Richard Turere: My invention that made peace with lions

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Htike Aung Kyaw Reviewer: Myo Aung

This is where I live. I live in Kenya,

ဒါကျွန်တော်နေတဲ့နေရာ။ ကင်ညာမှာနေတာပါ

at the south parts of the Nairobi National Park.

နိုင်ရိုဘီ အမျိုးသားဥယျာဉ်ရဲ့ တောင်ပိုင်းမှာပေါ့

Those are my dad's cows at the back,

အနောက်က နွားတွေကတော့ အဖေ့နွားတွေပါ

and behind the cows,

အဲ့နွားတွေရဲ့အနောက်ကတော့

that's the Nairobi National Park.

နိုင်ရိုဘီ အမျိုးသားဥယျာဉ်ပါ။

Nairobi National Park is not fenced in the south widely,

နိုင်ရိုဘီ အမျိုးသားဥယျာဉ် တောင်ပိုင်းမှာ စည်းရိုးခတ်မထားတာ အကျယ်ကြီးပဲ။

which means wild animals like zebras

အဲ့တော့ မြင်းကျားလို တောရိုင်းတိရစ္ဆာန်တွေ

migrate out of the park freely.

လွတ်လွတ်လပ်လပ် ထွက်သွားနိုင်တာပေါ့။

So predators like lions follow them,

ခြင်္သေ့လို အသားစားတိရစ္ဆာန်တွေက သူတို့နောက်လိုက်လာပါတယ်

and this is what they do.

ပြီးတော့သူတို့ လုပ်ကြသေးတာက၊

They kill our livestock.

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ တိရစ္ဆာန်တွေကိုပါ သတ်တော့တာပဲ။

This is one of the cows which was killed at night,

ဒါကတော့ ညဘက်မှာ အသတ်ခံရတဲ့ နွားတစ်ကောင်ပါ

and I just woke up in the morning and I found it dead,

မိုးလင်း ကျွန်တော်နိုးတော့ အသေပဲတွေ့ရတော့တယ်၊

and I felt so bad,

ကျွန်တော် စိတ်မကောင်းဖြစ်မိတယ်၊

because it was the only bull we had.

အဲ့ဒါကျွန်တော်တို့မှာရှိတဲ့ တစ်ကောင်တည်းသော နွားထီးမို့လို့ပါ။

My community, the Maasai, we believe that

ကျွန်တော်တို့ မာဆိုင်း အသိုင်းအဝိုင်းမှာ ယုံကြည်တာက၊

we came from heaven with all our animals and all the land

ကျွန်တော်တို့အားလုံးဟာ တိရစ္ဆာန်တွေနဲ့အတူ မြေနေရာနဲ့အတူ နတ်ပြည်ကနေလာခဲ့ကြတယ်၊

for herding them, and that's why we value them so much.

သူတို့ကို မွေးရ၊ ကျောင်းရတာကို အရမ်းတန်ဖိုးထားပါတယ်

So I grew up hating lions so much.

ကျွန်တော် ကြီးပြင်းလာတော့ ခြင်္သေ့တွေကို တစ်လျှောက်လုံး မုန်းခဲ့တယ်။

The morans are the warriors

မိုရမ်တွေကတော့ သူရဲကောင်းတွေပေါ့၊

who protect our community and the livestock,

သူတို့က ကျွန်တော်တို့အသိုင်းအဝိုင်းနဲ့ တိရစ္ဆာန်တွေကို ကာကွယ်ပေးတယ်၊

and they're also upset about this problem.

သူတို့ကလည်း ဒီပြဿနာကို စိတ်ပျက်နေကြတာပေါ့

So they kill the lions.

အဲ့တော့ သူတို့က ခြင်္သေ့တွကို သတ်ကြပါတယ်။

It's one of the six lions which were killed in Nairobi.

နိုင်ရိုဘီမှာရှိတဲ့ ခြင်္သေ့ ၆ ကောင်မှာ ၁ ကောင်က အသတ်ခံရပါတယ်။

And I think this is why the Nairobi National Park lions are few.

