The transformative power of classical music | Benjamin Zander | TED

Translator: Artan Shabani Reviewer: Agim Hyseni

Probably a lot of you know the story of the two salesmen

Mbase shumë nga ju e dini tregimin për dy tregtarë

who went down to Africa in the 1900s.

të cilët shkuan në Afrikë në vitet 1900.

They were sent down to find if there was any opportunity

Ata u dërguan për të parë nëse kishte ndonjë mundësi

për të shitur këpucë.

for selling shoes,

and they wrote telegrams back to Manchester.

Dhe ata shkruan telegrame për në Manchester

And one of them wrote,

Njëri nga ata shrkoi "Situata e pashpresë. Ndaloni.

"Situation hopeless. Stop. They don't wear shoes."

Ata nuk mbathin këpucë"

And the other one wrote,

Dhe tjetri shkroi "Mundësi e shkëlyer.

"Glorious opportunity. They don't have any shoes yet."

Ata nuk kanë akoma këpucë."

(Laughter)

(Të qeshura)

Now, there's a similar situation in the classical music world,

Tani, situata është e njëjtë në botën e muzikës klasike,

because there are some people who think that classical music is dying.

sepse janë disa njerëz që mendojnë

se muzika klasike po vdes.

And there are some of us who think you ain't seen nothing yet.

dhe janë disa nga ne që mendojnë se ju akoma nuk keni parë asgjë.

And rather than go into statistics and trends,

Për të mos shkuar në statistika dhe trende

and tell you about all the orchestras that are closing,

për të ju treguar se të gjitha orkestrat po mbyllen

and the record companies that are folding,

dhe kompanitë e incizimeve po shuhen,

I thought we should do an experiment tonight.

mendova të bëjmë nje eksperiment sonte - një eksperiment.

Actually, it's not really an experiment, because I know the outcome.

Në fakt, ky s'është nje eksperiment sepse une e di rezultatin.

(Laughter)

But it's like an experiment.

Por është si një eksperiment. Tani, para se ne --

Now, before we start --

(të qeshura)

(Laughter)

Before we start, I need to do two things.

--para se të fillojmë më duhet të bëj dy gjëra.

One is I want to remind you of what a seven-year-old child

E para, dëshiroj t'u kujtoj se si dëgjohet një fëmij shtat vjec

sounds like when he plays the piano.

kur ai luan në piano.

Maybe you have this child at home.

Mbase e keni këtë fëmij në shtëpi.

He sounds something like this.

Ai luan dicka kështu

(Music)

(Piano)

(Music ends)

I see some of you recognize this child.

E shoh se disa nga ju e njihni këtë fëmijë.

Tani, nëse praktikon për një vit dhe shkon në mësime, tani është tetë vjec

Now, if he practices for a year and takes lessons, he's now eight

and he sounds like this.

(Music)

dhe luan kështu.

(Piano)

(Music ends)

He practices for another year and takes lessons -- he's nine.

Pastaj praktikon për një vit më shumë dhe shkon në mësim; tani është nëntë vjec

(Music)

(Piano)

(Music ends)

Then he practices for another year and takes lessons -- now he's 10.

Pastaj ushtron për një vit më shumë dhe merr mësimi: tani është dhjetë.

(piano)

(Music)

(Music ends)

At that point, they usually give up.

Dhe këtu zakonisht ata e lënë, dorëzohen.

(Laughter)

(tw qeshura)

(Applause)

(Applause)

Now, if you'd waited for one more year, you would have heard this.

Tani, nëse do të priste, nëse do të priste një vit më shumë,

do ta dëgjonit këtë:

(Music)

(Piano)

(Music ends)

Now, what happened was not maybe what you thought,

Tani, cka ndodhi nuk është ajo që ju menduat;

which is, he suddenly became passionate, engaged,

që ai, papritmas u bë pasionant, u përkushtua

involved, got a new teacher, he hit puberty, or whatever it is.

mori një mësues të ri, hyri në pubertet, apo dic tjetër.

Ajo cka ndodhi ishte se impluset iu redukuan.

What actually happened was the impulses were reduced.

You see, the first time, he was playing with an impulse on every note.

E shihni, herën e parë ai luante

më një implus për cdo notë.

(Music)

(Piano)

And the second, with an impulse every other note.

Pastaj me një impuls në cdo të dytën notë

(Music)

(Piano)

You can see it by looking at my head.

