Questioning the universe | Stephen Hawking

Translator: Ahmet Rama Reviewer: Valbona Bushi

There is nothing bigger or older than the universe.

Nuk asgjë më të madhe dhe më të vjetër se universi.

Pyetjeve tuaja që do të doja tju përgjigjem janë:

The questions I would like to talk about are:

Një, nga kemi ardhur?

one, where did we come from?

How did the universe come into being?

Si erdhi deri ne egzistim universit?

A jemi të vetëm ne univers?

Are we alone in the universe?

A ka jet jashtëtokësore?

Is there alien life out there?

Cila është e ardhmja e racës njerzore?

What is the future of the human race?

Up until the 1920s,

Deri ne vitet e 1920ta.

të gjithë mendonin se universi është static

everyone thought the universe was essentially static

and unchanging in time.

dhe i pandryshueshëm në kohë

Pastaj u zbulua se universi po zgjerohej.

Then it was discovered that the universe was expanding.

Distant galaxies were moving away from us.

Galaksitë e largëta po largoheshin nga ne.

Kjo do te thote se ato duhet të ishin sbashku afër njëra tjetres në të kaluarën.

This meant they must have been closer together in the past.

If we extrapolate back,

nëse hulumtojm mbrapa

we find we must have all been on top of each other

ne do të gjejmë se ne duhet të ishim të gjithë njeri mbi tjetrin

about 15 billion years ago.

afërsisht para 15 bilion viteve

Ky ishte Big Bengu, fillimi i universit.

This was the Big Bang, the beginning of the universe.

But was there anything before the Big Bang?

Por a kishte diçka tjetër para Bing bengut?

Nëse jo, qka e krijoi universin?

If not, what created the universe?

Pse universi u shfaq nga Big Bangu në kete mënyrë?

Why did the universe emerge from the Big Bang the way it did?

Ne jemi mësuar të mendojm se teoria e universit

We used to think that the theory of the universe

could be divided into two parts.

mund të ndahet në dy pjes.

Së pari, ishin ligjet

First, there were the laws

like Maxwell's equations and general relativity

si i ekuacioni i Maxwellit dhe ligji i përgjithshëm i relativitetit

that determined the evolution of the universe,

te cilët përcaktonin evolucionin e universit,

given its state over all of space at one time.

duke ia dhënë gjëndjen në gjithë hapsirën në të njëjtën kohë.

dhe së dyti, nuk kishte asnjë pyetje

And second, there was no question of the initial state of the universe.

për gjendjen fillestare të universit.

Kemi bërë një përparim të madh në pjesën e parë,

We have made good progress on the first part,

and now have the knowledge of the laws of evolution

dhe tash kemi njohuritë e ligjit të evolucionit

in all but the most extreme conditions.

në të gjitha pervec kushtet ekstreme.

But until recently, we have had little idea

por deri para pak kohësh, ne kishim shum pak ide

about the initial conditions for the universe.

lidhur me kushtet fillestare të universit.

However, this division into laws of evolution and initial conditions

Sidoqoftë, kjo ndarje në ligjet e zhvillimit dhe gjendjes fillestare

depends on time and space being separate and distinct.

mvaret në kohën dhe hapsiren të ndara dhe të veçanta.

Under extreme conditions, general relativity and quantum theory

Në kushtet ekstreme, relativiteti i përgjithshem dhe teoria e kuantitetit

allow time to behave like another dimension of space.

i lejojnë kohës sillet si një dimension tjetër i hapsirës

This removes the distinction between time and space,

Kjo heq dallimin në mes të kohës dhe hapsirës

and means the laws of evolution can also determine the initial state.

dhe dmth që ligji i evolucionit gjithëashtu mundet të përcaktoj gjendjen e tij fillestare.

The universe can spontaneously create itself out of nothing.

Universi mundet të krijoj spontanisht vetveten nga asgjë.

përmë shumë, ne mundë te kalkulojm nje probabilitet që universi

Moreover, we can calculate a probability that the universe

was created in different states.

është krijuar në gjendje të ndryshme.

Këto parashikime janë pajtueshmëri te shkëlqyeshme

These predictions are in excellent agreement

with observations by the WMAP satellite of the cosmic microwave background,

me vrojtimet nga sateliti WMAP

të prapavis mikrovalore kozmike,

e cila është një përftyrim i universit të hershëm

which is an imprint of the very early universe.

