Bunker Roy: Learning from a barefoot movement

Translator: Nazgul Kubakaeva Reviewer: Bakyt Omurzakov

I'd like to take you to another world.

Мен сиздерди башка бир дүйнөгө алып барууну каалап турам.

And I'd like to share

Жана дагы сиздерге

a 45 year-old love story

45 жылга созулган махабат окуясын бөлүшкүм келип турат.

with the poor,

Окуя күнүмдүк жашоосуна 1 доллардан кем

living on less than one dollar a day.

акча сарптап жашаган кедейлер менен болгон.

I went to a very elitist, snobbish,

Мен Индиядагы тандалгандардын, ак сөөктөрдүн окуу жайынан

expensive education in India,

кымбат баалуу билимди алгам,

and that almost destroyed me.

бирок ал окуу жай мени бузуп коё жаздаган.

I was all set

Мен толук кандуу

to be a diplomat, teacher, doctor --

дипломат, мугалим, доктур

all laid out.

болууга чамам жетмек.

Then, I don't look it, but I was the Indian national squash champion

Кийин мен аны каалабадым, бирок мен индиялык теннис оюну боюнча үч жыл узагында

for three years.

улуттук чемпиону болгом.

(Laughter)

(Каткырык)

The whole world was laid out for me.

Мен үчүн бүткүл дүйнө ачылган.

Everything was at my feet.

Бардыгы менин кол астымда эле.

I could do nothing wrong.

Мен эч бир катачылык кетире алмак эмесмин.

And then I thought out of curiosity

Бир күнү мен жеке кызыгуумдан улам

I'd like to go and live and work

Айылга барып, жашап, иштеп

and just see what a village is like.

деги эле айыл деген эмне экенин көрүүнү кааладым.

So in 1965,

Ошентип 1965-жылы,

I went to what was called the worst Bihar famine in India,

мен Индияда эң запкылуу, ачкачылыкка кабылган Бихар аймагына бардым,

and I saw starvation, death,

ачкачылык, өлүм азабынан

people dying of hunger, for the first time.

кишилердин өлүп жатканын өмүрүмдө биринчи жолу көрдүм.

It changed my life.

Бул менин турмушумду өзгөрттү.

I came back home,

Мен үйгө кайтып келип,

told my mother,

апама

"I'd like to live and work in a village."

"Мен айылда жашап жана эмгектенгим келет" дедим.

Mother went into a coma.

Апам эс учун жоготуп койду.

(Laughter)

(Каткырык)

"What is this?

"Бул эмне дегениң?

The whole world is laid out for you, the best jobs are laid out for you,

Бүткүл дүйнө сен үчүн ачык, бардык жумуштар сага даяр,

and you want to go and work in a village?

сен болсо айылда жашап жана эмгектенем дейсиң?

I mean, is there something wrong with you?"

Сенин эс акылың жайындабы деги?"

I said, "No, I've got the best eduction.

Мен жооп кайтардым, "Жок, мен эң мыкты билим алдым.

It made me think.

Ал билим мени ойлондурду.

And I wanted to give something back

Мен мунун акыбетин кайтарып берүүнү каалайм,

in my own way."

өзүмдүн колумдан келишинче".

"What do you want to do in a village?

"Сен айылда эмне кылууну каалайсың?

No job, no money,

Жумуш жок, акча жок,

no security, no prospect."

кооптуу, келечексиз жашоо".

I said, "I want to live

"Айылда жаашагым келет

and dig wells for five years."

жана беш жыл аралыгында кудук казгым келет" деп айткам.

"Dig wells for five years?

"Беш жыл кудук казасыңбы?

You went to the most expensive school and college in India,

Сен Индиянын эң кымбат мектеби жана колледжине барып,

and you want to dig wells for five years?"

беш жыл кудук казгың келип турабы?"

She didn't speak to me for a very long time,

Апам мени менен көпкө сүйлөшпөй жүрдү,

because she thought I'd let my family down.

анткени ал мени үй-бүлөнүн аброюна шек келтирип жатат деп ойлогон.

But then,

Бирок кийин,

I was exposed to the most extraordinary knowledge and skills

мен, кедейлер ээ болгон

that very poor people have,

сейрек кездешчү өзгөчө билим жана жөндөмдөргө туш болдум,

which are never brought into the mainstream --

булар эч качан маанилүү деп таанылып,

which is never identified, respected,

өзгөчөлөнүп, урматталып,

applied on a large scale.

жана эч бир деңгээлде колдонулбаган.

