Richard Turere: My invention that made peace with lions

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Аудармашы: Daryn Muratuly Редактор: Asqat Yerkimbay

This is where I live. I live in Kenya,

Міне, мынау мен тұратын жер. Мен Кенияда өмір сүрем.

at the south parts of the Nairobi National Park.

Найроби ұлттық паркінің оңтүстік беткейінде.

Those are my dad's cows at the back,

Анау тұрған сиырлар әкемдікі,

and behind the cows,

ал сиырлардың арт жағында

that's the Nairobi National Park.

Найроби ұлттық паркі орналасқан.

Nairobi National Park is not fenced in the south widely,

Найроби ұлттық паркінің оңтүстігі соншалық кең қоршалмаған,

which means wild animals like zebras

ол дегеніміз зебра сияқты аңдар

migrate out of the park freely.

паркте еркін жайылып жүре береді.

So predators like lions follow them,

Содан соң,әрине, арыстандар оларды аңдиды

and this is what they do.

ал, істейтіндері мынау.

They kill our livestock.

Олар біздің малдарымызды өлтіреді.

This is one of the cows which was killed at night,

Мынау түнге таман өлтірілген сиырымыздың бірі -

and I just woke up in the morning and I found it dead,

мен ол сиырды таңға жуық өлі күйінде тауып алдым.

and I felt so bad,

Бұл көңілге қаяу түсірді,

because it was the only bull we had.

неге десеңіз, бұл біздегі жалғыз бұқа еді.

My community, the Maasai, we believe that

Менің тайпам Масайда мынандай сенім бар:

we came from heaven with all our animals and all the land

біз жұмақтан барлық түліктеріміз бен жерлерімізді мал бағу үшін

for herding them, and that's why we value them so much.

төменге алып түскен-мыс, сол себепті де біз төрт түлікті қатты бағалаймыз.

So I grew up hating lions so much.

Сонымен мен арыстандарды жек көріп өстім.

The morans are the warriors

Моран дейтін жауынгерлеріміз

who protect our community and the livestock,

біздің қоғам мен түліктерімізді қорғайды.

and they're also upset about this problem.

Олар да осы мәселемен бастарын әрдайым қатырады.

So they kill the lions.

Сондықтан олар арыстандарды өлтіреді.

It's one of the six lions which were killed in Nairobi.

Мынау Найробида өлтірілген алты арыстанның бірі.

And I think this is why the Nairobi National Park lions are few.

Менің ойымша, сол себепті де Найроби ұлттық паркінде арыстандар аз.

So a boy, from six to nine years old, in my community

Алты жас пен тоғыз жас арасындағы ұл болған уақытыңда

is responsible for his dad's cows,

әкеңнің сиырлары үшін сен жауапты боласың.

and that's the same thing which happened to me.

Айтып отырған жағдай менің де басымнан өтті.

So I had to find a way of solving this problem.

Мен бұл мәселенің шешімін таппаққа бел будым.

And the first idea I got was to use fire,

Ең бірінші тапқан ақылым от болды,

because I thought lions were scared of fire.

себебі арыстандар, менің ойымша, оттан қорқады.

But I came to realize that that didn't really help,

Ол ойлағаным ешқандай іске аспады,

because it was even helping the lions

себебі ойлап тапқаным арыстандарға жақсы болды –

to see through the cowshed.

олар бақташыны көретін болды.

So I didn't give up. I continued.

Мен,әрине,берілмедім. Жалғастыра түстім.

And a second idea I got was

Келесі бір ойым

to use a scarecrow.

сабаннан қарауыл қою болды.

I was trying to trick the lions

Мен арыстандарды алдап соқпақ ниетте едім.

[into thinking] that I was standing near the cowshed.

Мені құдды бір сиыр фермасының қасында тұр екен деп ойласын дедім.

But lions are very clever. (Laughter)

Бірақ арыстандар өте ақылды.

They will come the first day and they see the scarecrow, and they go back,

Олар бірінші күні келген күні қарауылды көріп кері қайтып кетті.

but the second day, they'll come and they say,

Бірақ екінші күні келді де:

this thing is not moving here, it's always here. (Laughter)

"мына зат мүлде орнынан қозғалмайды екен"- деді.