Mund t'a vëreni nëse më shikoni kokën.

(Laughter)

(të qeshura)

The nine-year-old put an impulse on every four notes.

Nëntë vjeci,, nëntë vjeci

luan me një impuls në cdo të katërtën notë.

(Piano)

(Music)

The 10-year-old, on every eight notes.

Dhe dhjetë vjeci me një impuls në cdo të tetën notë.

(Piano)

(Music)

And the 11-year-old, one impulse on the whole phrase.

Dhe 11 vjeci, një impuls në tërë frazën.

(Piano)

(Music)

I don't know how we got into this position.

E dini? -- se di se si arrita në këtë pozitë.

(Laughter)

(të qëshura)

I didn't say, "I'm going to move my shoulder over, move my body."

Nuk thash se do e lëziv krahërorin, lëviz trupin.

Jo, muzika më shtyri,

No, the music pushed me over,

which is why I call it one-buttock playing.

ajo që unë quaj "luajtja në një bythë"

(Music)

(Piano)

It can be the other buttock.

mund të jetë bytha tjetër

(Piano)

(Music)

You know, a gentleman was once watching a presentation I was doing,

E dini, një herë një zotëri ishte duke shikuar një prezantim që unë bëja

kur isha duke punuar me një pianist të ri.

when I was working with a young pianist.

Ai ishtë president i një korporate në Ohajo.

He was the president of a corporation in Ohio.

Ndërsa unë punoja me pianistin e ri

I was working with this young pianist, and said,

"The trouble with you is you're a two-buttock player.

dhe unë i thash, "Problemi është që ti je një lojtar me dy bythë"

Ti duhet të bëhesh lojtar më një byth"

You should be a one-buttock player."

I moved his body while he was playing.

Dhe lëviza trupin e tij derisa ai luante.

And suddenly, the music took off. It took flight.

Dhe papritmas muzika filloj të ngitej. Fluturoi.

The audience gasped when they heard the difference.

Edhe audienca e kapi ndryshimin.

Then I got a letter from this gentleman.

Pastaj mora një letër nga ai zotëriu.

He said, "I was so moved.

Ai tha, "Isha shumë i prekur.

U ktheva dhe e transformova të tërë kompaninë

I went back and I transformed my entire company

into a one-buttock company."

në "kompani me një bythë"

(Laughter)

(të qeshura)

Now, the other thing I wanted to do is to tell you about you.

Tani gjëja tjetër që desha të bëj është t'iu tregoj juve dicka për ju.

Këtu janë rreth 1600 njerëz besoj.

There are 1,600 people, I believe.

My estimation is that probably 45 of you

Them se mbase 45 nga ju

are absolutely passionate about classical music.

jeni absolutisht të apasionuar ndaj muzikës klasike.

You adore classical music. Your FM is always on that classical dial.

E adhuroni muzikën klasike. FM i juaj është gjithmonë i vendosur në frekuencat klasike.

You have CDs in your car, and you go to the symphony,

Keni CD të tilla në veturë, dhe shkoni në simfoni.

your children are playing instruments.

Dhe fëmijët tuaj luajnë në instrumente.

S'mund ta imagjinoni jetën tuaj pa muzikë klasike.

You can't imagine your life without classical music.

That's the first group, quite small.

Ky ishte grupi i parë; është një grup mjaft i vogël.

Then there's another bigger group.

Pastaj vie një grup tjetër, më i madh.

The people who don't mind classical music.

Janë ata që nuk i pengon muzika klasike.

(Laughter)

(të qeshura)

You know, you've come home from a long day,

Jeni kthtyer një shtëpi pas një dite të gjatë

and you take a glass of wine, and you put your feet up.

dhe merrni një gotë verë dhe vëni këmbët mbi tavolinë

A little Vivaldi in the background doesn't do any harm.

Pak Vivaldi në prapaskenë nuk u bën aspak keq.

(të qeshura)

That's the second group.

Ky ishte grupi i dytë.

Now comes the third group:

Tani vie grupi i tretë.

people who never listen to classical music.

Këta janë njerëzit që kurrë s'dëgjojnë muzikë klasike.

Thjesht, s'është pjesë e jetës suaj.

It's just simply not part of your life.

You might hear it like second-hand smoke at the airport ...