And I thought I'd start a Barefoot College --

Ошондо мен Бэафуд Жыңайлактар Колледжин ачууну ойлодум --

college only for the poor.

ал окуу жай кедейлер үчүн гана колледж.

What the poor thought was important

Кедейлер маанилүү деген нерселер

would be reflected in the college.

бул колледжде окутулмак.

I went to this village for the first time.

Мен бул айылга жаңыдан келгенимде.

Elders came to me

Аксакалдар мага келип,

and said, "Are you running from the police?"

"Сен полициядан качып жүрөсүңбү?" деп сурашты.

I said, "No."

Мен "жок" деп жооп бердим.

(Laughter)

(Каткырык)

"You failed in your exam?"

"Сен экзаменден кулап калдыңбы?"

I said, "No."

Мен "жок" деп жооп бердим.

"You didn't get a government job?" I said, "No."

"Сен бийликтен жумуш таппадыңбы?" Мен "жок" деп жооп бердим.

"What are you doing here?

"Сен бул жерде эмне кылып жүрөсүң анда?

Why are you here?

Эмне үчүн бул жакка келдиң?

The education system in India

Индиядагы билим берүү системасы

makes you look at Paris and New Delhi and Zurich;

Париж, Нью Дели жана Цюрих сыяктуу жерлерди эңсеттирет;

what are you doing in this village?

сен айылда эмне кылып жүрөсүң?

Is there something wrong with you you're not telling us?"

Сенин бизге айтпаган бир көйгөйүң барбы?"

I said, "No, I want to actually start a college

"Жок, мен колледж ачууну каалайм"

only for the poor.

кедейлер үчүн гана,

What the poor thought was important would be reflected in the college."

Кедейлер маанилүү деген нерселер колледжде окутулат", деп жооп бердим.

So the elders gave me some very sound and profound advice.

Ошондо аксакалдар мага маңыздуу жана маанилүү кеңеш беришти.

They said, "Please,

Алар, "Өтүнөбүз,

don't bring anyone with a degree and qualification

колледжиңе кандайдыр бир билим даражадагы жана квалификацияга ээ

into your college."

болгон бирөөлөрдү алып келбе", дешти.

So it's the only college in India

Эми, бул Индиядагы жалгыз колледж,

where, if you should have a Ph.D. or a Master's,

эгер сиз илим доктору же магистр даражасынын ээси болсоңуз

you are disqualified to come.

сиз бул колледжде иштөөдөн четтеттилесиз.

You have to be a cop-out or a wash-out or a dropout

Сиз же окуй албай калган же окуудан чыгарылган шартта гана

to come to our college.

биздин колледжде иштөө үчүн келе аласыз.

You have to work with your hands.

Сиз өз колуңуз менен иштешиңиз керек.

You have to have a dignity of labor.

Эмгекти сыйлооңуз шарт.

You have to show that you have a skill that you can offer to the community

Коомчулукка сунуштай алган кандайдыр бир жөндөмүңүз бар экендигин көрсөтүшүңүз керек

and provide a service to the community.

жана коомчулукка кызмат өтөшүңүз абзел.

So we started the Barefoot College,

Ошентип Жыңайлактар Колледжи ишке кирди,

and we redefined professionalism.

биз профессионализм түшүнүгүн кайрадан аныктап чыктык.

Who is a professional?

Профессионал деп кимди айтабыз?

A professional is someone

Профессионал деп

who has a combination of competence,

өзүнүн бир шыгы, өзүнө болгон

confidence and belief.

ишеними жана келечеке ишеничи болгон айкалыштыкты камтыган адам.

A water diviner is a professional.

Суу издегич адам бул профессионал.

A traditional midwife

Элдик аначы

is a professional.

бул профессионал.

A traditional bone setter is a professional.

Элдик сөөк даарыкер бул профессионал.

These are professionals all over the world.

Булар дүйнө жүзү боюнча профессионалдар.

You find them in any inaccessible village around the world.

Буларды дүйнө жүзүндөгү эң алыскы айылдардан дагы таба аласыздар.

And we thought that these people should come into the mainstream

Мындай адамдар жалпы билим берүү системасына келип

and show that the knowledge and skills that they have

алар ээ болгон билим жана жөндөмдөрүн

is universal.

ааламдык экенин көрсөтүшү керек.

