Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Translator: Ihar Kudrautsau Reviewer: Yauhen Klimovich

I have the answer to a question that we've all asked.

Я ведаю адказ на пытанне, якое шмат каго хвалюе.

The question is,

Пытанне такое:

Why is it that the letter X

чаму літара Х

represents the unknown?

гэта нешта невядомае?

Now I know we learned that in math class,

Спачатку я вывучаў гэта на ўроках матэматыкі,

but now it's everywhere in the culture --

а цяпер я бачу гэта паўсюль у культуры -

The X prize, the X-Files,

Прыз X (The X prize), X-файлы (the X-Files),

Project X, TEDx.

Праект Х (Project X), TEDx.

Where'd that come from?

Адкуль гэта ўсё?

About six years ago

Каля шасці гадоў таму

I decided that I would learn Arabic,

я вырашыў вывучыць арабскую,

which turns out to be a supremely logical language.

якая аказалася звышлагічнай мовай.

To write a word or a phrase

Напісаць слова ці фразу,

or a sentence in Arabic

альбо сказ на арабскай

is like crafting an equation,

гэта як пабудаваць раўнанне,

because every part is extremely precise

таму што кожная частка вельмі выразная

and carries a lot of information.

і нясе шмат інфармацыі.

That's one of the reasons

Гэта адна з прычын

so much of what we've come to think of

чаму шмат з таго, што мы лічым

as Western science and mathematics and engineering

заходняй навукай, матэматыкай і інжынерыяй

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

было насамрэч вынайдзена ў першых пяці стагоддзях нашай эры

by the Persians and the Arabs and the Turks.

персамі, арабамі і туркамі.

This includes the little system in Arabic

Сярод вынаходніцтваў невялікая сістэма,

called al-jebra.

якую яны назвалі аль-джэбр.

And al-jebr roughly translates to

Груба аль-джэбр перакладаецца як

"the system for reconciling disparate parts."

"сістэма аб'яднання несумеверных частак."

Al-jebr finally came into English as algebra.

Цяпер аль-джэбр вядома як алгебра.

One example among many.

Адзін прыклад з многіх.

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

Арабскія тэксты, якія змяшчалі мудрасць матэматыкі

finally made their way to Europe --

нарэшце трапілі ў Еўропу -

which is to say Spain --

дакладней у Іспанію -

in the 11th and 12th centuries.

каля 11-12 стагоддзяў.

And when they arrived

І калі яны з'явіліся,

there was tremendous interest

быў агромністы попыт

in translating this wisdom

на пераклад гэтых тэкстаў

into a European language.

на еўрапейскія мовы.

But there were problems.

Але былі і праблемы.

One problem

Адна з іх,

is there are some sounds in Arabic

што некаторыя арабскія гукі

that just don't make it through a European voice box

немагчыма было вымавіць еўрапейцамі

without lots of practice.

без шматлікіх гадоў практыкі.

Trust me on that one.

Паверце мне.

Also, those very sounds

Больш таго, тыя гукі

tend not to be represented

немагчыма было пазначыць

by the characters that are available in European languages.

літарамі, што былі ў еўрапейскіх мовах.

Here's one of the culprits.

Вось адзін з такіх гукаў.

This is the letter sheen,

Гэта літара Шын,

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

і яна вымаўляецца як "ш"

It's also the very first letter

Гэта першая літара

of the word shayun,

слова шалан,

which means "something"

якое азначае "штосьці"

just like the the English word "something" --

як і ў нашай мове слова "штосьці" -

some undefined, unknown thing.

азначае невядомае, невызначанае.

Now in Arabic,

У арабскай

we can make this definite

мы можам зрабіць яго больш пэўным,

by adding the definite article "al."

дадаўшы азначаны артыкул "аль".

So this is al-shayun --

І атрымаем аль-шалан -

the unknown thing.

штосьці невядомае.

And this is a word that appears throughout early mathematics,

І гэтае слова распаўсюдзілася ў ранняй матэматыцы,

such as this 10th-century derivation of roots.

напрыклад, для вываду доказаў у 10-м стагоддзі.

The problem for the Medieval Spanish scholars

Была праблема ў іспанскіх вучоных сярэднявечча,

who were tasked with translating this material

якія перакладалі гэтыя працы.

is that the letter sheen and the word shayun

Літары шын і слова шалан

can't be rendered into Spanish

нельга было проста перанесці ў іспанскую,

because Spanish doesn't have that SH,

таму што іспанская не мае літары ش,

that "sh" sound.

якая гучыць як "ш".

So by convention,

Параіўшыся,

they created a rule in which

яны стварылі правіла,

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

згодна якому яны пазычылі гук "ск"

from the classical Greek

з старажытнай грэчаскай мовы

in the form of the letter Kai.

ў форме літары "Кай".

Later when this material was translated

Пазней, калі гэтыя працы перакладаліся

into a common European language,

на агульнаеўрапейскую мову,

which is to say Latin,

якой тады была лацінская,

they simply replaced the Greek Kai

перакладчыкі змянілі грэчаскую літару χ (Кай)

with the Latin X.

на лацінскую Х.

And once that happened,

І пасля таго,

once this material was in Latin,

як праца з'явілася на лацінскай мове,

it formed the basis for mathematics textbooks

гэта сфармавала падмурак для ўсіх кніг па матэматыцы

for almost 600 years.

на працягу 600 гадоў.

But now we have the answer to our question.

І цяпер мы ведаем адказ на нашае пытанне.

Why is it that X is the unknown?

Чаму Х гэта штосьці невядомае?

X is the unknown

Х - невядомае,

because you can't say "sh" in Spanish.

таму што мы не можам сказаць "ш" у іспанскай.

(Laughter)

(Смех)

And I thought that was worth sharing.

І гэтым я хацеў падзяліцца.

(Applause)

(Апладысменты)