Are we in control of our decisions? | Dan Ariely

Translator: Jeta Rudi Reviewer: Helena Bedalli

I'll tell you a little bit about irrational behavior.

Do të iu tregoj pak në lidhje me sjelljen jo-racionale.

Not yours, of course -- other people's.

Jo tuajën, natyrisht. Por atë të njerëzve të tjerë.

(Laughter)

(Të qeshura)

So after being at MIT for a few years,

Pasi shpenzova disa vjet në Institutin Teknologjik të Massachusetts (MIT),

I realized that writing academic papers is not that exciting.

kuptova që të shkruash artikuj akademik nuk është edhe aq dëfryese.

You know, I don't know how many of those you read,

S'e di sa nga ato i lexoni.

Por nuk të sjellin kënaqësi t'i lexosh dhe nganjëherë nuk të sjellin kënaqësi t'i shkruash.

but it's not fun to read and often not fun to write --

even worse to write.

Edhe më keq është t'i shkruash.

So I decided to try and write something more fun.

Kështu që vendosa të shkruaja diçka që sjell më shumë kënaqësi.

And I came up with an idea that I would write a cookbook.

Dhe më lindi ideja që të shkruaja një libër gatimi.

And the title for my cookbook was going to be,

Dhe titulli për librin e gatimit do të ishte

"Si të hahet pa thërrime: Arti i të ngrënit mbi lavaman."

"Dining Without Crumbs: The Art of Eating Over the Sink."

(Të qeshura)

(Laughter)

And it was going to be a look at life through the kitchen.

Dhe do të ishte një shikim mbi jetën përmes kuzhinës.

I was quite excited about this.

Dhe unë isha mjaft i ngazëllyer për këtë gjë. Do të flisja

I was going to talk a little bit about research,

pak në lidhje me kërkimet shkencore, pak në lidhje me kuzhinën.

a little bit about the kitchen.

Ne bëjmë aq shumë në kuzhinë që mendova që do të ishte interesant.

We do so much in the kitchen, I thought this would be interesting.

Dhe i shkrova dy kapituj.

I wrote a couple of chapters, and took it to MIT Press and they said,

Pastaj i dërgova tek MIT Press dhe ata thanë,

"Lezetshëm. Por, jo për ne. Shko gjej ndonjë publikues tjetër."

"Cute, but not for us. Go and find somebody else."

I tried other people, and everybody said the same thing,

Provova njerëz të tjerë dhe të gjithë më thanë të njejtën gjë.

"Lezetshëm. S'është për ne."

"Cute. Not for us."

Until somebody said,

Derisa dikush më tha,

"Look, if you're serious about this,

"Shiko, nëse je serioz në lidhje me këtë,

you have to write about your research first; you have to publish something,

ti së pari duhet të shkruash një libër për kërkimet shkencore. Duhet të publikosh diçka.

then you'll get the opportunity to write something else.

Dhe më pas do të kesh mundësinë të shkruash diçka tjetër.

Nëse me të vërtetë dëshiron ta bësh këtë gjë, atëherë duhet ta bësh."

If you really want to do it, you have to do it."

Dhe unë i thashë, "E dini, unë me të vërtetë nuk dëshiroj të shkruaj për kërkimet e mia shkencore.

I said, "I don't want to write about my research.

I do it all day long,

E bëj këtë punë gjithë ditën. Dua të shkruaj diçka tjetër.

I want to write something a bit more free, less constrained."

Diçka më të lirë, më pak të kufizuar".

And this person was very forceful and said,

Dhe ky person ishte shumë i fuqishëm, dhe tha:

"Look, that's the only way you'll ever do it."

"Shiko. Kjo është mënyra e vetme se si do ta bësh ndonjëherë".

So I said, "Okay, if I have to do it --"

Dhe unë thashë, "Në rregull, nëse më duhet ta bëj --"

I had a sabbatical.

Kisha ca kohë pushim (nga mësimdhënia). Thashë: "Do të shkruaj në lidhje me kërkimet e mia shkencore

I said, "I'll write about my research, if there's no other way.

nëse nuk ka kurrfarë mënyre tjetër. Dhe më pas do të mund ta bëj librin tim të gatimit".

And then I'll get to do my cookbook."

Kështu që e shkrova një libër në lidhje me kërkimet e mia shkencore.

So, I wrote a book on my research.

Dhe doli të ishte mjaft mirë, në dy aspekte.

And it turned out to be quite fun in two ways.

First of all, I enjoyed writing.

Para së gjithash ndjeva kënaqësi teksa shkruaja.

But the more interesting thing was that I started learning from people.

Por gjëja më interesante ishte që

fillova të mësoja nga njerëzit.

It's a fantastic time to write,

Është kohë fantastike për të shkruar.

because there's so much feedback you can get from people.

Ngase ka kaq shumë vlerësime që mund të marrësh nga njerëzit.

People write to me about their personal experience,

Njerëzit më shkruajnë për përvojat e tyre personale,

and about their examples, and where they disagree,

si dhe për shembujt e tyre, për gjërat me të cilat nuk pajtohen,

and their nuances.

dhe për nuancat.