Mund ta dëgjoni atë njëjt sikur një "pirje pasive e duhanit në aeroport", por --

(të qeshura)

(Laughter)

-- and maybe a little bit of a march from "Aida"

--dhe mase pak nga marshi nga Aida

kur hyni në sallë. Por, përndryshe s'e dëgjoni kurrë.

when you come into the hall.

But otherwise, you never hear it.

That's probably the largest group.

Mbase ky ishte grupi më i madh nga të gjitë.

Pastaj vie një grup shumë i vogël.

And then there's a very small group.

These are the people who think they're tone-deaf.

Këta janë njerëzit që mendojnë se "s'kanë vesh për muzikë"

Një numër i madh i njerëzve mendojnë se"s'kanë vesh për muzikë"

Amazing number of people think they're tone-deaf.

Actually, I hear a lot, "My husband is tone-deaf."

Në fakt, e dëgjoj shpesh "Burri im s'ka vesh për muzikë"

(Laughter)

(të qëshura)

Actually, you cannot be tone-deaf.

Në fakt, ju s'mund të jeni të shurdhër,të gjithë kanë veshë për muzikë

Nobody is tone-deaf.

Nëse do ishit të shurdhër ndaj tingujve, s'do mund t'i ndërronit shpjetësitë

If you were tone-deaf, you couldn't change the gears

on your car, in a stick shift car.

në veturë, me ndërruesin e shpejtësive.

You couldn't tell the difference between

S'do mund të thonit dallimin mes

somebody from Texas and somebody from Rome.

dikujt nga Teksasi apo dikujt nga Roma.

Dhe telefoni. Telefoni, nëse ju thërret nëna dhe thotë "Alo"

And the telephone. The telephone.

If your mother calls

on the miserable telephone, she calls and says, "Hello,"

në telefonin e mallkuar, ajo thërret dhe thotë "Alo"

you not only know who it is, you know what mood she's in.

ju jo vetëm që e dini kush është, por e dini edhe në cfarë humori është.

You have a fantastic ear. Everybody has a fantastic ear.

Ju keni vesh fantastik. Të gjithë kanë vesh fantastik.

So nobody is tone-deaf.

Pra, askush s'është i shurdhër për tingujt.

But I tell you what.

Por, do ju them dicka. S'do funksionoj për mua të vazhdoj me këtë

It doesn't work for me to go on with this thing,

with such a wide gulf between those who understand,

hapësirë shumë të madhe mes atyre që kuptojnë,

love and are passionate about classical music,

duan dhe janë pasionoant për muzikën klasike,

dhe atyre që s'kanë kurrfarë lidhje me të.

and those who have no relationship to it at all.

The tone-deaf people, they're no longer here.

Të shurdhrit ndaj tingujve, s'janë më këtu.

Por edhe mes këtyre kategorive, është një hapësirë shumë e madhe.

But even between those three categories,

it's too wide a gulf.

So I'm not going to go on until every single person in this room,

Prandaj, s'do të vazhdoj përderisa secili nga ju në këtë dhomë,

poshtë dhe në Aspen, dhe të gjithë që na shikojnë,

downstairs and in Aspen, and everybody else looking,

will come to love and understand classical music.

do të dashurojnë dhe kuptojnë muzikën klasike.

Ja cfarë do të bëjmë.

So that's what we're going to do.

Now, you notice that there is not the slightest doubt in my mind

Tani, e verëni që se kam as dyshimin më të vogël në mendjen time

that this is going to work, if you look at my face, right?

që kjo do të funksionoj nëse më shihni në fytyrë, apo?

It's one of the characteristics of a leader that he not doubt

është një nga karakteristikat e liderit që ai të mos ketë dyshim

for one moment the capacity of the people he's leading

për asnjë moment për kapacitetin e njerëzve që udhëheqë

to realize whatever he's dreaming.

për të realizuar atë që ëndërron.

Pramendoni nëse Martin Luther King do thoshte "E kam një ëndërr"

Imagine if Martin Luther King had said, "I have a dream.

Of course, I'm not sure they'll be up to it."

Natyrisht, Nuk jam i sigurt se ata do më ndjekin"

(të qeshura)

(Laughter)

All right. So I'm going to take a piece of Chopin.

Në rregull. Do e luaj një pjesë të Shopenit.

This is a beautiful prelude by Chopin.

është nje preludë e bukur nga Shopen. Disa nga ju e dini.

Some of you will know it.