It needs to be used, needs to be applied,

Ал жөндөмдөр колдонулушу керек, иш жүзүндө пайдаланылышы керек

needs to be shown to the world outside --

алар сырткы дүйнөгө көрсөтүлүшү керек,

that these knowledge and skills

бул билимдер жана жөндөмдөр

are relevant even today.

бүгүн дагы талапка жооп берээри айкын.

So the college works

Колледж

following the lifestyle and workstyle of Mahatma Gandhi.

Махатма Гандинин турмуш жана иш жолунун негизинде иштейт.

You eat on the floor, you sleep on the floor, you work on the floor.

Жерде олтуруп тамактанасыз, жерде жатып уктайсыз, жерде иштейсиз.

There are no contracts, no written contracts.

Эч бир келишим жок, жазылган келишимдер жок.

You can stay with me for 20 years, go tomorrow.

Сиз мени менен 20 жыл бою бирге болсоңуз болот, эртең кетсеңиз дагы болот.

And no one can get more than $100 a month.

Жана дагы эч ким айына 100 доллардан ашык акча ала албайт.

You come for the money, you don't come to Barefoot College.

Эгер акча табууга кызыктар болсоңуз, анда Жыңайлактар колледжине келип убара болбоңуз.

You come for the work and the challenge,

Сиз жумуш жана маселе чечүүнү кааласаңыз,

you'll come to the Barefoot College.

анда Жыңайлактар Колледжине келиңиз.

That is where we want you to try crazy ideas.

Ал жерде биз сизди аракет кылат жана жаңы ойлорду жаратат деп күтөбүз.

Whatever idea you have, come and try it.

Кандай гана оюңуз болбосун келип аракет кылыңыз.

It doesn't matter if you fail.

Эгерде ийгиликке жетпей калсаңыз эч нерсе эмес.

Battered, bruised, you start again.

Жыгылып, кооп олтуруп, сиз кайрадан иш баштайсыз.

It's the only college where the teacher is the learner

Бул жер мугалим окуучу

and the learner is the teacher.

ал эми окуучу мугалим болгон жалгыз колледж.

And it's the only college where we don't give a certificate.

Жана дагы эч бир күбөлүк бербеген жалгыз колледж.

You are certified by the community you serve.

Күбөлүктү сиз кызмат кылган коомчулук берет.

You don't need a paper to hang on the wall

Тамдын бооруна илинчү сиздин инженер экениңизди күбөлөгөн

to show that you are an engineer.

кагаздын кереги жок.

So when I said that,

Мына мен ушуларды айтканда,

they said, "Well show us what is possible. What are you doing?

алар, "Эмне мүмкүн болоорун бизге көрсөтчү кана. Сен эмне кылып жатасың?

This is all mumbo-jumbo if you can't show it on the ground."

Эгерде айткандарыңды тастыктай албасаң, анда ал куру сөз."

So we built the first Barefoot College

Ошентип Жыңайлактар Колледжи курулду.

in 1986.

1986-жылы.

It was built by 12 Barefoot architects

Аны окуганды жана жазганды билбеген,

who can't read and write,

12 жыңайлак архитекторлор салышты.

built on $1.50 a sq. ft.

Бир квадрат метрин 1,5 долларга

150 people lived there, worked there.

150 киши ал жерде жашап дагы, иштеп дагы курушту.

They got the Aga Khan Award for Architecture in 2002.

Алар 2002-жылы Архитектура боюнча ыйгарылган Ага Хан сыйлыгына арзышты.

But then they suspected, they thought there was an architect behind it.

Ошондо алар күмөн санап, бул курулуштун артында архитектор турат дешти.

I said, "Yes, they made the blueprints,

Мен айттым, "Ооба, адистер кагаз бетинде долбоор даярдап беришти,

but the Barefoot architects actually constructed the college."

бирок жыңайлак архитекторлор колледжди иш жүзүндө өзүлөрү курушту."

We are the only ones who actually returned the award for $50,000,

Чындыгында, биз гана жалгыз 50,000 доллар өлчөмүндөгү сыйлыкты кайтарып бергендерденбиз,

because they didn't believe us,

себеби алар бизге ишенген эмес,

and we thought that they were actually casting aspersions

анан биз ойлонуп, алар биздин аброюбузга

on the Barefoot architects of Tilonia.

Тилониянын жыңайлак архитекторлоруна шек келтирип жатат дедик.

I asked a forester --

Мен токойчуга суроо узаттым --

high-powered, paper-qualified expert --

жогорку деңгээлдүү, күбөлүккө ээ экспертке --

I said, "What can you build in this place?"

Мен сурадым, "Бул жерге эмне кура аласың?" деп.