And even being here -- I mean, the last few days,

Bile edhe fakti që jam këtu. Po mendoj, në disa ditët e fundit,

I've known heights of obsessive behavior

kam njohur lartësitë e të sjellurit në mënyrë obsesive

I never thought about.

që kurrë më parë s'e kam menduar.

(Laughter)

(Të qeshura)

Which I think is just fascinating.

E cila mendoj që është magjepëse.

I will tell you a little bit about irrational behavior,

Do të iu tregoj pak në lidhje me sjelljen jo-racionale.

and I want to start by giving you some examples of visual illusion

Dhe dëshiroj të filloj duke iu dhënë disa shembuj të iluzioneve pamore

as a metaphor for rationality.

si metaforë për racionalizmin.

So think about these two tables.

Kështu që mendo për këto dy tabela.

And you must have seen this illusion.

Dhe ju me siguri keni parë këtë iluzion.

If I asked you what's longer, the vertical line on the table on the left,

Nëse do iu pyesja cila anë është më e gjatë, ana vertikale e tabelës në të majtë,

apo ana horizontale a tabelës në të djathtë?

or the horizontal line on the table on the right,

which one seems longer?

Cila duket më e gjatë?

Can anybody see anything but the left one being longer?

A sheh ndokush diçka tjetër pos që ajo në të majtën është më e gjatë?

No, right? It's impossible.

Jo, apo jo? Është e pamundur.

But the nice thing about visual illusion is we can easily demonstrate mistakes.

Por gjëja e mirë në lidhje me iluzionet pamore është që ne lehtësisht mund të demonstrojmë gabimet.

So I can put some lines on; it doesn't help.

Kështu që mund të vë disa vija. Nuk ndihmojnë.

I can animate the lines.

Mund t'i vë vijat me lëvizje.

And to the extent you believe I didn't shrink the lines,

Dhe përderisa ju besoni që unë nuk i kam zvogëluar vijat,

which I didn't, I've proven to you that your eyes were deceiving you.

gjë të cilën unë s'e kam bërë, unë iu kam vërtetuar që sytë tuaj iu kanë mashtruar.

Now, the interesting thing about this is when I take the lines away,

Tani, gjëja interesante në lidhje me këtë

është që kur të heq vijat,

it's as if you haven't learned anything in the last minute.

është sikurse po të mos kishit mësuar asgjë fare në minutën e fundit.

(Laughter)

(Të qeshura)

You can't look at this and say, "Now I see reality as it is."

Nuk mund të shihni këtë dhe të thoni: "Në rregull, tani e shoh realitetin ashtu si është."

Right? It's impossible to overcome this sense that this is indeed longer.

Apo jo? Është e pamundur ta tejkaloni këtë

ndjenjë që kjo është në fakt më e gjatë.

Our intuition is really fooling us

Intuita jonë po na mashtron më mënyrë të përsëritshme, të parashikueshme dhe të pandryshueshme.

in a repeatable, predictable, consistent way.

and there is almost nothing we can do about it,

Dhe nuk ka pothuajse asgjë që ne mund të bëjmë në lidhje me këtë.

aside from taking a ruler and starting to measure it.

Përveç që të marrim një vizore dhe ta masim atë.

Here's another one. It's one of my favorite illusions.

Ja ku është një tjetër. Kjo është një nga iluzionet e mia më të preferuara.

What color is the top arrow pointing to?

Çfarë ngjyre shihni aty tek shigjeta lart?

Bojë kafe. Faleminderit.

Audience: Brown. Dan Ariely: Brown. Thank you.

Poshtë? Të verdhë.

The bottom one? Yellow.

Del që janë ngjyra e njejtë.

Turns out they're identical.

Can anybody see them as identical?

A mund t'i sheh ndokush si ngjyrën e njejtë?

Very, very hard.

Shumë shumë vështirë.

I can cover the rest of the cube up.

Mund ta mbuloj pjesën tjetër të kubit.

If I cover the rest of the cube, you can see that they are identical.

Dhe nëse e mbuloj pjesën tjetër të kubit ju mund të shihni që ngjyrat janë të njëjta.

If you don't believe me, you can get the slide later

Dhe nëse nuk më besoni, mund të merrni prezantimin më vonë

dhe të bëni ca arte dhe zeje dhe të shihni që janë të njëjta.

and do some arts and crafts and see that they're identical.

But again, it's the same story, that if we take the background away,

Por përsëri është i njëjti tregim

që nëse heqim prapavijën,

the illusion comes back.

iluzioni kthehet prapa. Apo jo.

There is no way for us not to see this illusion.

Nuk ka mënyrë se si të mos shohim iluzionin.

I guess maybe if you're colorblind, I don't think you can see that.

Mbase nëse je i verbër për ngjyra të caktuara mendoj që nuk do të mund të shihje këtë.

I want you to think about illusion as a metaphor.

Dëshiroj që të mendoni për iluzionin si një metaforë.

Vision is one of the best things we do.

Të parit është njëra nga gjërat më të mira që mund të bëjmë.

We have a huge part of our brain dedicated to vision --

Ne kemi një pjesë të madhe të trurit që i përkushtohet të parit.

bigger than dedicated to anything else.