(Music)

(muzikë)

E dini cka mendoj se ndodhi në dhomë?

Do you know what I think probably happened here?

When I started, you thought, "How beautiful that sounds."

Kur fillova, ju menduat. "Sa bukur tingëllon"

(Muzikë)

(Music)

"I don't think we should go to the same place

"S'mendoj se duhet të shkojmë në të njëjtin vend"

për pushimet verore vitin e ardhshëm"

for our summer holidays next year."

(të qeshura)

(Laughter)

It's funny, isn't it?

është qesharake, apo jo? është qesharake se si këto mendime

It's funny how those thoughts kind of waft into your head.

fillojnë të shfaqen në kokën tënde.

Dhe natyrisht--

And of course --

(Applause)

(Applause)

Of course, if the piece is long and you've had a long day,

-- dhe natyrisht, nëse pjesa është e gjatë, dhe ju keni pasur ditë të gjatë

you might actually drift off.

do mund t'iu zinte gjumi.

Then your companion will dig you in the ribs

Pastaj shoqëruesi juaj do të prekte në brinj

and say, "Wake up! It's culture!" And then you feel even worse.

dhe thotë "Zgjohu! është kulturë!" Dhe pastaj ndiheni edhe më keq.

(Laughter)

Por, a ju ka shkuar ndonjëherë në mendje arsyeja pse ju ndiheni të përgjumur

But has it ever occurred to you that the reason you feel sleepy

in classical music is not because of you, but because of us?

në muzikë klasike nuk është për shkakun tuaj, por për shkakun tonë?

Did anybody think while I was playing,

A mendoi dikush përderisa luaja,

"Why is he using so many impulses?"

"Pse ai po përdor aq shumë impulse?"

If I'd done this with my head you certainly would have thought it.

Nëse do lëvizja kokën me siguri ju do kishit menduar për këtë.

(Music)

(Muzikë)

(Music ends)

Dhe për tërë jetën tuaj, cdo herë kur dëgjoni muzikë klasike

And for the rest of your life, every time you hear classical music,

do jeni në gjendje të dini nëse dëgjoni këto impulse.

you'll always be able to know if you hear those impulses.

Të shohim cka ndodh në të vërtetë

So let's see what's really going on here.

Kemi një B. Kjo është B. Nota tjetër është C.

We have a B. This is a B.

The next note is a C.

And the job of the C is to make the B sad.

Dhe funksioni i C është t'a bëj B-në të pikëlluar. Dhe e bën, apo jo?

And it does, doesn't it?

(Të qeshura)

(Laughter)

Composers know that.

Kompozitorët e dinë atë. Nëse duan muzikë të pikëlluar

If they want sad music, they just play those two notes.

ata luajnë këto 2 nota.

(Muzikë)

(Music)

But basically, it's just a B, with four sads.

Por në fakt është vetëm një B me katër të pikëlluara.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now, it goes down to A.

Tani, kalon nga poshtë tek A. Tani te G dhe pastaj tek F.

Now to G.

And then to F.

So we have B, A, G, F.

Pra kemi, B, A, G, F. Dhe nëse kemi B, A, G F.

And if we have B, A, G, F,

what do we expect next?

cka presim të vie? Oh, ky mund të ishte një lëshim.

(Music)

That might have been a fluke.

Let's try it again.

T'a provojmë përsëri. Ooh, kori i TED.

(Music)

Oh, the TED choir.

(Laughter)

(Të qeshura)

Dhe e shihni, askush s'është i shurdhër për tinguj. Askush s'është.

And you notice nobody is tone-deaf, right?

Nobody is.

E dini, cdo fshat në Bangladesh

You know, every village in Bangladesh

dhe cdo fshat në Kinë. Te gjithë e dinë:

and every hamlet in China -- everybody knows:

da, da, da, da -- da.

da, da, da, da -- da. Te gjithë e dinë se pritet E.

Everybody knows, who's expecting that E.

Tani, Shopen nuk donte të mbrrinte tek E aty,

Chopin didn't want to reach the E there,

because what will have happened?

sepse cfarë do të ndodhte? Do përfundonte, sikur Hamleti.

It will be over, like Hamlet. Do you remember?

Ju kujtohet Hamleti? Akti 1, Skena 3:

Act One, scene three,

he finds out his uncle killed his father.

ai mëson se daja i kishte vrarë babain.

