Dean Ornish: The world's killer diet

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

With all the legitimate concerns about AIDS and avian flu --

لەگەڵ ئەو هەموو گرنگیدانە بە نەخۆشی ئایدز و ئەنفلۆنزای باڵندە

and we'll hear about that from the

هەندێک زانیاری تر لەو بارەیەوە دەبیستین لە لایەن

brilliant Dr. Brilliant later today --

زانای بلیمەت، دکتۆر بریلیانت

I want to talk about the other pandemic, which is

دەمەوێت باس لە چەند نەخۆشی یەکی تریش بکەم، لەوانە

cardiovascular disease, diabetes, hypertension --

نەخۆشی دڵ و مولولەکانی خوێن، شەکرە و هەروەها بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن

all of which are completely preventable for at

کە هەموو ئەم نەخۆشیانە دەکرێت ڕیگریان لێ بکرێت

least 95 percent of people

لانی کەم لە %٩٥ ی خەڵکی دا

just by changing diet and lifestyle.

تەنها بە گۆڕینی سیستمی خۆراکیان و شیوازی ژیانیان

And what's happening is that there's a

ئەوەی کە ڕوو دەدات ئەوەیە کە

globalization of illness occurring, that people

نەخۆشییەکان بە جیهانی بوون ، چونکە خەڵکی

are starting to eat like us, and live like us, and

وەک ئێمە نان دەخۆن، وەک ئێمە دەژین، هەروەها

die like us. And in one generation, for example,

وەک ئێمەش دەمرن بە تایبەتی لە نەوەیەکی دیاری کراودا، بۆ نمونە

Asia's gone from having one of the lowest rates of

ئاسیا لە نزمترین ئاستی ڕێژەی

heart disease and obesity and diabetes to one

نەخۆشییەکانی دڵ و قەڵەوی و شەکرەوە

of the highest. And in Africa, cardiovascular disease

گۆڕدرا بۆ بەرزترین ئاست. لە ئەفریقاش ڕێژەی نەخۆشییەکانی دڵ

equals the HIV and AIDS deaths

یەکسانە بە ڕێژەی قوربانیانی ئایدز و ئەنفلۆنزای باڵندە

in most countries.

لە زۆربەی وڵاتاندا

So there's a critical window of opportunity we

کەواتە ئێمە ماوەیەکی کاتی ناسکمان هەیە، کە پێویستە لەسەرمان

have to make an important difference that can

گۆڕانکارییەکی گرنگ درووست بکەین کە بتوانێت

affect the lives of literally millions of people,

کاریگەری لەسەر ژیانی ملیۆنەها کەس درووست بکات

and practice preventive medicine on a global

هەروەها کار بکەین لەسەر شیوازێکی پزیشکی لە

scale.

پێوەرێکی جیهانی دا

Heart and blood vessel diseases still kill more

نەخۆشییەکانی دڵ و خوێن، تا ئێستاش زیاتر و زیاتر خەڵک دەکوژن

people -- not only in this country, but also

نەک بەتەنها لەم وڵاتەدا، بەڵکو

worldwide -- than everything else combined, and yet

لە سەر تا سەری جیهاندا-- لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا

it's completely preventable for almost everybody.

دەتوانرێت ڕێگری لە تووشبوونی خەڵکی بەم نەخۆشیانە بکرێت

It's not only preventable; it's actually

تەنها هێندە نی یە کە بتوانرێت ڕێگری بکرێن: بەڵکو لە ڕاستیدا

reversible. And for the last almost 29 years,

دەکرێت پێچەوانەش بکرێنەوە. هەروەها لەم ٢٩ ساڵەی ڕابردوودا

we've been able to show that by simply changing

توانیمان ئەو ڕاستییە بخەینە ڕوو کە بە گۆڕینی

diet and lifestyle, using these very high-tech,

ژەمە خواردنەکان و جۆرێتی ژیانمان دەتوانین ئەو کارە بکەین، بە بەکارهێنانی ئامێری پێشکەوتووی

expensive, state-of-the-art measures to prove how

گران بەها, کە پێوەرێکی تەواوە بۆ سەلماندنی

powerful these very simple and low-tech and low-cost

بەهێزی ئەو تاکتیکە ساکارانە ئەو ڕاستیەمان سەلماند، کە وەک کەمترین بڕی تێچوونی

interventions can be like -- quantitative

چارەسەر کردن تەماشا دەکرێن-- هەر وەها بە پێوانە کردن و

arteriography, before and after a year, and

لێکۆڵینەوە لە مولولەکانی خوێن بە ئامێری تایبەت لە ماوەی ساڵێکدا

cardiac PET scans.

و ڕوانین لە مولولەکانی خوێن بە تیشک

We showed a few months ago -- we published the

چەند مانگێک لەمەوبەر-- هەستاین بە بڵاو کردنەوەی

first study showing you can actually stop or

یەکەمین لێکۆڵینەوەمان، ئەوەی نیشان دەدا کە ئێوە دەتوانن ڕێگری بکەن

reverse the progression of prostate cancer by

لە توشبوون بە شیرپەنجەی پڕۆستات بە

making changes in diet and lifestyle, and 70 percent

گۆڕینی جۆرێتی ژیان و ژەمە خواردنەکەکان، هەروەها لە سەدا ٧٠ی

regression in the tumor growth, or inhibition of

قەبارەی خانە شێر پەنجەییەکان کەمدەکاتەوە، یاخود

the tumor growth, compared to only nine percent in the

گەشەکردنیان دەوەستێنێت، بە بەراورد کردنیان لەگەڵ %٩ ی

control group.

