Richard Turere: My invention that made peace with lions

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Shqiponja Hoxha Reviewer: Helena Bedalli

This is where I live. I live in Kenya,

Ky është vendi ku jetoj. Në Kenia,

at the south parts of the Nairobi National Park.

në jug të parkut Kombëtar të Nairobit.

Those are my dad's cows at the back,

Ato prapa jane lopët e babait tim,

and behind the cows,

dhe pas lopëve,

that's the Nairobi National Park.

është parku kombëtar i Nairobit.

Nairobi National Park is not fenced in the south widely,

Parku Kombëtar i Nairobit nuk është i rrethuar krejtësisht në jug,

which means wild animals like zebras

do me thëne qe kafshët e egra si zebrat

migrate out of the park freely.

dalin lirisht jashtë nga parku.

So predators like lions follow them,

Predatorët si luanet i ndjekin ata,

and this is what they do.

dhe ja çfare bëjne.

They kill our livestock.

Ato vrasin bagëtine tone.

This is one of the cows which was killed at night,

Kjo ështe një nga lopët e vrara gjate natës,

and I just woke up in the morning and I found it dead,

dhe kur u ngrita në mengjes e gjeta të vdekur,

and I felt so bad,

u ndjeva shumë keq,

because it was the only bull we had.

se ishte i vetmi dem që kishim.

My community, the Maasai, we believe that

Komuniteti im, Massai, mendon se

we came from heaven with all our animals and all the land

ne kemi ardhur nga qelli me gjitha kafshët tona dhe me gjithe token

for herding them, and that's why we value them so much.

per t'i kullotur, dhe prandai i vlerësojme kaq shumë.

So I grew up hating lions so much.

Jam rritur duke urryer kaq shumë luanët.

The morans are the warriors

Moranet jane luftëtarët

who protect our community and the livestock,

qe mbrojne komunitetin dhe bagëtitë,

and they're also upset about this problem.

dhe jane shume të mërzitur nga ky problem.

So they kill the lions.

Ato vrasin luanët.

It's one of the six lions which were killed in Nairobi.

Eshtë një nga gjashtë luanët të vrarë në Nairobi.

And I think this is why the Nairobi National Park lions are few.

Dhe mendoj se nga kjo gjë luanët jane të pakët në parkun kombetar të Nairobit.

So a boy, from six to nine years old, in my community

Një djalë, 6 deri në 9 vjeç, ne komunitetin tim,

is responsible for his dad's cows,

është përgjegjës për lopët e babait te tij,

and that's the same thing which happened to me.

dhe është e njejta gjë që më ndodhi mua.

So I had to find a way of solving this problem.

Me duhej të gjeja një zgjidje ketij problemi.

And the first idea I got was to use fire,

Dhe gjeja parë që mendova ishte të perdorja zjarr,

because I thought lions were scared of fire.

se mendova se luanët do ishin të trembur nga zjarri.

But I came to realize that that didn't really help,

Por shpejt mësova se nuk ishte një ndihmë,

because it was even helping the lions

sepse ndihmonte më shumë luanët

to see through the cowshed.

per te parë në stallën e lopëve.

So I didn't give up. I continued.

Por nuk u dorëzova. Vazhdova.

And a second idea I got was

dhe idea tjeter qe më erdhi ishte

to use a scarecrow.

të perdorësha një dordolec.

I was trying to trick the lions

Po mundohesha të mashtroja luanët

[into thinking] that I was standing near the cowshed.

[që te mendonin] se po rrija prane stalles se lopeve.

But lions are very clever. (Laughter)

Por luanët jan shumë të zgjuar. (Të qeshura)

They will come the first day and they see the scarecrow, and they go back,

Ata vine ditën e parë dhe shohin dordolecin, dhe ikin,

but the second day, they'll come and they say,

por kur vijne ditën e dytë, ata thonë,

this thing is not moving here, it's always here. (Laughter)

kjo gjë nuk leviz, është gjithmonë këtu. (Te qeshura)

So he jumps in and kills the animals.

Pra hynë brenda dhe vret kafshët.

So one night, I was walking around the cowshed with a torch,

Nje natë, po ecja në stallë me një pishtar,

and that day, the lions didn't come.

dhe ate natë luanët nuk erdhën.

And I discovered that lions are afraid of a moving light.

Dhe zbulova se luanët kane frikë dritat që levizin.

So I had an idea.

Pra me erdhi një ide.

Since I was a small boy,

Që kur isha një djale i vogël,

I used to work in my room for the whole day,

Punoja gjithe diten ne dhomen time,

and I even took apart my mom's new radio,

sa që një ditë mora me vete radion e re te mamase,

and that day she almost killed me,

atë ditë thuaj se me vrau,

but I learned a lot about electronics. (Laughter)

por mësova shumë për elektroniken.(të qeshura)

So I got an old car battery,

Pra mora një bateri makine të vjetër,

an indicator box. It's a small device found in a motorcycle,

një kuti indikatori. Eshtë një mjet i vogël i gjetur në një motoçikletë,

and it helps motorists when they want to turn right or left. It blinks.

qe i ndihmon motoçiklistet te kthehen majtas or djathtas. Ndriçon.

And I got a switch where I can switch on the lights, on and off.

Dhe kisha edhe një çeles drite, për ta ndezur dhe për ta fikur.

And that's a small torch from a broken flashlight.

Ky ështe një pishtar i vogël nga një elektrik dore.

So I set up everything.

I rregullova te gjitha sebashku.