He had one look at the soil and said, "Forget it. No way.

Ал жерди бир карап туруп, "Бир нерсе курууну унут. Мүмкүн эмес.

Not even worth it.

Аракет кылып дагы кереги жок.

No water, rocky soil."

Суусу жок, таштак жер."

I was in a bit of a spot.

Мен кысталган абалда болчумун.

And I said, "Okay, I'll go to the old man in village

Анан мен айттым, "Болуптур, мен айылдын аксакалына барып

and say, 'What should I grow in this spot?'"

"Мен бул жерге эмне өстүрсөм болот?" деген суроону берем.

He looked quietly at me and said,

Ал мени унчукпастан карап, жооп узатты,

"You build this, you build this, you put this, and it'll work."

"Муну кур, тигини кур, муну кош, анан бир нерсеге жетесиң" деп.

This is what it looks like today.

Бүгүнкү күндөгү көрүнүш мына мындай.

Went to the roof,

Чатырга чыксам,

and all the women said, "Clear out.

бардык аялдар, "Бул жерден кет.

The men should clear out because we don't want to share this technology with the men.

Эркектер бул жерден кетиши керек, себеби биз бул технологияны эркектер менен бөлүшкүбүз келбейт.

This is waterproofing the roof."

Бул суу өтпөгөн чатыр" дешти.

(Laughter)

(Каткырык)

It is a bit of jaggery, a bit of urens

Бул тазаланбаган пальма дарагынын шекери, бир аз заара

and a bit of other things I don't know.

жана дагы мен билбеген башка нерселер.

But it actually doesn't leak.

Чынында чатыр суу өткөрбөйт.

Since 1986, it hasn't leaked.

1986-жылдан бери суу өткөргөнү жок.

This technology, the women will not share with the men.

Бул технологияны аялдар эркектер менен бөлүшпөйт.

(Laughter)

(Каткырык)

It's the only college

Бул жападан жалгыз колледж

which is fully solar-electrified.

толугу менен күн энергиясы менен камсыз болгон.

All the power comes from the sun.

Бардык энергия күндөн алынат.

45 kilowatts of panels on the roof.

45 киловаттуу такталар чатырда орнотулган.

And everything works off the sun for the next 25 years.

Акыркы 25 жыл аралыгында бардыгы күндөн иштеп жатат.

So long as the sun shines,

Күндүн нуру өчмөйүн

we'll have no problem with power.

бизде энергияга байланыштуу эч бир көйгөй болбойт.

But the beauty is

Эң керемет нерсеси бул

that is was installed

мунун бардыгы

by a priest, a Hindu priest,

Хинду абысы тарабынан орнотулганы,

who's only done eight years of primary schooling --

ал 8 жыл гана баштапкы мектепте билим алган --

never been to school, never been to college.

орто мектепке барбаган, колледжди буту аттабаган.

He knows more about solar

Күн энергиясы жөнүндө ал

than anyone I know anywhere in the world guaranteed.

дүйнө жүзү боюнча эң мыкты билимдүү адам деп мен кепилдик берем.

Food, if you come to the Barefoot College,

Тамак, эгерде Жыңайлактар Колледжине келсеңиздер,

is solar cooked.

күндүн энергиясы менен бышырылган.

But the people who fabricated that solar cooker

Бирок ошол күн энергиясы менен иштеген мешти

are women,

аялдар,

illiterate women,

сабатсыз аялдар,

who actually fabricate

чынында эң мыкты

the most sophisticated solar cooker.

күн мешин кургандар болуп саналат.

It's a parabolic Scheffler solar cooker.

Бул парабола Шефлер күн меши.

Unfortunately, they're almost half German,

Тилекке каршы, алар жарым-жартылай немецтер,

they're so precise.

алар абдан так.

(Laughter)

(Каткырык)

You'll never find Indian women so precise.

Силер эч качан Индиянын аялдарындай тактыкты таба албайсыңар.

Absolutely to the last inch,

Акыркы миллиметр карышына чейин,

they can make that cooker.

алар мешти жасай алышат.

And we have 60 meals twice a day

Күнүнө эки жолу күндүн энергиясы менен

of solar cooking.

60 тамак жасалат.

We have a dentist --

Бизде тиш доктур бар --

she's a grandmother, illiterate, who's a dentist.

ал байбиче, сабатсыз, ал тиш доктур.

She actually looks after the teeth

Ал чынында 7,000 баланын

of 7,000 children.