Ne mendojm se kemi zgjidhur misterin e krijimit

We think we have solved the mystery of creation.

Maybe we should patent the universe

Ndoshta ne do duhej të patentojm universin

and charge everyone royalties for their existence.

dhe të kërkojm qira nga të tjerët për egzistencën e tyre.

I now turn to the second big question:

Tani do t'i kthehem pyetjes së dytë të madhe

are we alone, or is there other life in the universe?

a jemi të vetëm, apo egziston edhe ndonjë jet tjetër në univers?

We believe that life arose spontaneously on the Earth,

Ne besojm që jeta në tokë u ngrit spontanisht

so it must be possible for life to appear on other suitable planets,

prandaj është e mundur që jeta të paraqitet edhe në planetët tjerë të përshtatshëm,

of which there seem to be a large number in the galaxy.

të cilët duket të jenë në numër të madh në galaksi.

Por ne nuk e dim se si u paraqit jeta për her të parë

But we don't know how life first appeared.

We have two pieces of observational evidence

Ne kemi dy copa evidence qe mund te shikojme

on the probability of life appearing.

në gjasën e paraqitjes së jetës.

The first is that we have fossils of algae from 3.5 billion years ago.

E para është se kemi fosilet e algave

të vjetra 3.5 bilion vjet.

The Earth was formed 4.6 billion years ago

Toka u formua para 4.6 bilion vitesh

and was probably too hot for about the first half billion years.

dhe ka qenë shum e nxet gjat gjysmës së bilion viteve të para.

So life appeared on Earth

Pra jeta në tok u shfaq

within half a billion years of it being possible,

të mundusuara gjat gjysmës se bilion viteve të para

which is short compared to the 10-billion-year lifetime

që është koh e shkurt krahasuar me jetëgjatësin e saj prej 10 bilion vitesh

of a planet of Earth type.

të një planeti siq është toka.

This suggests that the probability of life appearing is reasonably high.

Kjo na sugjeron se gjasat e paraqitjes së jetës janë arsyeshmerisht të mdha

Nëse ishte shumë e ulët, dikush do të kishte pritur

If it was very low, one would have expected it

to take most of the ten billion years available.

të merr shumicën e dhjet bilion vjetëve që i ka në dispozicion

Në anën tjetër, spo duket të kemi qen të vizituar nga jashtëtoksorët.

On the other hand, we don't seem to have been visited by aliens.

I am discounting the reports of UFOs.

Unë jam tu i diskutu raportet e UFO-ve.

Pse ata do të i paraqiteshin vetëm njerzve të fiksuar dhe të çuditshëm

Why would they appear only to cranks and weirdos?

If there is a government conspiracy to suppress the reports

Nëse është një konsipiracion i qeverisë ti shtyp raportet

and keep for itself the scientific knowledge the aliens bring,

dhe ti mbaj për vete diturin shkencore që sjellin jashtokësoret,

it seems to have been a singularly ineffective policy so far.

siç po duket ka qen një politik jo efektive.

Gjithëashtu, pavarsisht nga hulumitimet intenzive e projektik SETI,

Furthermore, despite an extensive search by the SETI project,

we haven't heard any alien television quiz shows.

ne nuk kemi ndëgjuar asnje emision kuiz televiziv nga jashtëtoksorët

Kjo sipas gjitha gjasave tregon se nuk ka civilizime jashtëtokësore

This probably indicates that there are no alien civilizations

at our stage of development

të nivelit tonë të zhvillimit

within a radius of a few hundred light years.

në rreze prej qindra vite dritë.

Issuing an insurance policy

lëshimin e një polise sigurimi

against abduction by aliens seems a pretty safe bet.

kundër rrëmbimit prej jashtëtokësorve duket të jetë një bast i sigurt

This brings me to the last of the big questions:

Kjo me sjell tek pyetja e fundit e madhe:

the future of the human race.

E ardhmja e racës njerzore.

If we are the only intelligent beings in the galaxy,

Nëse jemi ne gjallesat e vetme intelegjente në galaksi,

we should make sure we survive and continue.

atëher ne duhet të sigurohemi që do të mbijetojmë dhe të vazhdojm.

But we are entering an increasingly dangerous period of our history.

Por ne po hyjm në një periudh të historis tonë me rrezikshmëri në ngritje.

