Dr. Dean Ornish: Your genes are not your fate

Translator: shkofa bakhtyar Reviewer: Daban Q Jaff

One way to change our genes is to make new ones,

ڕێگەیەکی گۆڕینی جینمان بنیادنانی یەکێکیترە،

as Craig Venter has so elegantly shown.

وەک کڕەیگ ڤێنتە زۆر دەرکەوتەی شیکپۆشی هەیە.

Another is to change our lifestyles.

یەکێکی تر گۆڕینی شێوازی ژیانمانە.

And what we're learning is how powerful and dynamic these changes can be,

و ئەوەی فێری دەبین ئەوەیە ئەم گۆڕانکاریانە چەند بەهێز و جوڵەیین،

that you don't have to wait very long to see the benefits.

کەوا پێوەست ناکات زۆر چاوەڕێ بکەی بۆ ئەوەی سودەکانی ببینیت.

When you eat healthier, manage stress, exercise and love more,

کاتێ تۆ تەندروستر دەخۆیت، ڕێکخستنی فشار، مەشق کردن و خۆشەویستی زیاتر،

your brain actually gets more blood flow and more oxygen.

مێشکت سوڕی خوێن و ئۆکسجینی زیاتر وەردەگرێت.

But more than that, your brain gets measurably bigger.

بەڵام زیاتر لەوە، مێشکت پێوانەکەی گەورەتر دەبێت.

Things that were thought impossible just a few years ago

شتەکان پێش چەند ساڵێک وابیردەکرایەوە مەحاڵ بن

can actually be measured now.

لەڕاستیدا ئێستا دەتوانرێ پێوانە بکرێت.

This was figured out by Robin Williams

ئەمە لە لایەن ڕۆبن ولیامز دۆزرایەوە

a few years before the rest of us.

پێش چەند ساڵێک پێش ئێمە.

Now, there's some things that you can do

ئێستا، هەندێک شت کەوا تۆ دەتوانیت بیکەی

to make your brain grow new brain cells.

بۆ ئەوەی وابکەیت خانە کۆنەکانی مێشکت گەشە بکات.

Some of my favorite things, like chocolate and tea, blueberries,

هەندێ شتی پەسندم، وەک چوکلێت و چا، توی شین،

alcohol in moderation, stress management

کحول بە مامناوەندی، ڕێکخستنی فشار

and cannabinoids found in marijuana.

و بەنگ لە ڕووەکی ماریوانا دۆزرایەوە.

I'm just the messenger.

من تەنها نامبەرێکم.

(Laughter)

(پێکەنین)

What were we just talking about?

ئێستا قسەمان لەسەر چی دەکرد؟

(Laughter)

(پێکەنین)

And other things that can make it worse,

و شتەکانی تر کە دەتوانێت خراپتری بکات،

that can cause you to lose brain cells.

کە دەکرێ ببێتە هۆی لە دەستدانی خانەکانی مێشک.

The usual suspects, like saturated fat and sugar,

گومان لێکراوە باوەکان، وەک چەوری تێکراو و شەکر،

nicotine, opiates, cocaine, too much alcohol and chronic stress.

نیکۆتین، سڕکەر، کۆکایین، کحولی زۆر و فشاری درێژخایەن.

Your skin gets more blood flow when you change your lifestyle,

پێستت سوڕی خوێنی زیاتر وەردەگرێت کاتێک شێوازی ژیانت دەگۆڕی،

so you age less quickly. Your skin doesn't wrinkle as much.

بۆیە تەمەنت خێرایی کەمترە. پێستت زیاتر چرچ نابێت.

Your heart gets more blood flow.

دڵت سوڕی خوێنی زیاتر وەردەگرێت.

We've shown that you can actually reverse heart disease.

دەرمانخست دەتوانی نەخۆشی دڵت پێچەوانە بکەی.

That these clogged arteries that you see on the upper left,

کەوا ئەم شادەمارە گیراوانە کە تۆ لە سەرووی چەپەوە دەیبینیت،

after only a year become measurably less clogged.

تەنها دوای ساڵێک پێوانەی گیرانەکە کەمتر بوو.

And the cardiac PET scan shown on the lower left,

و پشکنینی پێتی دڵ لە خوارووی چەپ نیشاندراوە،

the blue means no blood flow.

شینەکە بە مانای سوڕی خوێن دێت.

A year later -- orange and white is maximum blood flow.

ساڵێک دواتر -- پرتەقاڵی و سپی زۆرترینی سوڕی خوێنە.

