Why is 'x' the unknown? | Terry Moore

Translator: Timothy Covell Reviewer: Jenny Zurawell

Translator: Samira Hashimzadeh Reviewer: Gulchin Taghiyeva

I have the answer to a question that we've all asked.

Hamının maraqlandığı suala mənim cavabım var.

The question is,

Sual budur ki,

Why is it that the letter X

niyə görə X(iks) hərfi

represents the unknown?

məchulluq işarəsidir?

Now I know we learned that in math class,

Bilirəm, biz onu riyaziyyat dərsində öyrənmişik,

but now it's everywhere in the culture --

lakin bu gün X-a mədəniyyətin hər sahəsində rastlaşırıq.

The X prize, the X-Files,

X mükafatı, məxfi materiallar(X files),

Project X, TEDx.

X layihəsi, Ted X.

Where'd that come from?

Bəs o hardan meydana çıxıb?

About six years ago

Təqribən 6 il əvvəl

I decided that I would learn Arabic,

mən qərara gəldim ki, Ərəb dili öyrənəcəyəm.

which turns out to be a supremely logical language.

Həddindən artıq məntiqli bir dildir.

To write a word or a phrase

Ərəb dilində söz, ifadə

or a sentence in Arabic

və ya cümlə yazmaq

is like crafting an equation,

bərabərlik yaratmaq kimidir.

because every part is extremely precise

Çünki hər bir hissə həddindən artıq dəqiqdir

and carries a lot of information.

və özündə çox məlumatı ehtiva edir.

That's one of the reasons

Bu səbəbdəndir ki,

so much of what we've come to think of

bizim çox zaman qərbin hesab etdiyimiz

as Western science and mathematics and engineering

elm, riyaziyyat, mühəndislik

was really worked out in the first few centuries of the Common Era

əslində bizim eranın ilk əsrlərində

by the Persians and the Arabs and the Turks.

farslar, ərəblər, türklər tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.

This includes the little system in Arabic

Bura həmçinin ərəb dilində əl-cəbr adlanan

called al-jebra.

kiçik sistem də daxildir.

And al-jebr roughly translates to

Və əl-cəbr təqribən

"the system for reconciling disparate parts."

“dağınıq parçaların birləşmə sistemi” kimi tərcümə olunur.

Al-jebr finally came into English as algebra.

Əl-cəbr ingilis dilinə algebra olaraq gəldi.

One example among many.

Bu, bir çox misallardan yalnız biridir.

The Arabic texts containing this mathematical wisdom

Bu riyazi müdrikliyi daşıyan ərəb mətnləri

finally made their way to Europe --

nəhayət ki, 11 və 12-ci əsrlərdə Avropaya;

which is to say Spain --

daha dəqiq desək İspaniyaya

in the 11th and 12th centuries.

ayaq açdı.

And when they arrived

Onlar gələndə

there was tremendous interest

bu müdrikliyi

in translating this wisdom

Avropa dilinə tərcümə etmək üçün

into a European language.

böyük maraq yarandı.

But there were problems.

Lakin bəzi problemlər var idi.

One problem

Bu problemlərdən biri

is there are some sounds in Arabic

ərəb dilində mövcud olan bəzi səslərin tələffüzünün

that just don't make it through a European voice box

avropalılar tərəfindən mütəmadi məşq etmədən

without lots of practice.

mümkünsüz olmasıdır.

Trust me on that one.

Inanın mənim sözlərimə.

Also, those very sounds

Həmçinin həmin səslər

tend not to be represented

bir qayda olaraq, Avropa dillərində

by the characters that are available in European languages.

mövcud olmayan işarələrlə təqdim olunurdular.

Here's one of the culprits.

Günahkarlardan biri

This is the letter sheen,

Şin hərfidir.

and it makes the sound we think of as SH -- "sh."

Bizim bildiyimiz "Ş" səsini verir.

It's also the very first letter

O, həmçinin

of the word shayun,

“nəsə” kimi tərcümə olunan

which means "something"

Şeylan sözünün ilk hərfidir.

just like the the English word "something" --

Məhz bizim dilimizdəki “nəsə” sözü

some undefined, unknown thing.

nəsə qeyri-müəyyən, bilinməyən bir şey.

Now in Arabic,

Ərəb dilində

we can make this definite

biz bu sözü

by adding the definite article "al."

"Əl" artikli artırmaqla müəyyən edə bilirik.

So this is al-shayun --

Beləliklə də bu Əl-şeylan-dır,

the unknown thing.

bilinməyən müəyyən bir şey.

And this is a word that appears throughout early mathematics,

Bu söz riyaziyyatın ilkin dövrlərində meydana gəlir.

such as this 10th-century derivation of roots.

Məsələn, bu 10-cu əsrə aid mətndə göstərildiyi kimi.

The problem for the Medieval Spanish scholars

Bu materialın tərcüməsi həvalə olunan

who were tasked with translating this material

orta əsr ispan alimlərinin problemi bu idi ki,

is that the letter sheen and the word shayun

Şin hərfi və Şeylan sözü

can't be rendered into Spanish

ispan dilində ifadə edilə bilmirdi.

because Spanish doesn't have that SH,

çünki Ispan dilində Ş yoxdur.

that "sh" sound.

Məhz ş səsi.

So by convention,

Bunun əvəzinə onlar "Kai" hərfi ilə

they created a rule in which

işarə olunan k səsini

they borrowed the CK sound, "ck" sound,

klassik yunan dilindən

from the classical Greek

alınma kimi götürməyi

in the form of the letter Kai.

qərara aldılar.

Later when this material was translated

Daha sonralar bu material

into a common European language,

ümumi avropa dili olan Latın dilinə

which is to say Latin,

tərcümə ediləndə,

they simply replaced the Greek Kai

onlar sadəcə yunan hərfi olan Kai –ı

with the Latin X.

latın hərfi X (iks)-la əvəzlədilər.

And once that happened,

Bu baş verdikdən,

once this material was in Latin,

material Latın dilində hazır olduqdan sonra

it formed the basis for mathematics textbooks

o, təqribən 600 il ərzində

for almost 600 years.

riyaziyyat dərsliklərinin əsasını təşkil etdi.

But now we have the answer to our question.

İndi isə artıq bizim sualımızın cavabı var.

Why is it that X is the unknown?

Niyə X məchulluq işarəsidir?

X is the unknown

X məchulluq işarəsidir,

because you can't say "sh" in Spanish.

çünki İspan dilində Ş səsi yoxdur.

(Laughter)

(Gülüş)

And I thought that was worth sharing.

Mən də düşündüm ki, bu fikri sizinlə paylaşmağa dəyər.

(Applause)

(Alqışlar)