Ju kujtohet se ai vazhdon të shkojë tek daja,

He keeps on going up to his uncle and almost killing him.

gati për t'a vrarë. Dhe kthehet pas

dhe shkon prap dhe pothuaj e vret.

And then he backs away, he goes up to him again, almost kills him.

Dhe kritikët, që ulen atje në rreshtin e fundit,

The critics sitting in the back row there,

ata zakonisht kanë një opinion dhe thonë, "Hamleti është prokrastnator."

they have to have an opinion, so they say, "Hamlet is a procrastinator."

(të qeshura)

Apo thonë, "Hamleti ka kompleksin e Edipit"

Or they say, "Hamlet has an Oedipus complex."

No, otherwise the play would be over, stupid.

Jo, përndryshe shfaqja do mbaronte, budalla.

(Laughter)

Prandaj Shekspiri fuste të gjitha ato gjëra tek Hamleti.

That's why Shakespeare puts all that stuff in Hamlet --

Ophelia going mad, the play within the play,

E dini, Ofelia që cmendet, dhe shfaqja brenda shfaqjes,

and Yorick's skull, and the gravediggers.

dhe kafka e Jorikut, dhe varrtarët.

That's in order to delay --

Kjo bëhej për të zgjatur shfaqjen -- deri në Akti e 5 që ati të vriste atë.

until Act Five, he can kill him.

është e njëjta me Shopenin. Pothuaj mbrrin tek E,

It's the same with the Chopin.

He's just about to reach the E,

and he says, "Oops, better go back up and do it again."

dhe thotë "Ops, te kthehem ta bëj sërish"

Dhe ai bën atë.

So he does it again.

Now, he gets excited.

(Music)

Tani ekscitohet--ky është ekscitim,

That's excitement, don't worry about it.

S'keni nevojë të brengoseni për këtë.

Now, he gets to F-sharp, and finally he goes down to E,

Tani kalon tek F-sharp dhe përfundimisht në fund tek E.

por s'është akordi i duhur. Sepse akordi që kërkon ai

but it's the wrong chord --

because the chord he's looking for is this one,

është ky, dhe në vend të kësaj ai bën...

and instead he does ...

tani ne e quajmë këtë kapërcim mashtrues, sepse na mashtron.

Now, we call that a deceptive cadence,

because it deceives us.

I tell my students, "If you have a deceptive cadence,

Gjithmonë u them studentëve, "Nëse keni një kapërcim mashtrues

ngritni vetullat në mënyrë që të gjithë t'a kuptojnë."

raise your eyebrows, and everybody will know."

(të qeshura)

(Laughter)

(Applause)

(Applause)

Right.

Pra, kalon te E, por s'është akordi që kërkon.

He gets to E, but it's the wrong chord.

Tani, provon E përsëri. Ky akord nuk funksionon.

Now, he tries E again.

That chord doesn't work.

Tani, provon E përsëri. Ky akord nuk funksionon.

Now, he tries the E again. That chord doesn't work.

Now, he tries E again, and that doesn't work.

Tani, përsëri provon E, dhe ajo nuk funksionon.

And then finally ...

Dhe më në fund....

Një zotëri në fillim aty bëri, "Mmm."

There was a gentleman in the front row who went, "Mmm."

(Laughter)

It's the same gesture he makes when he comes home

është i njëjti gjest që ai bën kur kthehet në shtëpi

Pas një dite të gjatë, fik veturën dhe thotë,

after a long day, turns off the key in his car and says,

"Aah, I'm home."

"Ahh, arrita në shtëpi". Sepse të gjithë e dimë ku është shtëpia.

Because we all know where home is.

So this is a piece which goes from away to home.

Por kjo ishte një pjesë që të largon nga shtëpia.

I'm going to play it all the way through and you're going to follow.

Do e luaj përsëri nga fillimi.

dhe ju do ndiqni. B, C, B, C, B, C, B --

B, C, B, C, B, C, B --

down to A, down to G, down to F.

poshtë tek A, poshtë tek G, poshtë tek F.

Almost goes to E, but otherwise the play would be over.

Pothuaj tek E, por pjesa do mbaronte.

He goes back up to B, he gets very excited.

Ai kthehet prap tek B. Ekscitohet shumë. Kalon te F sharp. Kalon tek E.

Goes to F-sharp. Goes to E.

është akord i gabuar. është akord i gabuar. është akord i gabuar.