Më të madhe se pjesët që i përkushtohen çfarëdo gjëje tjetër.

We use our vision more hours of the day than anything else.

Ne i përkushtojmë më shumë orë të ditës shikimit se çfarëdo gjëje tjetër.

We're evolutionarily designed to use vision.

Dhe ne jemi të dizanjuar në mënyrë evolucionare që të mund të shohim.

And if we have these predictable repeatable mistakes in vision,

Dhe nëse ne kemi këto gabime të parashikueshme dhe të përsëritshme në të pamur,

which we're so good at,

gjë në të cilën ne ia dalim aq mirë,

what are the chances we won't make even more mistakes

çfarë janë shanset që ne s'bëjmë edhe më shumë gabime

in something we're not as good at, for example, financial decision-making.

në një gjë të cilën ne s'ia dalim mbanë edhe aq mirë.

Për shembull, vendim-marrja financiare.

(Laughter)

(Të qeshura)

Something we don't have an evolutionary reason to do,

Diçka për të cilën s'kemi arsye evolucionare që ta bëjmë.

we don't have a specialized part of the brain for,

Ne nuk kemi një pjesë të specializuar të trurit për këtë gjë,

dhe nuk e bëjmë këtë për shumë orë të ditës.

and we don't do that many hours of the day.

Dhe argumenti mund të jetë në ato raste

The argument is in those cases,

it might be that we actually make many more mistakes.

gjëja e cila bën që të bëjmë edhe më shumë gabime.

And worse -- not having an easy way to see them,

Dhe edhe më keq, nuk kemi një mënyrë të lehtë për të parë ato.

because in visual illusions, we can easily demonstrate the mistakes;

Sepse në iluzione pamore ne mundemi lehtësisht të demonstrojmë gabimet.

in cognitive illusion it's much, much harder

Në iluzionet njohëse është shumë shumë më vështirë

to demonstrate the mistakes to people.

t'iu demonstrohen njerëzve gabimet.

So I want to show you some cognitive illusions,

Kështu që dëshiroj t'iu tregoj për disa iluzione njohëse,

or decision-making illusions, in the same way.

ose iluzione në lidhje me vendim-marrje, në të njejtën mënyrë.

And this is one of my favorite plots in social sciences.

Dhe kjo është nga një nga diagramat që pëlqej më së shumti në shkencat shoqërore.

It's from a paper by Johnson and Goldstein.

Është nga një artikull shkencor nga Johnson dhe Goldstein.

It basically shows the percentage of people who indicated

Dhe ajo thjesht paraqet

përqindjen e njerëzve të cilët kanë treguar

they would be interested in donating their organs.

që ata janë të interesuar të dhurojnë organet e tyre.

These are different countries in Europe.

Kjo është nëpër vende të ndryshme në Europë. Dhe në fakt sheh

You basically see two types of countries:

dy lloj shtetesh.

countries on the right, that seem to be giving a lot;

Shtetet në të djathtë që duket që dhurojnë shumë.

and countries on the left that seem to giving very little,

Dhe shtetet në të majtë që duket që dhurojnë mjaft pak,

or much less.

ose në krahasim shumë më pak.

The question is, why?

Pyetja është: Përse? Përse disa shtete japin shumë

Why do some countries give a lot and some countries give a little?

dhe disa shtete japin pak?

When you ask people this question,

Kur pyet njerëzit për këtë,

they usually think that it has to be about culture.

ata zakonisht mendojnë që ka të bëjë diçka me kulturën.

Apo jo? Sa duan ata t'ia dinë për njerëzit e tjerë?

How much do you care about people?

Giving organs to somebody else

T'i japësh organet dikujt tjetër

is probably about how much you care about society, how linked you are.

ka të bëj mbase me atë se sa përkujdesesh për shoqërinë, sa i lidhur je.

Or maybe it's about religion.

Ose mbase ka të bëjë me fenë

But if you look at this plot,

Nëse shikoni këtë diagramë

you can see that countries that we think about as very similar,

mund të shihni që vendet për të cilat zakonisht mendojmë që janë shumë të ngjashme

actually exhibit very different behavior.

në faktin shfaqin sjellje shumë të ndryshme.

For example, Sweden is all the way on the right,

Për shembull, Suedia është në fund fare në anën e djathtë.

and Denmark, which we think is culturally very similar,

Dhe Danimarka të cilën e mendojmë si kulturalisht të ngjashme

is all the way on the left.

është në fund fare në anën e majtë.

Germany is on the left, and Austria is on the right.

Gjermania është në të majtë. Dhe Austria është në të djathtë.

The Netherlands is on the left, and Belgium is on the right.

Hollanda është në të majtë. Dhe Belgjika është në të djathtë.

And finally, depending on your particular version

Dhe më në fund, bazuar në versionin tuaj të veçantë

of European similarity,

në lidhje me ngjashmërinë përbrenda Europës,

you can think about the U.K. and France as either similar culturally or not,

mund të mendoni për Mbretërinë e Bashkuar dhe Francën si kulturalisht të ngjashme ose jo.

but it turns out that with organ donation, they are very different.