နိုင်ရိုဘီအမျိုးသားဥယျာဉ်ထဲက ခြင်္သေ့တွေ နည်းလာ အဲဒါကြောင့်လို့ ကျွန်တော်ထင်တယ်။

So a boy, from six to nine years old, in my community

အဲ့တော့ ကျွန်တော့် အသိုင်းအဝိုင်းထဲက ခြောက်နှစ် - ကိုးနှစ်ကြား ကောင်လေး...

is responsible for his dad's cows,

သူ့အဖေရဲ့ နွားတွေအတွက် တာဝန်ယူရတယ်။

and that's the same thing which happened to me.

အဲဒီအချက်က ကျွန်တော့်အတွက်လည်း မှန်ပါတယ်။

So I had to find a way of solving this problem.

အဲ့တော့ ပြဿနာကို ဖြေရှင်းဖို့အတွက် ကျွန်တော် အဖြေကို စရှာပါတယ်

And the first idea I got was to use fire,

ပထမဆုံးရတဲ့ အကြံကတော့ မီးကိုအသုံးပြုဖို့၊

because I thought lions were scared of fire.

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ခြင်္သေ့တွေဟာ မီးကိုကြောက်တယ်လို့ ကျွန်တော်ထင်လို့ပါ။

But I came to realize that that didn't really help,

ဒါပေမယ့် အဲဒါ အလုပ်မဖြစ်ဘူးဆိုတာ ကျွန်တော်သိလာတယ်၊

because it was even helping the lions

ခြင်္သေ့တွေကို ကူပေးသလိုတောင် ဖြစ်နေသေးတယ်၊

to see through the cowshed.

နွားတင်းကုတ်ထဲကို လှမ်းမြင်ရအောင် လုပ်ပေးနေသလိုမို့လို့ပါ။

So I didn't give up. I continued.

အဲ့ဒါနဲ့ ကျွန်တော် ဇွဲမလျှော့ဘဲ ဆက်ကြိုးစားတယ်။

And a second idea I got was

ဒုတိယရတဲ့ အကြံဉာဏ်ကတော့

to use a scarecrow.

စာခြောက်ရုပ်လုပ်ဖို့ပဲ။

I was trying to trick the lions

ခြင်္သေ့တွေကိုလှည့်စားမယ်ပေါ့

[into thinking] that I was standing near the cowshed.

နွားတင်းကုတ်နား ကျွန်တော်ရပ်နေသလိုလိုပေါ့။

But lions are very clever. (Laughter)

ဒါပေမယ့်ခြင်္သေ့တွေက မခေဘူးဗျာ။ (ရယ်မောသံ)

They will come the first day and they see the scarecrow, and they go back,

ပထမရက်လာကြည့်တယ်။ စာခြောက်ရုပ်တွေ့တော့ ပြန်သွားတယ်။

but the second day, they'll come and they say,

ဒါပေမယ့် ဒုတိယနေ့လာကြည့်တော့ သူတို့ကပြောကြလိမ့်မယ်၊

this thing is not moving here, it's always here. (Laughter)

ဒီဟာကြီးက လှုပ်တာလည်းမတွေ့ဘူး။ အမြဲတနေရာမှာပဲပေါ့။ (ရယ်မောသံ)

So he jumps in and kills the animals.

ပြီးတော့ခုန်အုပ်ပြီး တိရစ္ဆာန်တွေကို သတ်တော့တာပဲ။

So one night, I was walking around the cowshed with a torch,

တစ်ညတော့ ကျွန်တော်ဟာ နွားတင်းကုတ်နားမှာ ဓါတ်မီးနဲ့ လမ်းလျှောက်ဖြစ်တယ်။

and that day, the lions didn't come.

အဲ့ညမှာ ခြင်္သေ့တွေမလာဘူး။

And I discovered that lions are afraid of a moving light.

အဲ့တော့ လှုပ်နေတဲ့ မီးတွေ့ရင် ခြင်္သေ့တွေ ကြောက်တယ်ဆိုတာ ကျွန်တော်သိလိုက်ရတယ်။

So I had an idea.