It's the wrong chord. It's the wrong chord.

And finally goes to E, and it's home.

Dhe përfundimisht tek E, dhe u kthye në shtëpi.

And what you're going to see is one-buttock playing.

Dhe ajo që do shihni është "lojë me një byth"

(të qeshura)

(Laughter)

Because for me, to join the B to the E,

Sepse për mua, për të lidhur B me E,

I have to stop thinking about every single note along the way,

Më duhet të ndaloj të mendoj për secilën notë gjatë udhëtimit

dhe të mendoj për linjën e gjatë, shumë të gjatë nga B tek E.

and start thinking about the long, long line from B to E.

You know, we were just in South Africa, and you can't go to South Africa

E dini, ishim në Afrikë të Jugut, dhe s'mund të shkoni në Afrikë të Jugut

dhe të mos mendoni për Mandela-n në burg për 27 vite.

without thinking of Mandela in jail for 27 years.

What was he thinking about? Lunch?

A thua për cfarë mendonte aty? Për të përgatitur Drekën?

No, he was thinking about the vision for South Africa

Jo, ai mendonte për vizionin për Afrikën e Jugut.

and for human beings.

dhe për qeniet njerëzore. Ajo e mbante --

This is about vision. This is about the long line.

ishte për vizionin. Për të ardhmen afatgjate.

Like the bird who flies over the field

Sikurse zogu që fluturon mbi fusha

and doesn't care about the fences underneath, all right?

dhe nuk brengoset për gardhet poshtë, apo?

So now, you're going to follow the line all the way from B to E.

Tani do ndiqni të gjithë linjën nga B tek E.

And I've one last request before I play this piece all the way through.

Por kam një kërkesë para se të luaj këtë pjesë.

Would you think of somebody who you adore,

Mendoni për dikë që ju adhuroni, që nuk jeton më.

who's no longer there?

Gjyshen e dashur, të dashurin/rën

A beloved grandmother, a lover --

somebody in your life who you love with all your heart,

dikë në jetën tuaj që e doni me gjithë zemër,

por ai person s'është më me ju.

but that person is no longer with you.

Bring that person into your mind,

Sillni atë person në mendje, dhe në të njëjtën kohë

and at the same time,

ndiqni linjën nga B tek E

follow the line all the way from B to E,

and you'll hear everything that Chopin had to say.

dhe do dëgjoni gjithcka që Shopen donte të thoshte.

(Muzikë)

(Music)

(Music ends)

(Applause)

Applause)

Tani, ju mund të cuditeni.

Now, you may be wondering --

(Applause)

Mund të cuditeni pse po duartrokas edhe unë.

(Applause ends)

You may be wondering why I'm clapping.

Well, I did this at a school in Boston

E kam bërë këtë në një shkollë në Boston.

with about 70 seventh graders, 12-year-olds.

me rreth 70 nxënës12 vjecar të klasës së shtatë.

I did exactly what I did with you,

Dhe bëra të njëjtën sikur me juve dhe u thash atyre

and I explained the whole thing.

ua shpjegova të gjithën.

Dhe në fund ata pothuaj u cmenden duke duartrokitur. Ata duartroksnin

At the end, they went crazy, clapping.

I was clapping. They were clapping.

Unë duartrokisja, Ata duartrokisnin.

Finally, I said, "Why am I clapping?"

Më në fund u thash. "Pse po duartrokas unë?"

And one of them said, "Because we were listening."

Dhe një nga fëmijët e vegjel tha' "Sepse ne ishim duke dëgjuar."

(të qeshura)

(Laughter)

Think of it. 1,600 people, busy people,

Mendoni, 1600 veta, njerëz të zënë,

të përfshirë në të gjitha llojet e gjërave.

involved in all sorts of different things,

listening, understanding and being moved

Dëgjuan, kuptuan dhe u prekën nga një pjesë e Shopen.

by a piece by Chopin.

Now, that is something.

Pra kjo është dicka.

Am I sure that every single person followed that,

Tani, jam i sigurt se secili këtu përcolli atë,

understood it, was moved by it?

e kuptoi, u prek nga ajo. Natyrisht nuk mund të jem i sigurt.

Of course, I can't be sure.

But I'll tell you what happened to me in Ireland

Por u them cka më ndodhi mua.