Por del që në çështjen e dhurimit të organeve ato janë shumë të ndryshme.

By the way, the Netherlands is an interesting story.

Meqë ra fjala, Hollanda është një tregim interesant.

You see, the Netherlands is kind of the biggest of the small group.

Hollanda është si të thuash më e madhja në grupin e të vegjëlve.

It turns out that they got to 28 percent

Del që ata arritën 28 përqind

after mailing every household in the country a letter,

pasi që i dërguan letra me postë secilës shtëpi

begging people to join this organ donation program.

duke iu lutur njerëzve që t'i bashkangjiten këtij programi të dhurimit të organeve.

You know the expression, "Begging only gets you so far."

E dini shprehjen: "T'iu lutesh njerëzve të dërgon vetëm deri te një pikë."

It's 28 percent in organ donation.

Është 28 përqind në dhurimin e organeve.

(Laughter)

(Të qeshura)

But whatever the countries on the right are doing,

Por çfarëdo qoftë që shtetet në të djathtë janë duke bërë

they're doing a much better job than begging.

ato po bëjnë diçka shumë më mirë sesa vetëm t'iu luten njerëzve.

So what are they doing?

Kështu që çfarë po bëjnë?

Turns out the secret has to do with a form at the DMV.

Del që sekreti ka të bëjë me një formular te DMV.

And here is the story.

Dhe ja si është tregimi.

The countries on the left have a form at the DMV

Shtetet në të majtë kanë një formular te DMV

that looks something like this.

që duket pak a shumë kështu.

"Check the box below if you want to participate in the organ donor program."

Shënjo kutinë më poshtë nëse dëshironi të mirrni pjesë

në programin e dhurimit të organeve.

And what happens?

Dhe çfarë ndodh?

People don't check, and they don't join.

Njerëzit nuk shënjojnë. Dhe ata nuk bashkangjiten.

The countries on the right, the ones that give a lot,

Vendet në të djathtë, ato që dhurojnë shumë,

have a slightly different form.

kanë një formular paksa më ndryshe.

It says, "Check the box below if you don't want to participate ..."

Thotë shënjo kutinë më poshtë nëse nuk dëshiron të marrësh pjesë.

Interestingly enough, when people get this,

Është interesant që kur njerëzit marrin këtë,

ata përsëri nuk e shënjojnë kutinë. Ndaj edhe i bashkangjiten programit.

they again don't check, but now they join.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now, think about what this means.

Tani mendo se çfarë nënkupton kjo gjë.

You know, we wake up in the morning and we feel we make decisions.

Ne zgjohemi në mëngjes dhe ne ndjejmë që po marrim vendime.

We wake up in the morning and we open the closet;

Ne zgjohemi në mëngjes dhe hapim dollapin.

we feel that we decide what to wear.

Dhe ne ndjejmë që vendosim se çfarë të mbathim.

we open the refrigerator and we feel that we decide what to eat.

Dhe ne hapim frigoriferin. Dhe ne ndjejmë që vendosim se çfarë të hamë.

What this is actually saying,

Çfarë kjo nënkupton është që

is that many of these decisions are not residing within us.

shumë nga këto vendime nuk qëndrojnë në ne.

They are residing in the person who is designing that form.

Ato qëndrojnë në personin që e ka dizenjuar atë formular.

When you walk into the DMV,

Kur hyn në DMV,

the person who designed the form will have a huge influence

personi që e ka dizanjuar formularin do të ketë ndikim të madh

on what you'll end up doing.

në atë që ti do të vendosësh të bësh përfundimisht.

Now, it's also very hard to intuit these results.

Është po ashtu vështirë të kemi intuitë për këto rezultate. Mendoje këtë gjë edhe vetë.

Think about it for yourself.

How many of you believe

Sa prej jush besoni

that if you went to renew your license tomorrow,

që nëse shkoni për të përtrirë patentën e shoferit nesër,

and you went to the DMV,

dhe shkoni te DMV-ja,

and you encountered one of these forms,

dhe hasni në një nga këta formularë,

that it would actually change your own behavior?

që në fakt do të ndryshonin sjelljen tuaj?

Very hard to think that it would influence us.

Shumë, shumë vështirë të mendohet që ju do të keni ndikim mbi ne.

We can say, "Oh, these funny Europeans, of course it would influence them."

Ne mund të themi: "Oh, këta Europianët qesharakë. Sigurisht që do të kishin ndikim mbi ta."

Por kur varet nga ne

But when it comes to us,

we have such a feeling that we're in the driver's seat,

ne kemi një ndjenjë të tillë që ne jemi në karrigen e shoferit,

ne kemi një ndjenjë të tillë që e kemi situatën nën kontroll,

such a feeling that we're in control and we are making the decision,

dhe ne po marrim vendimin,

that it's very hard to even accept the idea

dhe është shumë vështirë bile edhe të pranojmë

idenë që në fakt ne kemi

that we actually have an illusion of making a decision,

iluzionin e marrjes së vendimit, në vend të vendimit në realitet.

rather than an actual decision.

Now, you might say,

Tani, ju mund të thoni,

"These are decisions we don't care about."