အဲ့မှာအကြံရတာပဲ။

Since I was a small boy,

ကျွန်တော် ငယ်ငယ်လေးလည်းက၊

I used to work in my room for the whole day,

ကျွန်တော့် အခန်းထဲမှာ တစ်နေကုန် အလုပ်လုပ်လေ့ရှိတယ်။

and I even took apart my mom's new radio,

အမေ့ရေဒီယို အသစ်စက်စက်ကို ယူပြီး တစ်စစီဖြုတ်တာပါ ပါတာပေါ့၊

and that day she almost killed me,

အဲ့နေ့က အမေကျွန်တော့်ကို သတ်မယ်တောင်လုပ်တာ

but I learned a lot about electronics. (Laughter)

ဒါပေမယ့် လျှပ်စစ်ပစ္စည်းတွေအကြောင်း အသေးစိတ်လေ့လာခွင့် ရလိုက်တယ်။ (ရယ်မောသံ)

So I got an old car battery,

အဲ့ဒါနဲ့ပဲ ကားအဟောင်းက ဘက်ထရီကိုထုတ်၊

an indicator box. It's a small device found in a motorcycle,

မော်တော်ဆိုင်ကယ်က အချက်ပြမီးကိုယူ

and it helps motorists when they want to turn right or left. It blinks.

ယာဉ်မောင်းတွေဘယ်ညာကွေ့မယ်ဆိုရင် မှိတ်တုတ်မှိတ်တုတ် အချက်ပြတဲ့မီး

And I got a switch where I can switch on the lights, on and off.

ပြီးတော့ မီးအဖွင့်အပိတ်လုပ်လို့ရမယ့် ခလုတ်တစ်ခုရှာ၊

And that's a small torch from a broken flashlight.

ပြီးတော့ ဓါတ်မီးအပျက်က မီးသီးကိုဖြုတ်၊

So I set up everything.

အကုန်လုံးကို ဆင်လိုက်တယ်။

As you can see, the solar panel charges the battery,

တွေ့တဲ့အတိုင်းပဲ ဆိုလာပြားက ဘက်ထရီကိုအားသွင်း၊

and the battery supplies the power

ဘက်ထရီက အချက်ပြမီးဘူးကို ဓါတ်အားထုတ်ပေး။

to the small indicator box. I call it a transformer.

ကျွန်တော်ကတော့ ထရန်စဖော်မာလို့ခေါ်တယ်။ ဓါတ်အားထုတ်ပေးလို့ပါ။

And the indicator box makes the lights flash.

အချက်ပြဘူးက မီးကိုလင်းစေတယ်။

As you can see, the bulbs face outside,

မီးလုံးကတော့ တွေ့တဲ့အတိုင်း အပြင်ကို လှည့်ထားတယ်

because that's where the lions come from.

အဲ့ဘက်က ခြင်္သေ့တွေလာလေ့ရှိတာကိုး။

And that's how it looks to lions when they come at night.

ဒါကတော့ ခြင်္သေ့တွေညအချိန်လာရင် သူတို့တွေ့ရတဲ့ပုံစံပေါ့

The lights flash and trick

မှိတ်တုတ်မှိတ်တုတ်မီးနဲ့ လှည့်ကွက်လေးက ခြင်္သေ့တွေအတွက်

ကျွန်တော်က နွားတင်းကုတ်ထဲ လမ်းလျှောက်နေသလို ထင်ဖို့၊

the lions into thinking I was walking around the cowshed,

but I was sleeping in my bed.

အမှန်က ကျွန်တော်က အိပ်ယာထဲမှာ

(Laughter)

(ရယ်မောသံ)

(Applause)

(လက်ခုပ်တီးအားပေးသံ)

Thanks.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

So I set it up in my home two years ago,

ဒါကို လွန်ခဲ့တဲ့ ၂နှစ်က အိမ်မှာတပ်ခဲ့တာပါ၊

and since then, we have never experienced any problem with lions.

အဲ့အချိန်ကနေစပြီး ခြင်္သေ့ ပြဿနာမကြုံရတော့ပါဘူး။

And my neighboring homes heard about this idea.