Isha në Irlandë gjatë Trazirave 10 vite më parë,

during the Troubles, 10 years ago,

and I was working with some Catholic and Protestant kids

dhe punoja me fëmijë Katolik dhe Protestant

on conflict resolution.

rreth zgjedhjes së konflikteve. Dhe bëra këtë me ata.

And I did this with them --

a risky thing to do, because they were street kids.

Dicka e rrezikshme për të bërë sepse ata ishin fëmij rrugësh.

Të nesërmen në mëngjes një nga ata erdhi dhe më tha,

And one of them came to me the next morning

and he said,

"You know, I've never listened to classical music in my life,

"E di, kurrë në jetën time s'kam dëgjuar muzikë klasike,

but when you played that shopping piece ..."

por kur luajte ti atë pjesë të Shopen-it

(të qeshura)

(Laughter)

He said, "My brother was shot last year and I didn't cry for him.

Ai tha, "M'kanë vrarë vëllain vitin e kaluar dhe nuk kam qarë për të.

But last night, when you played that piece,

Por kur luajte atë pjesë mbrëmë,

he was the one I was thinking about.

ishte vëllai që mendoja.

And I felt the tears streaming down my face.

Dhe ndjeva lotët të më rrëshqisnin nëpër faqe.

And it felt really good to cry for my brother."

Dhe e di, u ndjeva mirë të qaja për vëllain tim"

So I made up my mind at that moment

Dhe në atë moment e bëra mendjen një,

që muzika klasike është për të gjitë. Të gjithë.

that classical music is for everybody.

Everybody.

Now, how would you walk --

Tani, si do ecnit -- sepse e dini,

my profession, the music profession doesn't see it that way.

profesioni im, profesioni i muzikës nuk e sheh ashtu.

They say three percent of the population likes classical music.

Ata thonë se vetëm 3 përqind të polullatës e pëlqejnë muzikën klasike.

Sikur ta conim në 4 përqind, problemet tona do merrnin fund.

If only we could move it to four percent, our problems would be over.

(Laughter)

How would you walk? How would you talk? How would you be?

Unë them, "Si do ecnit? Si do flisnit? Si do ishit

nëse do mendonit se 3 përëind e popullatës pëlqejnë muzikën klasike?

If you thought, "Three percent of the population likes classical music,

if only we could move it to four percent."

Sikur të mund ta ngrisnim në 4 përqind. Si do ecnit?

How would you walk or talk? How would you be?

Si do flisnit? Si do ishit

If you thought, "Everybody loves classical music --

nëse do mendoni se të gjithë e duan muzikën klasike--

por ata nuk e dinë këtë akoma."

they just haven't found out about it yet."

(të qeshura)

See, these are totally different worlds.

E shihni, keto janë plotësisht fjalë të tjera.

Now, I had an amazing experience.

Kam pasur një përvojë të jashtëzakonshme. Isha 45 vjec,

I was 45 years old,

duke dirigjuar për 20 vite, dhe papritmas kuptova dicka.

I'd been conducting for 20 years,

and I suddenly had a realization.

The conductor of an orchestra doesn't make a sound.

Dirigjienti i orkestrës nuk prodhon asnjë tingull.

My picture appears on the front of the CD --

Fotoja ime shfaqet në kopertinë të CD-ve --

(të qeshura)

(Laughter)

But the conductor doesn't make a sound.

--por dirigjenti nuk prodhon asnjë tingull.

He depends, for his power,

Varet nga fuqia e tij dhe shkatësitë e tij t'i fuqizoj të tjerët.

on his ability to make other people powerful.

Dhe kjo ndryshoi cdo gjë për mua.

And that changed everything for me.

It was totally life-changing.

People in my orchestra said,

Njerëz nga orkestra ime erdhën dhe më thanë,

"Ben, what happened?" That's what happened.

"Ben, cka ka ndodhur?" Ajo që thash ndodhi.

Kuptova se puna ime ishte që të zgjoj mundësitë tek njerëzit tjerë.

I realized my job was to awaken possibility in other people.

Dhe natyrisht, doja të dija nëse arrija këtë.

And of course, I wanted to know whether I was doing that.

Dhe e dini se si e kuptoni? I shikoni sytë e tyre.

How do you find out?

You look at their eyes.

Nëse sytë e tyre shkëlqejnë, atëherë e kuptoni se ia keni arritur.

If their eyes are shining, you know you're doing it.

You could light up a village with this guy's eyes.

