Dr. Dean Ornish: Your genes are not your fate

Translator: ibrahim taha Reviewer: Daban Q. Jaff

تاقە رێگە بۆ دروست کردنی جینی نوێ، دروستكردنی هی نوێیە،

وەك(كریاگ ڤێنتەر)زۆر بەجوانی نیشانی دا.

ئەوەی تر بۆ گۆڕانی گوزەرانمان.

و دەبینین كە ئەم گۆڕانكاڕییانە چەند بەهێز و بزوێنەرن،

One way to change our genes is to make new ones,

as Craig Venter has so elegantly shown.

كە پێویست ناكا زۆر چاوەڕێ بكەیت بۆ بینینی سوودەكان.

Another is to change our lifestyles.

كاتێك شتی باشتر دەخۆی، ڕاگرتنی دوودلیت، وەرزش و خۆشەویستی زیاتر،

And what we're learning is how powerful and dynamic these changes can be,

مێشكت خوێن و ئۆكسجینی زیاتری دەست دەكەوێت.

that you don't have to wait very long to see the benefits.

زیاتر لەمە، مێشكت بەشێوەیەكی پێوانەیی گەورەتر دەبێت.

When you eat healthier, manage stress, exercise and love more,

پێش ساڵانێك پێمان وابوو ئەم شتانە مەحاڵن

ئێستا ئەتوانرێت بپێورێن.

your brain actually gets more blood flow and more oxygen.

ئەمە لەلایەن(ڕۆبین ویلیامس) دۆزرایەوە

But more than that, your brain gets measurably bigger.

چەند ساڵێك پێش ئازادبوونی ئێمە.

Things that were thought impossible just a few years ago

ئێستا، هەندێك شت هەیە دەتوانی بیكەیت

can actually be measured now.

بۆ ئەوەی خانەی نوێ لەمێشكت گەشە بكات.

This was figured out by Robin Williams

شتەدڵخوازەكانم، وەكو شوكڵاتەو چا،تووی شین،

a few years before the rest of us.

كحوڵ لە میانڕەویدا، بەڕێوەبردنی سترێس

Now, there's some things that you can do

to make your brain grow new brain cells.

وە کانابێنۆید لە ماریجوانا دۆزرایەوە.

من تەنها نێردراوم.

Some of my favorite things, like chocolate and tea, blueberries,

alcohol in moderation, stress management

(پێكەنین)

باسی چیمان دەكرد؟

and cannabinoids found in marijuana.

I'm just the messenger.

(پێكەنین)

وە شتی تر كەدەتوانێ خراپتری بكات،

(Laughter)

دەتوانێ ببێتە هۆی لەدەستدانی خانەی مێشكت.

What were we just talking about?

گومانلێکراوە ئاساییەکان، وەک چەوری و شەکری،

(Laughter)

نیکۆتین، تریاک، کۆکاین، کحولی زۆر و سترێسی درێژخایەن.

And other things that can make it worse,

that can cause you to lose brain cells.

كاتێك گۆڕان لەگوزەرانت دەكەی پێستت خوێنی زیاتر دەبێت

The usual suspects, like saturated fat and sugar,

كەوایە درەنگتر پێر دەبیت. پێستت زۆر چورچ نابێت.

nicotine, opiates, cocaine, too much alcohol and chronic stress.

دڵت خوێنی زیاتر دەبێت.

پشانماندا دەكرێ نەخۆشی دڵ پێچەوابەبێتەوە.

Your skin gets more blood flow when you change your lifestyle,

کە ئەو خوێنبەرە پۆشتە کە لە لای چەپی سەرەوە دەیبینیت،

so you age less quickly. Your skin doesn't wrinkle as much.

پاش ساڵێك بە شێوەیەکی پێوانەیی کەمتر دەبێت.

Your heart gets more blood flow.

وە پشکنینی دڵ لەلای چەپی خوارەوە دەكرێت،

We've shown that you can actually reverse heart disease.

شینەکە مانای ئەوە نیە کە خوێن نەڕژێت.

That these clogged arteries that you see on the upper left,

سڵاو ساڵێک دواتر --پرتەقاڵی و سپی بەرزترین ڕێژەی خوێنە.

after only a year become measurably less clogged.

پشانمان دا كە دەتوانی پێشكەوتنەكە بوەستێنیت و پێچەوانەی بكەیەوە

And the cardiac PET scan shown on the lower left,

شێرپەنجەی زووی پرۆستات، و شێرپەنجەی مەمک،

the blue means no blood flow.