As you can see, the solar panel charges the battery,

Si mund të shikoni, paneli solar karikon baterinë,

and the battery supplies the power

dhe bateria furnizon energjinë

to the small indicator box. I call it a transformer.

indikatorit e vogël. Unë e quaj atë transformator.

And the indicator box makes the lights flash.

Dhe indikatori bën ndriçimin.

As you can see, the bulbs face outside,

Si mund të shikoni, llamba sheh jashtë,

because that's where the lions come from.

sepse nga jashtë vijnë luanët.

And that's how it looks to lions when they come at night.

Ja si i duket luanëve kur vijnë gjate natës.

The lights flash and trick

Dritat ndriçojnë dhe bëjne

the lions into thinking I was walking around the cowshed,

luanët të mendojnë se po eci nëper stallë,

but I was sleeping in my bed.

por unë po flija në krevat.

(Laughter)

(Të qeshura)

(Applause)

(Duartrokitje)

Thanks.

Faleminderit.

So I set it up in my home two years ago,

E vendosa gjthe këte në shtepine time dy vjet më parë,

and since then, we have never experienced any problem with lions.

dhe nga ajo herë, nuk kemi pasur asnjë problem me luanët.

And my neighboring homes heard about this idea.

Fqinjët tonë degjuan këte ide.

One of them was this grandmother.

Një nga ata ishtë kjo gjyshe.

She had a lot of her animals being killed by lions,

Shumë nga kafshët e saj janë vrarë nga luanët,

and she asked me if I could put the lights for her.

dhe më pyeti në se mundësha të vendosja dritën edhe për atë.

And I said, "Yes."

Dhe i thash, "Po"

So I put the lights. You can see at the back, those are the lion lights.

Vendosa dritat. Mund të shikoni aty mbrapa, ata janë dritat e luanëve.

Since now, I've set up seven homes around my community,

Deri tani i kam vendosur në shtatë shtepi të komunitetit tim

and they're really working.

Dhe funksionojne vertet.

And my idea is also being used now all over Kenya

Dhe idea ime perdoret tani në gjithe Kenien

for scaring other predators like hyenas, leopards,

per të trembur predatore tjerë si hienat, leopardet,

and it's also being used

dhe perdoret edhe për të

to scare elephants away from people's farms.

larguar elefantët nga fermat e njerzëve.

Because of this invention, I was lucky to get a scholarship

Fale kësai shpikje, pata fatin që fitova një bursë

in one of the best schools in Kenya,

nga një nga shkollat më të mira në Kenia.

Brookhouse International School,

Brookhouse International School,

and I'm really excited about this.

Dhe jam shumë i emocionuar nga kjo gjë.

My new school now is coming in and helping

Shkolla ime e re tani më ndihmon

by fundraising and creating an awareness.

duke mbledhur fonde dhe duke krijuar nje ndergjegje.

I even took my friends back to my community,

Prura edhe shokët e mi në komunitetin tim,

and we're installing the lights to the homes

dhe po instalojme dritat nëpër shtepite

which don't have [any], and I'm teaching them how to put them.

qe nuk kane, dhe po mesoj ata si ta bëjne vetë kete.

So one year ago, I was just a boy in the savanna grassland

Një vit më parë, isha vetëm një djalë në savanën me bar

herding my father's cows,

qe ruante lopët e babait,

and I used to see planes flying over,

shikoja avionet duke fluturuar lart,

and I told myself that one day, I'll be there inside.

dhe i thoja vetes se një ditë do isha atje, brenda atij.

And here I am today.

Dhe ja ku jam sot.

I got a chance to come by plane for my first time for TED.

M'u dha mundesia me ardhur për here të parë me avion për TED

So my big dream is to become an aircraft engineer and pilot when I grow up.

Endrra ime është te behem një inxhinier avionash dhe pilot kur të rritem.

I used to hate lions, but now because my invention

Më parë i urreja luanët, por tani pas shpikjes time

is saving my father's cows and the lions,

po shpëtoj lopët e babait dhe luanët,

we are able to stay with the lions without any conflict.

Ne mundemi te jetojme me luanet pa asnjë konflikt.

Ashê olên. It means in my language, thank you very much.

Ashê olên. Në gjuhen time do të thotë, shumë falemnderit.

(Applause)

(Duartrokitje)

Chris Anderson: You have no idea how exciting it is

Chris Anderson: Nuk e ke idene sa e kendshme është

to hear a story like yours.

të degjosh historinë tënde.

So you got this scholarship.Richard Turere: Yep.

Pra ti fitove një bursë. Richard Turere: Po.

CA: You're working on other electrical inventions.

CA: Ti po punon per shpikje te reja elektrike.

What's the next one on your list?

Kush është tjetra në listen tuaj?

RT: My next invention is,

RT: Shpikja ime tjeter do jetë,

I want to make an electric fence.CA: Electric fence?

dua të bej një gardh elektrik. CA: Gardh elektrik?

RT: But I know electric fences are already invented,

RT: E di qe gardhet elektrik ekzistojne,

but I want to make mine.

por unë dua të bëj të timin.

(Laughter)

(Të qeshura)

CA: You already tried it once, right, and you --RT: I tried it before,

CA: Por ti e ke provuar një here, apo jo. RT: E provova më parë,

but I stopped because it gave me a shock. (Laughter)

por ndala se me zuri korenti. (Të qeshura)

CA: In the trenches. Richard Turere, you are something else.

CA: Richard Turere, ti je dikush.

We're going to cheer you on every step of the way, my friend.

Ne do të mbeshtesim në çdo hapin tënd, miku im.

Thank you so much.RT: Thank you. (Applause)

Shumë faleminderit. RT: Faleminderit. (Duartrokitje)