тиштерин карайт.

Barefoot technology:

Жыңайлак технологиясы:

this was 1986 -- no engineer, no architect thought of it --

1986-жыл -- бир дагы инженер, бир дагы архитектор ойлоп көрбөгөн --

but we are collecting rainwater from the roofs.

чатырдан жаан суусун чогултууну, биз чогултабыз.

Very little water is wasted.

Аз гана суу текке коройт.

All the roofs are connected underground

Бардык чатырлар жер астындагы

to a 400,000 liter tank,

40,000 литрлик суу сактагычтарга туташтырылган,

and no water is wasted.

ошентип суу коробойт.

If we have four years of drought, we still have water on the campus,

Эгер 4 жылдык кургактыкка дуушар болсок, биздин кампус дале болсо суу менен камсыз болот,

because we collect rainwater.

анткени биз жаандын суусун чогултабыз.

60 percent of children don't go to school,

Балдардын 60 пайызы мектепке барбайт,

because they have to look after animals --

себеби алар мал кайтарышы керек --

sheep, goats --

кой, эчкилер --

domestic chores.

үй жумуштары --

So we thought of starting a school

Ошентип биз кечки мектеп ачууну ойлондук

at night for the children.

кечкисин балдарды окутуш үчүн.

Because the night schools of Tilonia,

Тилониянын кечки мектеби ишке киргендиктен,

over 75,000 children have gone through these night schools.

75,000ден ашуун балдар мектепте окушту.

Because it's for the convenience of the child;

Анткени ал баланын ыңгайлуулугуна карата болгон чара;

it's not for the convenience of the teacher.

мугалимдикине эмес.

And what do we teach in these schools?

Бул мектептерден биз эмнени окутабыз?

Democracy, citizenship,

Демократия, жарандуулук,

how you should measure your land,

жериңдин өлчөмүн кантип өлчөө керек,

what you should do if you're arrested,

эгер камака алынсаң эмне кылуу керек,

what you should do if your animal is sick.

үй жаныбарларың ооруп калса эмне кылууң керек.

This is what we teach in the night schools.

Кечки мектептен мына ушуларды окутабыз.

But all the schools are solar-lit.

Бардык мектептер күн энергиясы менен жарыкка ээ.

Every five years

Ар бир 5 жыл сайын

we have an election.

шайлоо өткөрүп турабыз.

Between six to 14 year-old children

Алты жаштан он төрт жашка чейинки балдар

participate in a democratic process,

демократиялык процесске катыша алат,

and they elect a prime minister.

алар премьер-министрди шайлашат.

The prime minister is 12 years old.

Учурдагы премьер-министр 12 жашта.

She looks after 20 goats in the morning,

Ал күндүзү 20 эчкини кайтарат,

but she's prime minister in the evening.

кечкисин болсо премьер-министр.

She has a cabinet,

Анын министрлери бар,

a minister of education, a minister for energy, a minister for health.

билим министри, энергия министри, саламаттык министри.

And they actually monitor and supervise

Иш жүзүндө алар көзөмөл жана башкарууну

150 schools for 7,000 children.

7000 бала окуган 150 мектептин үстүнөн өткөрүшөт.

She got the World's Children's Prize five years ago,

Премьер-министр кыз Дүйнөлүк Балдар Сыйлыгын 5 жыл мурун алган,

and she went to Sweden.

Швецияга барган.

First time ever going out of her village.

Турмушунда биринчи жолу айылдан сыртка чыкканы.

Never seen Sweden.

Швецияны эч качан көргөн эмес.

Wasn't dazzled at all by what was happening.

Болуп жаткан нерселер аны тамшандырган эмес.

And the Queen of Sweden, who's there,

Иш чарага катышып жаткан, Швециянын Канайымы,

turned to me and said, "Can you ask this child where she got her confidence from?

мага кайрылып, "Бул кыздан сурап бересизби өзүнө ишенүү сезимин кайдан алган?

She's only 12 years old,

Ал болгону 12 жашта,

and she's not dazzled by anything."

бирок аны эч нерсе тамшандырбады, таңгалдырбады."

And the girl, who's on her left,

Канайымдын сол тарабында турган ал кыз,

turned to me and looked at the queen straight in the eye

канайымдын көзүнө тик карап жана мага кайрылып,

and said, "Please tell her I'm the prime minister."

"Бул кишиге кичи пейилдикке айтып коюңузчу, мен премьер-министрмин" деди.