"Këto janë vendime që neve s'na interesojnë."

In fact, by definition, these are decisions

Në fakt, sipas përkufizimit, këto janë vendime

about something that will happen to us after we die.

në lidhje me diçka që do të na ngjajë pasi të vdesim.

How could we care about something less

Çfarë tjetër mund të na interesojë më pak

than about something that happens after we die?

sesa diçka që na ngjan pasi të vdesim?

So a standard economist, somebody who believes in rationality,

Kështu që një ekonomist i zakonshëm, dikush që beson në racionalizëm,

would say, "You know what?

do të thoshte: "E dini çfarë? Çmimi i marrjes së lapsit

The cost of lifting the pencil and marking a "V" is higher

dhe shënjimi me V, është më i lartë se sa

than the possible benefit of the decision,

përfitimi i mundshëm nga vendimi."

so that's why we get this effect."

Kështu që kjo është arsyeja se pse e shohim këtë efekt.

(Laughter)

Por në fakt, nuk është sepse është kaq lehtë.

But, in fact, it's not because it's easy.

It's not because it's trivial. It's not because we don't care.

Nuk është për shkak se është i parëndësishëm. Nuk është për shkak se nuk na intereson.

It's the opposite. It's because we care.

Është e kundërta. Është ngase na intereson.

It's difficult and it's complex.

Është e vështirë dhe është e ndërlikuar.

And it's so complex that we don't know what to do.

Dhe është aq e ndërlikuar saqë nuk dimë se çfarë të bëjmë.

And because we have no idea what to do,

Dhe ngaqë nuk ia kemi idenë se çfarë të bëjmë

we just pick whatever it was that was chosen for us.

ne zgjedhim çfarëdoqoftë është zgjedhur për ne.

I'll give you one more example.

Do t'iu jap edhe një shembull në lidhje me këtë.

This is from a paper by Redelmeier and Shafir.

Kjo është nga një artikull akademik shkruar nga Redelmeier dhe Schaefer.

And they said, "Would this effect also happens to experts?

Dhe ata kanë thënë: "Në fakt ky efekt ndodh edhe te ekspertët,

People who are well-paid, experts in their decisions,

njerëz që paguhen mirë, ekspertë në vendimet e tyre,

and who make a lot of them?"

e bëjnë shumë këtë gjë ."

And they took a group of physicians.

Dhe ata thjesht morën një grup doktorësh.

They presented to them a case study of a patient.

Dhe iu prezentuan atyre një rast të një pacienti.

They said, "Here is a patient. He is a 67-year-old farmer.

Këtu kemi një pacient. Është bujk në moshën 67 vjeçare.

He's been suffering from right hip pain for a while."

Ai ka pasur nga dhimbje në vithen e djathtë për ca kohë.

And then, they said to the physicians,

Dhe pastaj iu thanë doktorëve,

"You decided a few weeks ago

"Ju patët vendosur para ca kohësh

that nothing is working for this patient.

që asgjë s'po funksionon për këtë pacient.

All these medications, nothing seems to be working.

Të gjitha këto barëra. Asgjë si duket nuk po funksionon.

So you refer the patient for hip replacement therapy.

Kështu që e patët drejtuar pacientin tek terapia e ndërrimit të vithes.

Hip replacement. Okay?"

Ndërrim të vithit. Në rregull?"

So the patient is on a path to have his hip replaced.

Kështu që pacienti është në rrugë e sipër për të ndërruar vithin.

Then they said to half of the physicians,

Dhe pastaj gjysmës tjetër të doktorëve iu thanë,

"Yesterday, you reviewed the patient's case,

"Dje keni shikuar rastin e një pacienti

and you realized that you forgot to try one medication.

dhe keni kuptuar që patët harruar të provoni një nga barërat.

You did not try ibuprofen.

Nuk keni provuar ibuprofen.

What do you do? Do you pull the patient back and try ibuprofen?

Çfarë do të bënit ju? A do të kthenit pacientin prapa dhe të provonit ibuprofen?

Or do you let him go and have hip replacement?"

Apo do i linit të shkonin dhe të ndërronin vithin?"

Well, the good news is that most physicians in this case

Lajmi i mirë është që shumica e doktorëve në këtë rast

decided to pull the patient and try ibuprofen.

vendosën të thirrnin përsëri pacientin dhe të provonin ibuprofen.

Very good for the physicians.

Shumë mirë për doktorët.

To the other group of physicians, they said,

Grupit tjetër të doktorëve, ata iu thanë,

"Yesterday when you reviewed the case, you discovered there were two medications

"Dje kur rishikuat një rast

keni kuptuar që ka dy barëra që s'i keni provuar ende,

you didn't try out yet -- ibuprofen and piroxicam."

ibuprofen dhe piroxicam."

You have two medications you didn't try out yet.

Dhe ata thanë: "Ka dy barëra që s'i keni provuar. Çfarë do të bënit?

What do you do? You let him go, or you pull him back?

Do t'i linit të shkonin, apo do t'i thërrisnit përsëri.

And if you pull him back, do you try ibuprofen or piroxicam? Which one?"

