Dean Ornish: The world's killer diet

Translator: Shkak Nasradeen Mustafa Reviewer: Daban Q. Jaff

With all the legitimate concerns about AIDS and avian flu --

لەگەڵ هەموو نیگەرانییە شەرعییەكان دەربارەی نەخۆشی ئایدز،

ئەنفلۆنزای ئاڤی، کە لە بلیمەت دکتۆر بریلیانتەوە گوێمان

and we'll hear about that from the

brilliant Dr. Brilliant later today --

لێ دەبێت. لە ئێستا بەدواوە.

I want to talk about the other pandemic, which is

دەمەوێت لەسەر پەتایەکی جیهانی تر بدوێم،

cardiovascular disease, diabetes, hypertension --

کە نەخۆشی دڵ و شەکرە و پەستانی خوێنن و

all of which are completely preventable for at

بە تەواوی قەدەغەکراوە بۆ

least 95 percent of people

سەدا ٩٥ی خەڵک،

تەنها بە گۆڕینی ڕێجیم و شێوازی ژیان.

just by changing diet and lifestyle.

And what's happening is that there's a

ئەوەی ڕوودەدات ئەوەیە،

globalization of illness occurring, that people

پەتای جیهانی دەردەکەوێ

are starting to eat like us, and live like us, and

کاتێک خەڵک وەک ئێمە دەخۆن و دەژین و

دەمرن. لە نەوەیەکدا، بۆ نموونە،

die like us. And in one generation, for example,

ئاسیا لە نزمترین ڕێژەی..

Asia's gone from having one of the lowest rates of

نەخۆشی دڵ و قەڵەوی و شەکرە بەرەو بەرزترین ڕێژە

heart disease and obesity and diabetes to one

of the highest. And in Africa, cardiovascular disease

تێپەڕاند. هەروەها لە ئەفریقیا نەخۆشی دڵ و خوێن

یەکسانە بە مردووانی ئایدز،

equals the HIV and AIDS deaths

هەروەها لە زۆربەی وڵاتانی تردا.

in most countries.

So there's a critical window of opportunity we

ژمارەیەکی زۆر ڕەخنە و دەرفەتمان لەبەردەستە،

have to make an important difference that can

پێویستە جیاوازیەکی گرنگ بکەین، کە کاریگەری

affect the lives of literally millions of people,

لەسەر ژیانی ملێونان خەڵک هەیە،

and practice preventive medicine on a global

ڕاهێنانی پشتگیریکەری دەرمان لەسەرانسەری جیهان،

scale.

بە پێوەر.

Heart and blood vessel diseases still kill more

نەخۆشیەکانی دڵ و دەمار و خوێن هێشتا ژمارەیەکی زۆر خەڵک دەکوژن.

people -- not only in this country, but also

تەنها لەم وڵاتە نا، بەڵکو

worldwide -- than everything else combined, and yet

لەسەر ئاستی جیهان و لە هەموو شتێکدا،

it's completely preventable for almost everybody.

هەرچەندە بۆ هەموو کەس قەدەغەکرا بوو.

تەنها ڕێگریکردن نییە، لە ڕاستیدا

It's not only preventable; it's actually

پێچەوانەکردنەوەشە. لە ٢٩ ساڵی ڕابردوو،

reversible. And for the last almost 29 years,

we've been able to show that by simply changing

توانیمان ئەوە پیشان بدەین، بە گۆڕینی...

diet and lifestyle, using these very high-tech,

ڕێجیم و شێوازی ژیان. یە بەکارهێنانی ئەم تەکنەلۆجیا زۆر بەرزە،

expensive, state-of-the-art measures to prove how

چەمکی هونەر بەکاردێ بۆ پێوانەکردن و سەلماندنی

powerful these very simple and low-tech and low-cost

ئەو تەکنەلۆجیا بەهێزە.

دەستێوەردانەکان دەتوانن،

interventions can be like -- quantitative

پێش ساڵێک و هەروەها پاش ساڵیک لە

arteriography, before and after a year, and

cardiac PET scans.

پشكنینی PET.

We showed a few months ago -- we published the

چەند مانگ لەمەوبەر نیشانماندا و

first study showing you can actually stop or

یەکەم لێکۆڵینەوەمان بڵاوکردەوە، دەتوانێت

reverse the progression of prostate cancer by

تەشەنەکردنی شێرپەنجەی پرۆستات ڕابگرێت،

making changes in diet and lifestyle, and 70 percent

بە گۆڕینی ڕێجیم و شێوازی ژیان. سەدا ٧٠ی

گەشەکردنی تومۆر، یان ڕێگریکردن لە گەشەکەی

regression in the tumor growth, or inhibition of

بەراورد دەکرێت بە تەنها لە سەدا ٩ی

the tumor growth, compared to only nine percent in the

گرووپی کۆنتڕۆڵ.

control group.