(Laughter)

(Каткырык)

(Applause)

(Кол чабуулар)

Where the percentage of illiteracy is very high,

Сабатсыздыктын пайыздык көрсөткүчтөрү жогору аймактарда

we use puppetry.

биз куурчак театрын колдонобуз.

Puppets is the way we communicate.

Куурчак театры аркылуу биз баарлашабыз.

You have Jokhim Chacha

Мына бул Жохим Чача

who is 300 years old.

ал 300 жашта.

He is my psychoanalyst. He is my teacher.

Ал менин психоаналитигим. Ал менин мугалимим.

He's my doctor. He's my lawyer.

Ал менин доктурум. Ал менин жактоочум.

He's my donor.

Ал менин донорум.

He actually raises money,

Ал чынында акча табат,

solves my disputes.

менин талаштарымды чечет.

He solves my problems in the village.

Ал айылдагы көйгөйлөрүмдү чечет.

If there's tension in the village,

Айылда кандайдыр бир талаш болсо,

if attendance at the schools goes down

мектепке келгендердин саны азайса

and there's a friction between the teacher and the parent,

жана мугалим менен ата-энелер ортосунда тартышуу болсо,

the puppet calls the teacher and the parent in front of the whole village

куурчак мугалим менен ата-энени айыл тургундарынын алдына чакырат

and says, "Shake hands.

жана "Кол алышкыла.

The attendance must not drop."

Сабакка катыш азайбашы керек." дейт.

These puppets

Бул куурчактар

are made out of recycled World Bank reports.

Дүйнөлүк Банктын отчётторун кайрадан иштетүүдөн алынган кагаздан жасалган.

(Laughter)

(Каткырык)

(Applause)

(Кол чабуулар)

So this decentralized, demystified approach

Ошентип децентралдаштырылган, жеңилдетилген ыкмада

of solar-electrifying villages,

айылдарды күн энергиясы менен камсыздоону

we've covered all over India

бүткүл Индия боюнча таркаттык

from Ladakh up to Bhutan --

Ладахтан баштап Бутанга чейинки --

all solar-electrified villages

айылдар күн энергиясы менен камсыздалды

by people who have been trained.

окуудан өткөн адамдар тарабынан.

And we went to Ladakh,

Биз Ладахка барып,

and we asked this woman --

бир айымдан сурадык --

this, at minus 40, you have to come out of the roof,

минус 40 сууктун күнү, силер чатырдан эшикке чыгууга мажбурсуңар,

because there's no place, it was all snowed up on both sides --

анткени чыгууга жол жок, бардык тарапты кар басып салган

and we asked this woman,

анан бул айымдан сурадык,

"What was the benefit you had

"Күн энергиясынан тапкан

from solar electricity?"

пайдаңар кандай болду?"

And she thought for a minute and said,

Ал 1 мүнөткө ойлонуп туруп,

"It's the first time I can see my husband's face in winter."

"Кыштын күнү жолдошумдун жүзүн биринчи жолу көрө алганым", деп жооп берди.

(Laughter)

(Каткырык)

Went to Afghanistan.

Афганистанга бардык.

One lesson we learned in India

Индиядан алган бир сабагыбыз

was men are untrainable.

эркектерди окутуу мүмкүн эмес эле.

(Laughter)

(Каткырык)

Men are restless,

Эркектер тынчтана албайт,

men are ambitious,

эркектердин амбициясы жогору,

men are compulsively mobile,

эркектер токтогус кыймылдуу,

and they all want a certificate.

жана дагы баары күбөлүк алгысы келет.

(Laughter)

(Каткырык)

All across the globe, you have this tendency

Бул дүйнө жүзү боюнча таркаган көрүнүш

of men wanting a certificate.

эркектер күбөлүк алууну каалашат.

Why? Because they want to leave the village

Эмне үчүн? Анткени алар айылдан кетип

and go to a city, looking for a job.

шаардан жумуш издешет.

So we came up with a great solution:

Биз укмуштуудай чечимге келдик:

train grandmothers.

улгайып калган апаларды окутуу.

What's the best way of communicating

Пикир алмашуунун эң мыкты ыкмасы

in the world today?

бүгүн дүйнөдө кайсы?

Television? No.

Сыналгы? Жок.

Telegraph? No.

Телеграф? Жок.

Telephone? No.

Телефон? Жок.

Tell a woman.

Аял кишиге кабар айтыңыз.

(Laughter)

(Каткырык)

(Applause)

(Кол чабуулар)

So we went to Afghanistan for the first time,

Ошентип биз биринчи жолу Афганистанга бардык,

and we picked three women

биз үч аялды тандап

and said, "We want to take them to India."