We've shown you may be able to stop and reverse the progression

نیشانماندایت ڕەنگە بتوانین بوەستین و پێچەوانەی پێشکەوتنەکە

of early prostate cancer and, by extension, breast cancer,

شێرپەنجەی زووی پڕۆستات و، شێرپەنجەی مەمک،

simply by making these changes.

بە ئاسانی بە کردنی ئەم گۆڕانکاریانە.

We've found that tumor growth in vitro was inhibited

ئەوەمان دۆزییەوە کە گەشەی لوو لە تاقیگەدا جێگیرکرابوو

70 percent in the group that made these changes,

سەدا ٧٠ی گروپەکە کە ئەم گۆڕانکاریانەی کرد،

whereas only nine percent in the comparison group.

لە کاتێکدا تەنها سەدا نۆی گروپە جیاکراوەکە.

These differences were highly significant.

ئەم جیاوازیانە زۆر کارەگەر بوون.

Even your sexual organs get more blood flow,

هەتا ئەندامی زاوزێت پتر سوڕی خوێن وەردەگرێ،

so you increase sexual potency.

بۆیە توانای ڕەگەزییت بەرزدەبێتەوە.

One of the most effective anti-smoking ads was done

یەکێک لە کاریگەرترین ریکلامی دژە کێشان کرا

by the Department of Health Services,

لەلایەن بەشی خزمەتگوزاریەکانی تەندروستی،

showing that nicotine, which constricts your arteries,

نیشاندانی ئەم نیکۆتینە، کە دەمارت تەسک دەکا،

can cause a heart attack or a stroke,

دەکرێت ببێتە هۆی نۆبەی دڵ یان نۆبەی مێشک،

but it also causes impotence.

بەڵام ئەمەش پەککەوتەیی درووست دەکات.

Half of guys who smoke are impotent.

نیوەی لاوانمان کە جگەرە دەکێشن پەککەوتەن.

How sexy is that?

چەند ڕەگەزییە ئەوە؟

Now we're also about to publish a study --

ێستا ئێمەش نزیکن لە بڵاوکردنەوەی خوێندن --

the first study showing you can change gene expression in men with prostate cancer.

خوێندنی یەک توانای گۆڕانی دوانی پیاو و شێرپنجەی پڕۆستات دەردەخا.

This is what's called a heat map --

ئەمە ئەوەیە پێیدەوترێت نەخشەی گەرمی --

and the different colors -- and along the side, on the right, are different genes.

و ڕەنگە جیاکان -- و بە درێژایی لایەکە، لە لای ڕاست، جینی جیاوازن.

And we found that over 500 genes were favorably changed --

و ئەوەمان دۆزییەوە کە زیاد لە ٥٠٠ جین بەئەرێنی گۆڕاون --

in effect, turning on the good genes, the disease-preventing genes,

لە ڕاستیدا، دانانی جینە باشەکان، نەخۆشی- جینەکان دوور دەخاتەوە،

turning off the disease-promoting genes.

لابردنى نەخۆشیەکە- جینەکان بەرز دەکاتەوە.

And so these findings I think are really very powerful,

و بۆیە وابیردەکەمەوە ئەم دۆزینەوانە بە ڕاستى زۆر بەهێز بن،

giving many people new hope and new choices.

هیواو بژاردەى نوێ بەخەڵکانى زۆر دەبەخشێت.

And companies like Navigenics and DNA Direct and 23andMe,

وکۆمپانیاکانى وەک ناڤیگینیکس وDNA دایرێکت و ٢٣وە من،

that are giving you your genetic profiles,

کەوا پرۆفایلى جینى خۆت دەداتێ،

are giving some people a sense of, "Gosh, well, what can I do about it?"

هەست بەهەندێ خەڵک دەبەخشن، "خوایە، باشە، دەتوانم چ لەمە بکەم؟"

Well, our genes are not our fate, and if we make these changes --

باشە، جینی ئێمە چارەنوسمان نین,وگەر بتوانین ئەم گۆرانانە بکەین--

they're a predisposition -- but if we make bigger changes

ئەوان ئامادەباشىن--لێ گەر گۆڕانى مەزن بکەین

than we might have made otherwise,

لەوەى ڕەنگە بەپێچەوانەى دروستمان کردبێ،

we can actually change how our genes are expressed.

لە ڕاستىدا دەتوانین چۆنیەتى دەربڕینى جینەکانمان بگۆڕین.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)