Popullata jonë dhe shfrytëzimi i resurseve të kufizuara të tokës

Our population and our use of the finite resources of planet Earth

are growing exponentially,

janë duke u rritur eksponencialisht, sbashku me aftësit tona teknologjike

along with our technical ability to change the environment for good or ill.

që të ndrrojm rrethinën për të mirë apo të keq.

But our genetic code

Por kodi gjenetik

still carries the selfish and aggressive instincts

ende bart instiktet vetjake dhe agresive

that were of survival advantage in the past.

të cilat ishin përparsit e mbijetesës në të kaluarën

Do të jet mjaft vështir për tu larguar katastrofës

It will be difficult enough to avoid disaster

in the next hundred years,

në njëqind vitet e ardhëshme,

let alone the next thousand or million.

edhe me e veshite per njëmij apo milion e ardhshëm.

Our only chance of long-term survival

Shanci i vetëm i mbijeteses tonë afatëgjate

is not to remain inward-looking on planet Earth,

është të mos rrim duke përgjuar nga planeti tokë,

but to spread out into space.

por të shpërndahemi nëpër gjithësi.

Përgjigjëjet në këto pyetje të mdha

The answers to these big questions

show that we have made remarkable progress in the last hundred years.

tregojn se ne kemi bërë një progres të dukshëm në njëqind vitet e fundit.

Por nëse dëshirojm te vazhdojm në njëqind vitet e ardhëshme,

But if we want to continue beyond the next hundred years,

our future is in space.

e ardhëmja jonë është në gjithësi.

Kjo është pse une jam ne favor te drejtimit

That is why I am in favor of manned --

or should I say, personned -- space flight.

apo më mirë te them, i mishëruar me fluturimin në gjithësi

Gjithë jetën time kam kërkuar për të kuptuar universin

All of my life I have sought to understand the universe

and find answers to these questions.

dhe për të gjetur përgjigjëjet të këtyre pyetjeve

Unë kam qenë shumë me fat

I have been very lucky

that my disability has not been a serious handicap.

që pa aftësia ime nuk ka qen hendikep serioz

Indeed, it has probably given me more time than most people

të vërtetë, ajo ndoshta më ka dhënë më shumë kohë se sa shumica e njerëzve

to pursue the quest for knowledge.

për të ndjekur kërkesën për njohuri.

Caku i fundit është teoria komplete e universit

The ultimate goal is a complete theory of the universe,

and we are making good progress.

dhe ne jemi duke bërë përparim të mirë

Ju falemnderit që më ndëgjuat.

Thank you for listening.

Chris Anderson: Professor, if you had to guess either way,

Chris Anderson: Profesor, po të duhej të jepnit mendimin sidoqoft,

do you now believe that it is more likely than not

tani a besoni se ka më shumë gjasa për po se sa për jo

that we are alone in the Milky Way,

që ne jemi të vetëm në Rrugën e Qumshtit

si civilizim i nivelit tonë të intelegjencës apo më të lart?

as a civilization of our level of intelligence or higher?

This answer took seven minutes, and really gave me an insight

Kjo përgjigjëje mori vetëm shtatë minuta, dhe vërtet më dha një pasqyrë

into the incredible act of generosity this whole talk was for TED.

në një akt të bujarisë e tëra kjo ligjërat ishte për TED

Stephen Hawking: I think it quite likely that we are the only civilization

Stephen Hawking: Unë mendoj se është mjaft e mundshme që ne jemi të qytetërimit vetëm

within several hundred light years;

në disa qindra vite drite;

otherwise we would have heard radio waves.

përndryshe ne do të dëgjonim radio valët

Alternativ tjetër është se civilizimet nuk jetojn gjat.

The alternative is that civilizations don't last very long,

but destroy themselves.

po e shkatërrojn vetveten.

CA: Profesor Hawking, ju falemderës për përgjigjejet tuaja.

CA: Professor Hawking, thank you for that answer.

We will take it as a salutary warning, I think,

Ne do ta marrim këtë si një paralajmërim të dobishëm, mendoj,

për pjesën e mbetur te konferencës son gjatë kësaj jave

for the rest of our conference this week.

Professor, we really thank you for the extraordinary effort you made

Profesor, ne ju falemnderojmë për mundin e jashtëzakonshëm që keni bërë

to share your questions with us today.

që ti ndarë pyetjet tuaja me ne sot.

Thank you very much indeed.

Ju falemnderës shumë.

(Duartrokitjet)

(Applause)