айттык: "Биз буларды Индияга алып кетүүнү каалайбыз" деп.

They said, "Impossible. They don't even go out of their rooms,

Алар "бул мүмкүн эмес. Алар жада калса бөлмөлөрүнөн чыкпайт,

and you want to take them to India."

а силер аларды Индияга алып кетебиз дейсиңер" дешти.

I said, "I'll make a concession. I'll take the husbands along as well."

Анда мен "Эпке келем, алардын күйөөлөрүн дагы алып кетебиз" дедим.

So I took the husbands along.

Ошентип күйөөлөрүн дагы кошо алып жөнөдүк.

Of course, the women were much more intelligent than the men.

Албетте, аялдар эркектерге караганда кыйла акылдуу болушту.

In six months,

Алты ай ичинде,

how do we train these women?

бул аялдар кандай өзгөрүштү?

Sign language.

Жаңдоо тили.

You don't choose the written word.

Силер жазма сөз тандабайсыздар.

You don't choose the spoken word.

Силер оозеки сөз тандабайсыздар.

You use sign language.

Силер жаңдоо тилин колдоносуздар.

And in six months

Алты ай ичинде

they can become solar engineers.

алар күн энергиясы боюнча инженер болушат.

They go back and solar-electrify their own village.

Алар кайтып барып өзүлөрүнүн айылдарын күн энергиясы менен камсыздайт.

This woman went back

Бул айым кайтып барып

and solar-electrified the first village,

эң биринчи айылды күн энергиясы менен камсыздады,

set up a workshop --

окутууну уюштуруп --

the first village ever to be solar-electrified in Afghanistan

Афганистандагы эң биринчи айыл күн энергиясы менен камсыздандарылды

[was] by the three women.

ушул үч аял тарабынан.

This woman

Бул айым

is an extraordinary grandmother.

өзгөчө байбиче.

55 years old, and she's solar-electrified 200 houses for me in Afghanistan.

55 жашта, Афганистанда 200 үйдү күн энергиясы менен камсыздады.

And they haven't collapsed.

Алардын иши ураган жок.

She actually went and spoke to an engineering department in Afghanistan

Ал чынында Афганистандын инженерия бөлүмүнө барып

and told the head of the department

бөлүм башчысына

the difference between AC and DC.

алмашып туруучу ток менен туруктуу токтун айырмасын түшүндүрдү.

He didn't know.

Ал муну билген эмес.

Those three women have trained 27 more women

Жанагы 3 аял 27 аялды окутушту

and solar-electrified 100 villages in Afghanistan.

жана Афганистандын 100 айылын күн энергиясы менен камсыздашты.

We went to Africa,

Африкага барып,

and we did the same thing.

дал ушундай нерселерди жасадык.

All these women sitting at one table from eight, nine countries,

Столду тегеректеп отурган айымдар сегиз, тогуз мамлекеттен келген,

all chatting to each other, not understanding a word,

бири-бири менен бир дагы сөз түшүнбөй туруп пикир алмашууда,

because they're all speaking a different language.

ар кайсы тилде сүйлөгөндүктөн.

But their body language is great.

Бирок алардын жаңдашып-ымдашып сүйлөшүүсү мыкты.

They're speaking to each other

Алар бири-бири менен сүйлөшүү аркылуу

and actually becoming solar engineers.

күн энергиясы боюнча инженер болуп жатышыт.

I went to Sierra Leone,

Мен Сиерра Леонага барганда,

and there was this minister driving down in the dead of night --

түн ичинде бир министр унаасын айдап

comes across this village.

айыл жанынан өтүп бараткан болот.

Comes back, goes into the village, says, "Well what's the story?"

Айыл ичине кайрылып кирип, "Окуянын таржымалы кандай?"

They said, "These two grandmothers ... "

Алар, "Бул эки байбиче ..."

"Grandmothers?" The minister couldn't believe what was happening.

"Байбичелер?" Министр укканына ишене албады.

"Where did they go?" "Went to India and back."

"Алар кайда барды?" "Индияга барып келишти."

Went straight to the president.

Президенттин өзүнө барып,

He said, "Do you know there's a solar-electrified village in Sierra Leone?"

министр, "Сиерра Леонада күн энергиясы менен камсыздалган айыл бар экенин билесизби?"

He said, "No." Half the cabinet went to see the grandmothers the next day.