So he jumps in and kills the animals.

Содан соң қарауылды елемей малдарды өлтіре беретін болды

So one night, I was walking around the cowshed with a torch,

Сонымен мен қолыма қолшамымды ұстап, ферманы қорып жүрген бір түні

and that day, the lions didn't come.

арыстандар келмеді.

And I discovered that lions are afraid of a moving light.

Яғни, арыстандар жарықтың ары-бері қозғалуынан қорқады деп ойладым.

So I had an idea.

Менде бір идея пайда болды.

Since I was a small boy,

Мен кішкентай бала кезімде

I used to work in my room for the whole day,

күні бойы бөлмеде өз-өзіме ермек тауып алып отыра беретінмін.

and I even took apart my mom's new radio,

Тіпті бір күні анамның радиосын сындырып тастадым,

and that day she almost killed me,

анам сол күні өлтіріп қоя жаздаған болатын.

but I learned a lot about electronics. (Laughter)

Мен бірақ элоктроникадан біраз нәрсе үйрендім.

So I got an old car battery,

Сонымен мен ескі бір баттареяны,

an indicator box. It's a small device found in a motorcycle,

индикаторды тауып алдым. Ол кішкентай құрылғыны мотоциклден тауып алдым.

and it helps motorists when they want to turn right or left. It blinks.

Индикатор мотоциклшіге оңға немесе солға бұрылғанда көмектеседі. Ол өшіп-жанады.

And I got a switch where I can switch on the lights, on and off.

Және менде жарықты қосып сөндіретін ажыратқыш болды.

And that's a small torch from a broken flashlight.

Және де менде шамнан қалған қолшам бар.

So I set up everything.

Мен,әрине, бәрін құрастырдым

As you can see, the solar panel charges the battery,

Көріп тұрғандарыңыздай күн батареясы батареяны зарядтайды,

and the battery supplies the power

ал батарея болса

to the small indicator box. I call it a transformer.

индикаторға қуат береді. Мен бұны трансформатор деп атаймын.

And the indicator box makes the lights flash.

Индикатор болса жарық береді.

As you can see, the bulbs face outside,

Анықтап қарасаңыздар лампылар сыртқа қарап тұр,

because that's where the lions come from.

себебі арыстандар да дәл сол жақтан келеді.

And that's how it looks to lions when they come at night.

Ал мынау арыстандар келген уақытта болатын жайт.

The lights flash and trick

Жарық жанады да

the lions into thinking I was walking around the cowshed,

арыстандарды мен фермада жүр екен деп алдайды,

but I was sleeping in my bed.

мен бірақ төсегімде ұйықтап жатам ғой.

(Laughter)

(Күлкі)

(Applause)

(Қол шапалақтау)

Thanks.

Рақмет.

So I set it up in my home two years ago,

Мен бұны үйіме екі жыл бұрын орнатқам,

and since then, we have never experienced any problem with lions.

содан бері мен арыстандарды ойлап бас қатырмайтын болдым.

And my neighboring homes heard about this idea.

Қасымдағы көрші үйлер бұл ойлап тапқан ақылымды естіді.

One of them was this grandmother.

Соның бірі мына әже болды.

She had a lot of her animals being killed by lions,

Оның біраз малдарын арыстандар өлтірген болатын,

and she asked me if I could put the lights for her.

ақыры ол кісі маған өзіңдікіндей жарық орнатып бере аласың ба деді.

And I said, "Yes."

Мен "Иә" дедім.

So I put the lights. You can see at the back, those are the lion lights.

Мен жарықты орнатып бердім. Көріп тұрғандарыңыздай мынау арыстандарға қарсы қойылған жарықтар.

Since now, I've set up seven homes around my community,

Содан бері мен ауылымдағы жеті үйге орнаттым,

and they're really working.

нәтижесі кәдімгідей бар.