Mund të ndizni një fshat me sytë e këtij djali.

(të qeshura)

(Laughter)

Right. So if the eyes are shining, you know you're doing it.

Pra. Nëse sytë e tyre shkëlqejnë, atëherë ia keni arritur.

Nëse nuk u shkëlqejnë sytë, atëherë duhet pyetur veten.

If the eyes are not shining, you get to ask a question.

Dhe kjo është pyetja:

And this is the question:

Kush jam unë që sytë e lojtarëve të mi nuk shkëlqejnë?

who am I being

that my players' eyes are not shining?

We can do that with our children, too.

Mund ta bëni me fëmijët tuaj poashtu.

Who am I being,

Cfarë po bëj unë që sytë e fëmijëve të mi nuk po shkëlqejnë?

that my children's eyes are not shining?

That's a totally different world.

Ajo është plotësisht një botë tjetër.

Now, we're all about to end this magical, on-the-mountain week,

Tani jemi afër përfundimit të kësaj jave magjike në majë të bjeshkës,

we're going back into the world.

dhe do kthehemi prap në botën tonë.

And I say, it's appropriate for us to ask the question,

Dhe unë them që duhet t'i bëjmë këtë pyetje vetes:

who are we being as we go back out into the world?

Cfarë po bëhemi ne derisa kthehemi në jetën e përditshme?

And you know, I have a definition of success.

E dini, unë e kam një definicion për suksesin.

For me, it's very simple.

është shumë i thjesht për mua. S'ka të bëj me pasuri, famë dhe pushtet.

It's not about wealth and fame and power.

Ka të bëj me atë se sa sy që shkëlqejnë kam rreth meje.

It's about how many shining eyes I have around me.

So now, I have one last thought,

Tani kam një mendim të fundit, që ka të bëj

which is that it really makes a difference what we say --

me atë që themi dhe rëndësinë e asaj që themi.

Për fjalët që dalin nga goja.

the words that come out of our mouth.

Një grua që mbijetoj Auschvitzin ma ka mësuar,

I learned this from a woman who survived Auschwitz,

one of the rare survivors.

një nga të mbijetuarit e rrallë.

She went to Auschwitz when she was 15 years old.

E kishin dërguar në Auschvitz kur ishte 15 vjec,

And ...

dhe vëllai i saj ishte tetë, dhe prindërit u kishin humbur.

And her brother was eight,

and the parents were lost.

And she told me this, she said,

Dhe ajo më tregoj, ajo tha:

"We were in the train going to Auschwitz,

Ishim duke shkuar në Auschvitz me tren dhe shikova poshtë

and I looked down and saw my brother's shoes were missing.

dhe këpucët e vëllait mungonin.

I said, 'Why are you so stupid, can't you keep your things together

Dhe i thashë "Pse je kaq budalla, pse s'mund ti ruash gjërat tuaja

for goodness' sake?'"

për hir të Zotit? -- ashtu sic

The way an elder sister might speak to a younger brother.

mund t'i flasi motra e madhe vëllait më të vogël.

Për fat të keq ajo ishte gjëja e fundit që i kishte thënë vëllait

Unfortunately, it was the last thing she ever said to him,

sepse nuk e kishte parë më kurrë. Ai nuk kishte mbijetuar.

because she never saw him again.

He did not survive.

And so when she came out of Auschwitz, she made a vow.

Dhe kur kishte dalë nga Auschvitz ajo kishte bërë një betim.

She told me this.

Ajo më tha mua. Ajo tha, "Dola nga Auschivitzi

She said, "I walked out of Auschwitz into life

dhe kam bërë një betim. Dhe betimi ishte. Kurrë nuk do them dicka

and I made a vow.

And the vow was,

"I will never say anything that couldn't stand as the last thing I ever say."

që s'mund të qëndroj si gjëja e fundit që kam thënë"

Tani, a mund t'a bëjmë atë? Jo. Dhe ne do gabojmë me veten

Now, can we do that? No.

And we'll make ourselves wrong and others wrong.

dhe me të tjerët. Por është një mundësi që duhet jetuar. Faleminderit.

But it is a possibility to live into.

Thank you.

(Applause)

(Applause)

Shining eyes.

Sy që shkëlqejnë. Sy që shkëlqejnë.

(Applause)

Shining eyes.

(Applause)

Thank you, thank you.

Faleminderit.Faleminderit.

(Muzikë)