خانەکانی تر

And in the MRI and MR spectroscopy here, the

هەروەها لەم ( ئێم - ئاڕ-ئای) یەدا دەبینن

prostate tumor activity is shown in red -- you can

کە خانە توشبووەکان بە شێرپەنجە ڕەنگیان سورە-- دەتوانن

see it diminishing after a year.

ببینن کە چۆن پاش ساڵێک کەمبوونەتەوە

Now there is an epidemic of obesity: two-thirds of

ئێستا نەخۆشی قەڵەوی لە ئارادایە: دوو لەسەر سێی

adults and 15 percent of kids. What's really concerning

لاوان و لەسەدا پانزەی منداڵان ئەم نەخۆشیەیان هەیە، ئەوەی کە زۆر گرنگە

to me is that diabetes has increased 70 percent in the

بەلای منەوە ئەوەیە کە ڕێژەی نەخۆشی شەکرە بە ڕێژەی %٧٠ زیادی کردووە

past 10 years, and this may be the first

لەم ١٠ ساڵەی ڕابردوودا، کە پێدەچێت ئەمان ببنە یەکەمین

generation in which our kids live a shorter life

جیل کە تێیدا منداڵەکانمان ژیانێکی کورتتریان هەبێت

span than we do. That's pitiful, and it's

وەک لە ئێمە، ئەمە جێگەی داخە، هەروەها ئەمە

preventable.

دەتوانرێت ڕێگری لێ بکرێت

Now these are not election returns, these are the

ئەوان تەنها ئەنجامی هەڵبژاردنەکان نین، بەڵکو ئەوان

people -- the number of the people who are obese

مرۆڤن-- ژمارەی تووشبوان بە قەڵەوی

by state, beginning in '85, '86, '87 -- these are

لە ویلایەتەکەماندا لە ٨٥، ٨٦،،٨٧-ەوە دەستی پێکردووە، ئەمانە بە گوێرەی

from the CDC website -- '88, '89, '90, '91 -- you

وێب سایتی کۆنترۆڵ کردنی نەخۆشییەکان، ٨٨،٨٩،٩٠،٩١--- ئێوە

get a new category -- '92, '93, '94, '95, '96,

ڕیکخستنێکی نوێ دەبینن-- ٩٢، ٩٣، ٩٤. ٩٥، ٩٦،

'97, '98, '99, 2000, 2001 -- it gets worse. We're

٩٧، ٩٨، ٩٩، ٢٠٠٠، ٢٠٠١-- تا بێت خراپتر دەبێت، ئێمە

kind of devolving. (Laughter)

(بە سێوەیەک لە شێوەکان گەشە دەکەین( پێکەنین

Now what can we do about this? Well, you know, the

ئێستا، ئێما دەتوانین لەو بارەیەوە چی بکەین ؟ لە ڕاستیدا. ئێوە دەزانن کە

diet that we've found that can reverse heart

ئەو شیوازە خواردنەی کە ئێمە بۆمان دەرکەوتووە کە دەتوانێت نەخۆشییەکانی دڵ ە

disease and cancer is an Asian diet.

شێرپەنجە پێچەوانە بکاتەوە، شێوازی خواردنی ئاسیاییە

But the people in Asia are starting to eat like we

بەڵام خەڵکی ئاسیاش ئێستا وەک ئێمە نان دەخۆن

are, which is why they're starting to get sick

ئەمەش هۆکاری ئەوەیە کە ئەوانیش نەخۆش دەکەون

like we are.

وەک ئێمە

So I've been working with a lot of the big food

من لەگەڵ چەندین کۆمپانیای گەورەی خواردەمەنیدا

companies. They can make it fun and sexy and hip

کارم کردووە. دەتوانن خۆراکی خۆش و بە تام

and crunchy and convenient to eat healthier foods,

و هەروەها گونجاو لە ڕووی تەندروستییەوە ئامادە بکەن،

like -- I chair the advisory boards to McDonald's,

بۆ نمونە، من بەڕێوبەرایەتی "ماکدۆناڵد و

and PepsiCo, and ConAgra, and Safeway, and soon

پیپسی و کۆناگرا و سەیف وەی "و هەروەها بەم زووانەش

Del Monte, and they're finding that it's good

بەڕیوبەرایەتی " دێڵ مۆنت "دەکەم، ئەوان دەڵێن ئەمە

business.

بازرگانییەکی باشە

The salads that you see at McDonald's came from

ئەو زەڵاتانەی کە لە ماکدۆناڵد پێشکەش دەکرێن

the work -- they're going to have an Asian salad. At

بەرهەمی کار کردنن-- بە نیازن زەڵاتەی ئاسیاییش بهێنن. لە کۆمپانیای

Pepsi, two-thirds of their revenue growth came

پیپسیش، دوو لەسەر سێی هۆکاری گەشەکردنیان

from their better foods.

خواردنە باشەکانیانە

And so if we can do that, then we can free up

کەواتە ئەگەر بتوانین بەم شێوەیە کار بکەین، ئەوکاتە دەتوانین

resources for buying drugs that you really do need

ئەو داهاتانە بپارێزین کە بەکاریان دەهێنین بۆ کڕینی دەرمانی پێویست

for treating AIDS and HIV and malaria and for

بۆ چارەسەرکردنی ئایدز و مەلاریا

preventing avian flu. Thank you.

وە هەروەها ئەنفلۆنزای باڵندە. سوپاس