Президент, "Жок" деп жооп берет. Байбичелер менен жолугушууга министрлердин көбү эртеси күнү жөнөшөт.

"What's the story."

"Мына ушундай окуя".

So he summoned me and said, "Can you train me 150 grandmothers?"

Ал мени чакыртып алып, "150 байбичени окутуп бере аласызбы?" деп суроо узатты.

I said, "I can't, Mr. President.

Мен, "мырза Президент, мен окута албайм.

But they will. The grandmothers will."

Бирок байбичелер окута алат" дедим.

So he built me the first Barefoot training center in Sierra Leone.

Ошентип ал мага Сиерра Леонада биринчи Жыңайлактар окутуу борборун куруп берди.

And 150 grandmothers have been trained in Sierra Leone.

Сиерра Леонада ушинтип 150 байбиче окуудан өттү.

Gambia:

Гамбия:

we went to select a grandmother in Gambia.

Гамбияга байбиче тандоого бардык.

Went to this village.

Бул айылга бардык.

I knew which woman I would like to take.

Мен билгем кандай айымды тандоону.

The community got together and said, "Take these two women."

Коомчулук чогулуп, "Бул эки айымды алып кетиңиздер" деди.

I said, "No, I want to take this woman."

Мен, "жок, мен бул айымды алып кетем" дедим.

They said, "Why? She doesn't know the language. You don't know her."

Алар, "Эмнеге? Ал тил билбейт. Сиз аны тааныбайсыз" дешти.

I said, "I like the body language. I like the way she speaks."

"Мага анын жаңдашуу тили жакты. Мага анын сүйлөгөнү жакты" дедим.

"Difficult husband; not possible."

"Жолдошу татаал киши, мүмкүн эмес."

Called the husband, the husband came,

Жолдошун чакырттык, жолдошу -

swaggering, politician, mobile in his hand. "Not possible."

өпкөлөнгөн, саясатчы, колунда чөнтөк телефон кармаган - келип, "болбойт" деди.

"Why not?" "The woman, look how beautiful she is."

"Эмне үчүн болбойт?" "Карасаң, кандай сулуу аял."

I said, "Yeah, she is very beautiful."

"Ооба, ал абдан сулуу" дедим.

"What happens if she runs off with an Indian man?"

"Индиялык бир эркекке кетип калса, эмне кылам?"

That was his biggest fear.

Анын корккону ошол болчу.

I said, "She'll be happy. She'll ring you up on the mobile."

"Ал бактылуу болот. Ал сага телефон чалып турат" дедим.

She went like a grandmother

Ал байбиче катары кетип

and came back like a tiger.

жолборс болуп кайтты.

She walked out of the plane

Ал учактан түшүп

and spoke to the whole press as if she was a veteran.

пресса менен мурдатан бери сүйлөшүп жүргөнсүп сүйлөштү.

She handled the national press,

Ал улуттук прессаны жайкап,

and she was a star.

жылдыз болгон.

And when I went back six months later, I said, "Where's your husband?"

Алты айдан кийин барганымда, "жолдошуң кайда?" десем.

"Oh, somewhere. It doesn't matter."

"Жүрөт го бир жерде. Не мааниси бар" деп койду.

(Laughter)

(Каткырык)

Success story.

Ийгилик окуясы.

(Laughter)

(Каткырык)

(Applause)

(Кол чабуулар)

I'll just wind up by saying

Аяктаар алдында

that I think you don't have to look for solutions outside.

чечимди сырттан издөөнүн кажети жок дейм.

Look for solutions within.

Чечимдерди ич арадан издегиле.

And listen to people. They have the solutions in front of you.

Маңдайыңардагы кишилерден кандай чечим болоорун уккула.

They're all over the world.

Алар дүйнө жүзү боюнча бар.

Don't even worry.

Кам санабаңыздар.

Don't listen to the World Bank, listen to the people on the ground.

Дүйнөлүк Банкты укпагыла, жергиликтүү кишилерди уккула.

They have all the solutions in the world.

Дүйнө жүзү боюнча чечимдин ээлери ошол адамдар.

I'll end with a quotation by Mahatma Gandhi.

Махатма Гандинин учкул кеби менен бүтүргүм келип турат.

"First they ignore you,

"Башында алар камаарабайт,

then they laugh at you,

анан шылдыңдайт,

then they fight you,

андан соң күрөшөт,

and then you win."

акыры сиз жеңесиз."

Thank you.

Ыракмат.

(Applause)

(Кол чабуулар)