ဘေးအိမ်တွေကလည်း ဒီအကြံဉာဏ်ကို ကြားသွားကြတယ်

One of them was this grandmother.

သူတို့ထဲက တစ်ယောက်ကတော့ အဖွားအိုတစ်ယောက်ပေါ့

She had a lot of her animals being killed by lions,

သူ့တိရစ္ဆာန်အများအပြားဟာလည်း ခြင်္သေ့တွေသတ်လို့ သေကုန်လို့၊

and she asked me if I could put the lights for her.

သူ့အတွက်လည်း တပ်ပေးဖို့ ပြောလာတယ်။

And I said, "Yes."

ကျွန်တော်က ဟုတ်ကဲ့ ပေါ့။

So I put the lights. You can see at the back, those are the lion lights.

ကျွန်တော် မီးတွေ လိုက်တပ်ပေးတယ်။ အနောက်မှာ မြင်နေရတာတွေကတော့ ခြင်္သေ့အတွက်မီးတွေပေါ့

Since now, I've set up seven homes around my community,

အခုထိ ကျွန်တော့်အသိုင်းအဝိုင်းထဲက ၇ အိမ်ကို ကျွန်တော်လိုက်တပ်ပြီးပြီ၊

and they're really working.

တကယ်အလုပ်လုပ်တယ်ဗျ။

And my idea is also being used now all over Kenya

ဒီအကြံဉာဏ်ကို အခုဆိုရင် ကင်ညာ တနိုင်လုံးမှာ သုံးလာကြပြီ။

for scaring other predators like hyenas, leopards,

အသားစားသတ္တဝါတွေ တောခွေး၊ ကျားသစ် စတဲ့အကောင်တွေကို ခြောက်ဖို့ပေါ့၊

and it's also being used

ဒါတင်မဟုတ်သေးဘူး၊

to scare elephants away from people's farms.

ဆင်တွေကိုလည်း လယ်ယာတွေထဲမဝင်အောင် ဒါသုံးပြီးခြောက်ကြတယ်။

Because of this invention, I was lucky to get a scholarship

ဒီတီထွင်မှုကြောင့် ကျွန်တော် ပညာတော်သင်ဆုကို ရရှိခဲ့တယ်၊

in one of the best schools in Kenya,

ကင်ညာနိုင်ငံရဲ့ အကောင်းဆုံး ကျောင်းတစ်ခုဖြစ်တဲ့

Brookhouse International School,

Brookhouse International School မှာပေါ့၊

and I'm really excited about this.

ဒီ့အတွက် ကျွန်တော် အရမ်းကို စိတ်လှုပ်ရှားခဲ့ရတယ်။

My new school now is coming in and helping

ကျွန်တော့်ကျောင်းအသစ်က အခုဆိုရင်

by fundraising and creating an awareness.

အများသိစေဖို့ ရံပုံငွေရှာပြီး အကူအညီတွေပေးနေပါတယ်။

I even took my friends back to my community,

သူငယ်ချင်းတစ်ချို့ကိုတောင် ကျွန်တော့် အသိုင်းအဝိုင်းဆီခေါ်သွားပြီး၊

and we're installing the lights to the homes

မီးမရှိသေးတဲ့ အိမ်တွေမှာ မီးလိုက်ဆင်ပေးကြတယ်။

which don't have [any], and I'm teaching them how to put them.

ပြီးတော့ သူတို့ကို တပ်ဆင်နည်းကို သင်ပေးတယ်လေ။

So one year ago, I was just a boy in the savanna grassland

လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်က ကျွန်တော်ဟာ ဆာဗားနား မြက်ခင်းပြင်က

herding my father's cows,

အဖေ့နွားတွေကို ကျောင်းပေးတဲ့ ကောင်လေးတစ်ယောက်၊

and I used to see planes flying over,

ကောင်းကင်ကနေ လေယာဉ်ပျံတွေပျံတာ ကိုကြည့်ပြီး

and I told myself that one day, I'll be there inside.

တစ်နေ့တွင် ငါအဲဒါစီးနိုင်ရမယ်လို့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို ပြောခဲ့ဖူးတယ်။

And here I am today.