Dhe nëse i thirrni prapë cilin nga barërat do të provoni ibuprofen apo piroxicam? Cilën?"

Now, think of it:

Tani mendo në lidhje me këtë. Ky vendim

This decision makes it as easy to let the patient continue with hip replacement,

e bën po aq të lehtë vendimin për të lënë pacientin të vazhdojë me ndërrimin e vithit.

but pulling him back, all of the sudden it becomes more complex.

Por t'i kthesh prapa, papritmas bëhet më e ndërlikuar.

There is one more decision.

Ka edhe një vendim më tepër.

What happens now?

Çfarë ndodh tani?

The majority of the physicians now choose to let the patient go

Shumica e doktorëve tani zgjedhin të lënë pacientin të shkojë

for a hip replacement.

të ndërrojë vithin.

I hope this worries you, by the way --

Shpresoj që kjo gjë iu shqetëson, meqë ra fjala --

(Laughter)

(Të qeshura)

when you go to see your physician.

kur të shkoni për të takuar doktorin tuaj.

The thing is that no physician would ever say,

Çështja është që asnjë doktor nuk do të thoshte ndonjëherë,

"Piroxicam, ibuprofen, hip replacement. Let's go for hip replacement."

"Piroxicam, ibuprofen, ndërrim të vithit.

Le të shkojmë me ndërrim të vithit."

But the moment you set this as the default,

Por në momentin që vendosni këtë paraprakisht

it has a huge power over whatever people end up doing.

ka një fuqi të madhe mbi çfarëdo qoftë që njerëzit bëjnë më në fund.

I'll give you a couple of more examples on irrational decision-making.

Do t'iu jap edhe disa shembuj në lidhje me vendim-marrjen jo-racionale.

Imagine I give you a choice:

Imagjinoni që iu jap një zgjedhje.

Do you want to go for a weekend to Rome, all expenses paid --

Dëshironi të shkoni për një fundjavë në Romë?

Të gjitha shpenzimet e paguara,

hotel, transportation, food, a continental breakfast, everything --

hotelin, transportin, ushqimin, mëngjesin,

mëngjes të lehtë, gjithçka.

or a weekend in Paris?

Apo një fundjavë në Paris?

Now, weekend in Paris, weekend in Rome -- these are different things.

Tani, një fundjavë në Paris, një fundjavë në Romë, këto janë dy gjëra të ndryshme.

They have different food, different culture, different art.

Ata kanë ushqim të ndryshëm, kulturë tjetër dhe art tjetër.

Tani imagjinoni që i shtoj edhe një zgjedhje bashkësisë

Imagine I added a choice to the set that nobody wanted.

zgjedhje të cilën askush s'e dëshiron.

Imagine I said, "A weekend in Rome,

Imagjino që unë them: "Një fundjavë në Romë,

a weekend in Paris,

një fundjavë në Paris, ose të iu vidhet makina?"

or having your car stolen?"

(Laughter)

(Të qeshura)

It's a funny idea, because why would having your car stolen,

Është ide qesharake. Sepse pse mundësia që t'iu vidhet makina,

in this set, influence anything?

në këtë bashkësi, do të ndikonte në çfarëdo qoftë?

(Laughter)

(Të qeshura)

But what if the option to have your car stolen was not exactly like this?

Por çfarë nëse mundësia që t'iu vidhet makina

nuk është saktësisht kështu.

What if it was a trip to Rome, all expenses paid,

Çfarë nëse do të ishte një udhëtim në Romë, të gjitha shpenzimet të paguara,

transportation, breakfast,

transporti, mëngjesi.

but it doesn't include coffee in the morning?

Por nuk përfshin kafe në mëngjes.

If you want coffee, you have to pay for it yourself, it's two euros 50.

Nëse dëshiron kafe, duhet të paguash vetë për të. Kushton €2,50.

(Laughter)

Tani në njëfarë mënyre,

Now in some ways,

given that you can have Rome with coffee,

duke qenë se mund të keni Romën me kafe,

why would you possibly want Rome without coffee?

pse do të zgjidhje Romën pa kafe?

It's like having your car stolen. It's an inferior option.

Është sikur më parë të zgjidhnit t'iu vidhej makina. Pra është zgjedhje inferiore.

But guess what happened?

Por merr me mend çfarë ndodhi. Në momentin që shtoni Romën pa kafe,

The moment you add Rome without coffee,

Roma me kafe bëhet më e kërkuar. Dhe njerëzit e zgjedhin atë.

Rome with coffee becomes more popular, and people choose it.

The fact that you have Rome without coffee

Fakti që ke Romën pa kafe

makes Rome with coffee look superior,

bën Romën me kafe të duket më e mirë.

and not just to Rome without coffee -- even superior to Paris.

Dhe jo vetëm në krahasim me Romën pa kafe, por më e mirë edhe në krahasim me Parisin.

(Laughter)

(Të qeshura)

Here are two examples of this principle.

Ja ku i kemi dy shembuj të këtij parimi.