And my idea is also being used now all over Kenya

Менің ойлап тапқаным қазір бүкіл Кенияда қолданылады.

for scaring other predators like hyenas, leopards,

Гиенаны, леопардты да қорқытады

and it's also being used

тіпті

to scare elephants away from people's farms.

пілдерді адамдардың фермасынан аластату үшін де қолданылады.

Because of this invention, I was lucky to get a scholarship

Осы өнертабысымның арқасында

in one of the best schools in Kenya,

Кениядағы ең жақсы мектептің бірінде оқуға мүмкіндік алдым.

Brookhouse International School,

Брукхаус Халықаралық Мектебі.

and I'm really excited about this.

Мен бұған әлі де сене алмай жүрмін.

My new school now is coming in and helping

Менің мектебім қазіргі таңда адамдардың

by fundraising and creating an awareness.

хабардар болуы үшін ақша жинап көмек көрсетуде.

I even took my friends back to my community,

Мен тіпті достарымды ауылыма ертіп апарам.

and we're installing the lights to the homes

Еш қаражаты жоқ үйлерге барып жарықтарды орнатамыз,

which don't have [any], and I'm teaching them how to put them.

мен оларға қалай орнату керектігін үйретем.

So one year ago, I was just a boy in the savanna grassland

Бір жыл бұрын саваннада жүрген

herding my father's cows,

әкемнің сиырын бағып жүрген ұл едім,

and I used to see planes flying over,

төбемде ұшып бара жатқан ұшақтарға қарап тұрып,

and I told myself that one day, I'll be there inside.

әйтеуір бір күні мен соның ішінде болам дейтінмін.

And here I am today.

Міне мен бүгін мұндамын.

I got a chance to come by plane for my first time for TED.

TED-тің арқасында мен бірінші рет ұшаққа отырдым.

So my big dream is to become an aircraft engineer and pilot when I grow up.

Ал менің басты арманым кейін ер жеткенде ұшақ инженері және ұшқыш болу.

I used to hate lions, but now because my invention

Мен арыстандарды жек көрдім, бірақ менің ойлап тапқанымның арқасында

is saving my father's cows and the lions,

мен әкемнің сиырларын да, арыстандарды да сақтап қалдым.

we are able to stay with the lions without any conflict.

біз қазір арыстандармен тату-тәтті өмір сүрудеміз.

Ashê olên. It means in my language, thank you very much.

Әше олен. Бұл біздің тілде көп рахмет дегенді білдіреді.

(Applause)

(Қол шапалақтау)

Chris Anderson: You have no idea how exciting it is

Крис Андерсон : Сен бізге қандай қызықты оқиға айтқаныңды

to hear a story like yours.

өзің де елестете алмайсың.

So you got this scholarship.Richard Turere: Yep.

Сонымен сен грант жеңіп алдың. Ричард Турере: Иә.

CA: You're working on other electrical inventions.

КА: Сен электрондық құрылғыларды ойлап тапқың келеді.

What's the next one on your list?

Тізіміңде келесі кезекте не бар?

RT: My next invention is,

РТ: Мен келесі ойлап тапқым келетінім

I want to make an electric fence.CA: Electric fence?

Электрондық қақпа. КА: Электрондық қақпа?

RT: But I know electric fences are already invented,

РТ: Білем, олар әлбетте ойлап табылып та қойды,

but I want to make mine.

бірақ мен өзімдікін ойлап тапқанды қалаймын.

(Laughter)

(Күлкі)

CA: You already tried it once, right, and you --RT: I tried it before,

КА: Сен оны бұрын да істеп көргің келді,рас қой, және сен.. РТ: Иә, көргем,

but I stopped because it gave me a shock. (Laughter)

бірақ мені ток ұрғаннан кейін қойдым.

CA: In the trenches. Richard Turere, you are something else.

КА: Окопта ғой. Ричард Турере, сен өзгешесің.

We're going to cheer you on every step of the way, my friend.

Досым, біз сенің өмір жолындағы әрбір басқан қадамыңа қуанамыз.

Thank you so much.RT: Thank you. (Applause)

Саған көптен көп рақмет. РТ: Рақмет