ကဲ... အခု ကျွန်တော်ဒီမှာ...

I got a chance to come by plane for my first time for TED.

ကျွန်တော့် ပထမဦးဆုံး TED ပွဲကိုတက်ဖို့ လေယာဉ်ပျံနဲ့ လာခွင့်ရခဲ့တယ်။

So my big dream is to become an aircraft engineer and pilot when I grow up.

ကျွန်တော့်အိပ်မက်က ကြီးလာရင် လေယာဉ်မောင်း၊ လေကြောင်း အင်ဂျင်နီယာဖြစ်ဖို့ပဲ။

I used to hate lions, but now because my invention

ကျွန်တော်အရင်က ခြင်္သေ့တွေမုန်းခဲ့ပေမဲ့ ကျွန်တော့် ကြံဆမှုကြောင့် အခုဆိုရင်

is saving my father's cows and the lions,

အဖေ့ နွားရော ခြင်္သေ့တွေပါ ကယ်နိုင်ခဲ့တယ်။

we are able to stay with the lions without any conflict.

ခြင်္သေ့တွေနဲ့ ထိပ်တိုက်မတွေ့အောင် နေနိုင်ကြပြီ။

Ashê olên. It means in my language, thank you very much.

"အစ်ရှဲအိုလန်း" ကျွန်တော့်ဘာသာစကားအရ ကျေးဇူးအထူးတင်ပါတယ်

(Applause)

(လက်ခုပ်ဩဘာပေးသံများ)

Chris Anderson: You have no idea how exciting it is

Chris Anderson - ခင်ဗျား အဖြစ်ကြားရတာ

to hear a story like yours.

ဘယ်လောက် စိတ်ဝင်စားဖို့ကောင်းလဲ သိလားဗျာ။

So you got this scholarship.Richard Turere: Yep.

အဲ့တော့ ခင်ဗျားအခု ပညာတော်သင်ဆုရပြီပေါ့။ Richard Turere - ဟုတ်။

CA: You're working on other electrical inventions.

CA- လျှပ်စစ်ပိုင်း အခြားတီထွင်မှုတွေ လုပ်နေတယ်ပေါ့

What's the next one on your list?

စာရင်းထဲက နောက်တစ်ခုကဘာဖြစ်မလဲဗျ

RT: My next invention is,

RT- နောက်ထပ်လုပ်ချင်တာဆိုရင်တော့၊

I want to make an electric fence.CA: Electric fence?

လျှပ်စစ်စည်းရိုး လုပ်ချင်တယ်။ စီအေ -လျှပ်စစ်စည်းရိုး

RT: But I know electric fences are already invented,

RT- လျှပ်စစ်ခြံစည်းရိုးက တီထွင်ပြီးဖြစ်ပေမဲ့၊

but I want to make mine.

ကျွန်တော်ဟာ ကျွန်တော်လုပ်ကြည့်ချင်တာပါ။

(Laughter)

(ရယ်မောသံ)

CA: You already tried it once, right, and you --RT: I tried it before,

CA- တစ်ကြိမ် စမ်းပြီးပြီတော့ ခင်ဗျား-- RT- အရင်က စမ်းပြီးခဲ့ပေမဲ့၊

but I stopped because it gave me a shock. (Laughter)

ဓါတ်လိုက်လို့ ဆက်မလုပ်တော့တာ။ (ရယ်မောသံများ)

CA: In the trenches. Richard Turere, you are something else.

RT- အခက်အခဲတွေကြုံခဲ့ရတာပဲ။ Richard Turere ခင်ဗျားကတော့ တကယ်ထူးခြားတယ်ဗျာ။

We're going to cheer you on every step of the way, my friend.

ငါတို့ မင်းရဲ့ နောက်ခြေလှမ်းအတွက် အားပေးနေတယ် သူငယ်ချင်းရေ။

Thank you so much.RT: Thank you. (Applause)

ကျေးဇူးအထူးတင်ပါတယ်ဗျာ။ RT- ကျေးဇူးပါဗျာ (လက်ခုပ်တီးသံများ)