This was an ad in The Economist a few years ago

Kjo ishte një reklamë nga revista "Ekonomisti" para disa vitesh

that gave us three choices:

që na jepte tri zgjedhje.

an online subscription for 59 dollars,

Abonim përmes internetit për 59 dollarë.

a print subscription for 125 dollars,

Abonim për revistën e shtypur për 125.

or you could get both for 125.

Ose mund t'i marrësh të dyja për 125.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now I looked at this, and I called up The Economist,

Tani unë shikova këtë dhe thirra në telefon "Ekonomisti"-n.

and I tried to figure out what they were thinking.

Dhe u mundova që të zbuloja se çfarë kishin ndër mend.

And they passed me from one person to another to another,

Dhe ata më kaluan nga njëri person te tjetri dhe më pas te tjetri.

until eventually I got to the person who was in charge of the website,

Kur më në fund më kaluan te personi që merrej me faqen e internetit.

and I called them up, and they went to check what was going on.

Dhe i thirra dhe ata shkuan të shikonin se çfarë po ngjante.

The next thing I know, the ad is gone, no explanation.

Gjëja tjetër që mora vesh ishte që e kishin hequr reklamën. Pa asnjë shpjegim.

So I decided to do the experiment

Kështu që vendosa të bëja një eksperiment

that I would have loved The Economist to do with me.

që do të më pëlqente shumë sikur "Ekonomisti" ta kishte bërë me mua.

I took this and I gave it to 100 MIT students.

Mora këtë dhe iu a dhashë 100 studentëve në MIT.

I said, "What would you choose?"

Dhe iu thashë: "Çfarë do të zgjidhnit?"

These are the market shares -- most people wanted the combo deal.

Këto janë rezultatet nga ndarja e tregut. Shumica e njerëzve kishin zgjedhur paketën me të dy abonimet.

Thankfully, nobody wanted the dominant option.

Fatmirësisht asnjë s'kishte zgjedhur vetëm abonimin për revistën e shtypur.

That means our students can read.

Kjo do të thotë që studentët tanë dinë të lexojnë.

(Laughter)

(Të qeshura)

But now, if you have an option that nobody wants,

Por tani nëse ke një mundësi që s'e dëshiron askush

you can take it off, right?

mund ta heqësh fare. Apo jo?

So I printed another version of this,

Kështu që printova edhe një variant të kësaj.

where I eliminated the middle option.

Ku e hoqa variantin e mesëm.

I gave it to another 100 students. Here is what happened:

Ia dhashë 100 studentëve të tjerë. Ja se çfarë ndodhi.

Now the most popular option became the least popular,

Varianti i mëparshëm më i kërkuar u bë tani varianti më pak i kërkuar.

and the least popular became the most popular.

Dhe ai që ishte më pak i kërkuar më parë u bë më shumë i kërkuar.

What was happening was the option that was useless,

Ajo që po ndodhte është që varianti që ishte i papërdorshëm

in the middle, was useless in the sense that nobody wanted it.

në mes, ishte i papërdorshëm në kuptimin që askush s'e dëshironte atë.

But it wasn't useless in the sense that it helped people figure out

Por nuk ishte i papërdorshëm në aspektin që i ndihmonte njerëzit të zbulonin

se çfarë dëshironin.

what they wanted.

In fact, relative to the option in the middle,

Në fakt, krahasuar me variantin në mes,

which was get only the print for 125,

i cili ishte të marrësh vetëm revistën e shtypur për 125,

the print and web for 125 looked like a fantastic deal.

varianti për revistën e shtypur dhe elektronike bashkë për 125 dukej si një ofertë e shkëlqyer.

And as a consequence, people chose it.

Dhe si rrjedhojë, njerëzit e zgjidhnin atë.

The general idea here, by the way,

Ideja kryesore këtu, meqë ra fjala,

is that we actually don't know our preferences that well.

është që ne në fakt nuk i dimë aq mirë parapëlqimet tona.

And because we don't know our preferences that well,

Dhe ngaqë ne nuk i dimë parapëlqimet tona edhe aq mirë

ne bëhemi të prekshëm nga të gjitha këto ndikime nga forca të jashtme.

we're susceptible to all of these influences from the external forces:

the defaults, the particular options that are presented to us, and so on.

Mundësitë e parazgjedhura, variantet e veçanta që na prezantohen. E kështu me radhë.

One more example of this.

Edhe një shembull të kësaj.

People believe that when we deal with physical attraction,

Njerëzit mendojnë që kur merremi me tërheqjen fizike,

we see somebody, and we know immediately whether we like them or not,

ne shohim dikë, dhe e dimë menjëherë se a na pëlqejnë apo jo.

if we're attracted or not.

Tërhiqemi ose jo.

This is why we have these four-minute dates.

Kjo është edhe arsyeja se pse kemi këto farë takimesh katër minutëshe.

So I decided to do this experiment with people.

Kështu që vendosa ta bëj këtë eksperiment me njerëz.

I'll show you images here, no real people, but the experiment was with people.

Do t'iu tregoj imazhe grafike të ca njerëzve - jo të njerëzve realë.

Eksperimenti ishte me njerëz.

I showed some people a picture of Tom, and a picture of Jerry.