بە ئاسانی لەڕێگەی ئەم گۆڕانكاریانە.

A year later -- orange and white is maximum blood flow.

ئێمە بۆمان دەرکەوت کە گەشەی توورە لە ڤیترۆ ڕێگری لێکراوە

We've shown you may be able to stop and reverse the progression

٧٠لەسەدا ئەم گۆڕانكاریانەیان كردبوو،

of early prostate cancer and, by extension, breast cancer,

لە کاتێکدا تەنها لە سەدا نۆ لە گروپی بەراوردکردن بوون.

simply by making these changes.

ئەم جیاوازیانە بەشێوەیەكی باش گرنگبوون.

We've found that tumor growth in vitro was inhibited

تەنانەت ئەندامە سێکسیەکانیش چڵاكتر دەبن،

70 percent in the group that made these changes,

کەواتە توانا سێکسیەکانت زیاد دەکەیت.

whereas only nine percent in the comparison group.

کاریگەرترین ڕیکلامەکانی دژە جگەرەکێشان كران

لەلایەن خزمەتگوزاری تەندروستیەوە،

These differences were highly significant.

نیکۆتین دەخاتە ڕوو، کە دەمارەکانت پێکدێنێت

Even your sexual organs get more blood flow,

لەوانەیە ببێتە هۆی جەڵتەی دڵ یان لێدانێك،

so you increase sexual potency.

بەلام دەبێتە هۆی بێهۆشیش.

One of the most effective anti-smoking ads was done

نیوەی ئەوانەی جگەرە دەكێشن بێهۆشن.

by the Department of Health Services,

چەند سێكسیە؟

showing that nicotine, which constricts your arteries,

ئێستا خەریكە لێكۆلینەوەكیش بڵاو ئەكەینەوە-

can cause a heart attack or a stroke,

لە سەرەتادا كە دەتوانی لە پیاوان(پڕۆسەی جین)بگۆڕی بۆ پڕۆسات.

but it also causes impotence.

ئەمەیە پێی دەوترێت نەخشەی گەرمی

Half of guys who smoke are impotent.

وە ڕەنگە جیاوازەکان ،لەلای ڕاستەوە، جینیان جیاوازە.

How sexy is that?

Now we're also about to publish a study --

وە بۆمان دەرکەوت کە زیاتر لە 500 جین بە باشی گۆڕاون

the first study showing you can change gene expression in men with prostate cancer.

لە ئەنجامدا، هەڵکردنی جینە باشەکان، جینەکانی ڕێگەگرتن لە نەخۆشی،

This is what's called a heat map --

and the different colors -- and along the side, on the right, are different genes.

ڕێگری بكە لە جینەكانی بەرزكەرەوەی نەخۆشی.

And we found that over 500 genes were favorably changed --

وە ئەو پێم وایە ئەم ئەنجامانە زۆر كاریگەرن،

in effect, turning on the good genes, the disease-preventing genes,

هیواو هەڵبژاردنی نوێ بە زۆر کەس دەدات.

turning off the disease-promoting genes.

وە کۆمپانیاکانی وەک ناڤیجینیکس و دی ئێن ئەی دایرکت و 23،

And so these findings I think are really very powerful,

کە پرۆفایلی بۆماوەیی خۆتت پێدەبەخشێت،

giving many people new hope and new choices.

هەست بە هەندێک دەكەن،باشە, من دەتوانم چی بکەم دەربارەی ئەوە؟

And companies like Navigenics and DNA Direct and 23andMe,

جینەکانمان چارەنووسی ئێمە نین، ئەگەر ئەم گۆڕانکاریانە بکەین--

that are giving you your genetic profiles,

پێشەکین،بەڵام ئەگەر گۆڕانکاری گەورەتر بکەین

لەوەی کە بە پێچەوانەوە دروستمان کردبێت،

are giving some people a sense of, "Gosh, well, what can I do about it?"

لە ڕاستیدا دەتوانین بگۆڕین کە چۆن جینەکانمان دەر دەبرێن.

Well, our genes are not our fate, and if we make these changes --

سوپاس.

(چەپڵەلێدان)

they're a predisposition -- but if we make bigger changes

than we might have made otherwise,

we can actually change how our genes are expressed.

Thank you.

(Applause)