's also the very first letter

Бұл және бірінші әріпте кездессе,

of the word shayun,

мәселен, "шалан" сөзі,

which means "something"

ол "әлдене" деген мағынаны береді.

just like the the English word "something" --

бұл ағылшынша "something" сөзі сияқты,

some undefined, unknown thing.

нақты анық емес, әлдебір затты сипаттайды.

Now in Arabic,

Бүгінгі араб тілінде

we can make this definite

біз мұндай сөздерді

by adding the definite article "al."

"әл" артиклі арқылы анықтай аламыз.

So this is al-shayun --

яғни, әл-Шалан сөзі

the unknown thing.

"белгісіз зат" деп тәржімеленеді.

And this is a word that appears throughout early mathematics,

Бұл сөз көне математикада , 10 ғасырда,

such as this 10th-century derivation of roots.

шешімдерді дәлелдеуде қолданылды.

The problem for the Medieval Spanish scholars

Ортағасырлық Испан ғалымдары бұл сөзді

who were tasked with translating this material

қалай аударамыз деп басын қатырады.

is that the letter sheen and the word shayun

Шин әрпі мен Шалан сөзі

can't be rendered into Spanish

Испандарда кездеспейді.

because Spanish doesn't have that SH,

себебі испандарда "Ш" әрпі де,

that "sh" sound.

"Ш" дыбысы да жоқ.

So by convention,

Сонымен барлығы

they created a rule in which

ереже ойлап тауып,

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

өздерінің тіліндегі Ч әрпі мен Ч дыбысын

from the classical Greek

классикалық грек тілінен

in the form of the letter Kai.

"Кай" әрпі түрінде енгізген.

Later when this material was translated

Кейін бұл сөз жалпы Еуропа тіліне,

into a common European language,

яғни, латыншаға аударылған кезде,

which is to say Latin,

айта кетерлігі,

they simply replaced the Greek Kai

олар гректердің "Кай" әрпін алмастырып

with the Latin X.

Латынша Х әрпін алады.

And once that happened,

Осылайша,

once this material was in Latin,

бұл сөз латын тіліндегі

it formed the basis for mathematics textbooks

математика кітабының негізін қалыптастырып

for almost 600 years.

келе жатқанына 600 жыл болды.

But now we have the answer to our question.

Бірақ қазір біз бұның жауабын білеміз.

Why is it that X is the unknown?

Х әрпі неге белгісіздікті білдіреді?

X is the unknown

Х-тің белгісіз болатыны –

because you can't say "sh" in Spanish.

испандықтардың "ш" деп айта алмайтындығында.

(Laughter)

(Күлкі)

And I thought that was worth sharing.

Сол үшін бұл жайлы айтуды құп көрдім!

(Applause)

(Қол соғу)