Iu tregova disa njerëzve një fotografi të Tomit, dhe një fotografi të Xherit.

and I said, "Who do you want to date?

Dhe iu thashë: "Me kë do të dilje në takim? Me Tomin apo me Xherin?"

Tom or Jerry?"

But for half the people, I added an ugly version of Jerry.

Por për gjysmën e njerëzve e shtova edhe një variant të shëmtuar të Xherit.

I took Photoshop and I made Jerry slightly less attractive.

Përdora programin Photoshop dhe e bëra Xherin paksa më pak tërheqës.

(Laughter)

(Të qeshura)

For the other people, I added an ugly version of Tom.

Për pjesën tjetër të njerëzve shtova një variant të shëmtuar të Tomit.

And the question was, will ugly Jerry and ugly Tom

Dhe pyetja ishte, nëse Xheri i shëmtuar dhe Tomi i shëmtuar

help their respective, more attractive brothers?

do të ndihmonin vëllain e tyre përkatës më tërheqës?

The answer was absolutely yes.

Përgjigjja ishte absolutisht po.

When ugly Jerry was around, Jerry was popular.

Kur Xheri i shëmtuar ishte një nga variantet, Xheri ishte më i kërkuar.

When ugly Tom was around, Tom was popular.

Kur Tomi i shëmtuar ishte një nga variantet, Tomi ishte më i kërkuar.

(Laughter)

(Të qeshura)

This of course has two very clear implications

Kjo me siguri ka dy nënkuptime të qarta

for life in general.

për jetën në përgjithësi.

If you ever go bar-hopping, who do you want to take with you?

Nëse ndonjëherë shkoni nga një pijetore te tjetra kë duhet të merrni me vete?

(Laughter)

(Të qeshura)

You want a slightly uglier version of yourself.

Duhet të merrni dikë që është paksa më i shëmtuar se sa ju.

(Laughter)

(Të qeshura)

Similar, but slightly uglier.

Të ngjashëm. Të ngjashëm... por paksa më të shëmtuar.

(Laughter)

(Të qeshura)

The second point, or course, is that if somebody invites you to bar hop,

Pika e dytë, natyrisht është që

nëse dikush tjetër iu fton juve, ju e dini se çfarë mendojnë ata për ju.

you know what they think about you.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now you get it.

Tani po e kuptoni.

What is the general point?

Cila është pika e përgjithshme?

The general point is that,

Pika e përgjithshme është që kur mendojmë në lidhje me ekonominë, ne kemi

when we think about economics, we have this beautiful view of human nature.

këtë pamje të bukur të natyrës njerëzore.

"What a piece of work is a man! How noble in reason!"

"Çfarë mjeshtërie është njeriu! Sa fisnik në arsye!"

We have this view of ourselves, of others.

Ne kemi këtë pamje për veten, për të tjerët.

The behavioral economics perspective is slightly less "generous" to people;

Pikëvështrimi i Ekonomisë së Sjelljes

është më pak bujar me njerëzit.

in fact, in medical terms,

Në fakt në kuptimin mjekësor, ky është pikëvështrimi ynë.

that's our view.

(Laughter)

(Të qeshura)

But there is a silver lining.

Por ka një rreshtim të argjendtë.

The silver lining is, I think,

Rreshtimi i argjendtë është, mendoj,

kind of the reason that behavioral economics is interesting and exciting.

pak a shumë arsyeja se pse Ekonomia e Sjelljes është interesante dhe dëfryese.

Are we Superman, or are we Homer Simpson?

A jemi ne Superman? Ose a jemi ne Homer Simpson?

Kur bie fjala te ndërtimi i botës fizike,

When it comes to building the physical world,

we kind of understand our limitations.

ne pak a shumë kuptojmë kufizimet tona.

We build steps.

Ne ndërtojmë shkallë. Ne po ndërtojmë këto gjëra

And we build these things that not everybody can use, obviously.

që qartësisht jo të gjithë mund t'i përdorin.

(Laughter)

(Të qeshura)

We understand our limitations,

Ne kuptojmë kufizimet tona.

and we build around them.

Dhe ne ndërtojmë perrreth tyre.

But for some reason, when it comes to the mental world,

Por për çfarëdo arsye, kur vjen puna te puna jonë mendore,

when we design things like healthcare and retirement and stock markets,

kur dizanjojmë gjëra sikurse sigurimi shëndetësor, plani i daljes në pension, tregun e aksioneve,

we somehow forget the idea that we are limited.

ne disi harrojmë idenë që ne jemi të kufizuar.

I think that if we understood our cognitive limitations

Mendoj që nëse ne kuptojmë kufizimet tona të njohjes

in the same way we understand our physical limitations,

në të njejtën mënyre sikurse kuptojmë kufizimet tona fizike,

even though they don't stare us in the face the same way,

edhe pse ato s'na shikojnë në fytyrë në të njejtë mënyrë,

ne do të mund të dizanjonim një botë më të mirë.

we could design a better world, and that, I think,

Dhe ajo, mendoj, është shpresa e kësaj gjëje.

is the hope of this thing.

Thank you very much.

Ju faleminderit shumë.

(Applause)

(Duartrokitje)