And in the MRI and MR spectroscopy here, the

لە ئێم ئاڕ ئای و ئێم ئاڕ سپێکترۆسۆپی,

prostate tumor activity is shown in red -- you can

چالاکی تومۆری پرۆستات بە سوور پیشان دراوە و

see it diminishing after a year.

دەتوانیت ببینیت دوای ساڵێک کەم دەبێتەوە.

Now there is an epidemic of obesity: two-thirds of

ئێستا پەتای قەڵەوی، دوو لەسەر سێی هەرزەکار و

سەدا ١٥ی منداڵ. ئەوەی پەیوەندی بە منەوە هەیە ئەوەیە،

adults and 15 percent of kids. What's really concerning

نەخۆشی دڵ بە ڕێژەی سەدا ٧٠ زیادی کردووە لە

to me is that diabetes has increased 70 percent in the

دە ساڵی ڕابردوودا. لەوانەیە یەکەم

past 10 years, and this may be the first

نەوە بن، کە تەمەنێکی کورت بژین.

generation in which our kids live a shorter life

درێژبوونەوەی بە سۆز و

span than we do. That's pitiful, and it's

ڕێگریکەرە.

preventable.

ئەمانە ئەنجامی هەڵبژاردن نین، بەڵکو

Now these are not election returns, these are the

ئەوانەن کە قەڵەون،

people -- the number of the people who are obese

by state, beginning in '85, '86, '87 -- these are

سەرەتا لە ٨٥،٨٦،٨٧ی

وێبسایتی سی دی ئێس، ٨٨،٨٩،٩٠،٩١.

from the CDC website -- '88, '89, '90, '91 -- you

پۆلێنێکی نوێ بە دەستدێنێت کە ٩٢،٩٣،٩٤،٩٥،٩٦

get a new category -- '92, '93, '94, '95, '96,

دواتر لە ٩٧،٩٨،٩٩،٢٠٠٠،٢٠٠١ خراپتر دەبێت.

'97, '98, '99, 2000, 2001 -- it gets worse. We're

جۆرێک لە هەڵوەشانەوەین. (پێكه‌نین)

kind of devolving. (Laughter)

ئێستا دەتوانین چی بکەین دەربارەی ئەمە؟ باشە، دەزانیت،

Now what can we do about this? Well, you know, the

ئەو ڕێجیمەی دۆزیتمانەوە نەخۆشی دڵ و

diet that we've found that can reverse heart

شێرپەنجە بنبڕدەکات لە ئاسیا.

disease and cancer is an Asian diet.

خەڵکی ئاسیا دەستدەکەنەوە بە خواردن وەک ئێمە،

But the people in Asia are starting to eat like we

هەر لەبەرئەوەشە تووشی نەخۆشی دەبن

are, which is why they're starting to get sick

like we are.

وەک ئێمە.

So I've been working with a lot of the big food

لەگەڵ ژمارەیەکی زۆری کۆمپانیا کارم کردووە،

companies. They can make it fun and sexy and hip

دەتوانن گاڵتە و سێکس بکەن و

and crunchy and convenient to eat healthier foods,

خواردنی تەندرووستتر بخۆن،

like -- I chair the advisory boards to McDonald's,

هەروەها ڕاوێژکاری بۆردەکان دەکەم بۆ ماکدۆناڵد و

پیپسیکۆ و کۆناگرا و سەیف وەی. بەم نزیکانە

and PepsiCo, and ConAgra, and Safeway, and soon

دێل مۆنتیش، پێیان وایە، بازرگانیەکی

Del Monte, and they're finding that it's good

باشە.

business.

ئەو زەلاتانەی دەیبینیت بۆ کارەکەی مکدۆناڵد دێت،

The salads that you see at McDonald's came from

the work -- they're going to have an Asian salad. At

زەلاتەی ئاسیایان هەیە.

Pepsi, two-thirds of their revenue growth came

پیپسی، دوو لەسەر سێ داهاتەکەیان،

بەهۆی خواردنە باشەکانیانە.

from their better foods.

And so if we can do that, then we can free up

ئەگەر بتوانین ئەو کارە بکەین، دەتوانین ئازاد بین

resources for buying drugs that you really do need

لە کڕینی ئەو دەرمانانەی کە پێویستمانن..

for treating AIDS and HIV and malaria and for

بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ نەخۆشی ئایدز و مەلاریا،

preventing avian flu. Thank you.

ڕێگەگرتن لە ئەنفلۆنزای بەراز. سوپاس.