Questioning the universe | Stephen Hawking

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: halo fariq

There is nothing bigger or older than the universe.

.هیچ شتێک لە گەردوون کۆنتر و گەورەتر نییە

The questions I would like to talk about are:

ئەو پرسیارانەى حەز دەکەم :باسیان بکەم بریتین لە

one, where did we come from?

یەکەم, ئێمە لە کوێوە هاتووین؟

How did the universe come into being?

چۆن گەردوون هاتۆتە بوون؟

Are we alone in the universe?

ئایا ئێمە تەنیاین لەم گەردوونەدا؟

Is there alien life out there?

ئایا ژیان لەدەرەوەى زەوى هەیە؟

What is the future of the human race?

داهاتوى ڕەگەزی مرۆڤ چییە؟

Up until the 1920s,

،(تاوەکو ساڵانى( ١٩٢٠

everyone thought the universe was essentially static

.هەمووان پێیان وابوو گەردوون لە بنەرەتدا جێگیرە

and unchanging in time.

.و ناگۆرێ بە پێى کات

Then it was discovered that the universe was expanding.

.دواتر بۆیان دەرکەوت کە گەردوون فراوانتر دەبێت

Distant galaxies were moving away from us.

.گەلە ئەستێرە دوورەکان لە ئێمە دوور دەکەوتنەوە

This meant they must have been closer together in the past.

ئەمەش ماناى ئەوەیە کە لە .ڕابردوودا لە یەکتر نزیکتر بوون

If we extrapolate back,

.ئەگەر دوبارە بیخەمڵێنین

we find we must have all been on top of each other

ئەوەمان بۆ دەردەکەوێ ڕەنگە لە بنەرەتدا هەموویان لەسەر یەک بووبن

about 15 billion years ago.

.نزیکەى پازدە ملیار ساڵ بەر لە ئێستا

This was the Big Bang, the beginning of the universe.

تەقینەوە گەورەکە سەرەتاى .دروستبونى گەردوون بوو

But was there anything before the Big Bang?

بەڵام ئایا هیچ شتێکى تر هەبوو بەر لە تەقینەوە گەورەکە؟

If not, what created the universe?

گەرنا, ئەى چى بووە هۆى دروستبونى گەردوون؟

Why did the universe emerge from the Big Bang the way it did?

بۆچى گەردوون بەم شێوەیە لە تەقینەوە گەورەکەوە دروستبوو؟

We used to think that the theory of the universe

پێمان وا بوو کەوا بیردۆزى گەردوون

could be divided into two parts.

,دابەش دەبێ بۆ دوو بەش

First, there were the laws

سەرەتا, یاساکانى فیزیا هەبوون

like Maxwell's equations and general relativity

وەک هاوکێشەى ماکسوێل و بیردۆزى هاوتاى گشتى

that determined the evolution of the universe,

,ئەوە بووە هۆکارى گەشە سەندنى گەردوون

given its state over all of space at one time.

.بە نزیکەیى قەبارەى هەموو گەردوون

And second, there was no question of the initial state of the universe.

دووەم, لە ڕابردوودا هیچ پرسیارێک .دەربارەى سەرەتاکانى گەردوون نەبووە

We have made good progress on the first part,

,لە بەشى یەکەم, پێشکەوتنێکى باشمان کرد

and now have the knowledge of the laws of evolution

زانیاریمان هەیە لەسەر یاساکانى پەیدابوون و گەشەسەندن

in all but the most extreme conditions.

لە گشت بارەکان بەڵام بەتایبەتى .لە بارە سەختەکان

But until recently, we have had little idea

بەڵام تاوەکو ئەم دوایانەش تەنها زانیاریەکى کەممان هەبووە

about the initial conditions for the universe.

.دەربارەى بارە سەرەتاییەکانى گەردوون

However, this division into laws of evolution and initial conditions

ئەو دابەش بونەى پەیدابونى بارە سەرەتاییەکان بۆ دوو یاسا

depends on time and space being separate and distinct.

پشت دەبەستێت بە کات و شوێن .بۆ جیاکردنەوەو ڕونکردنەوە

Under extreme conditions, general relativity and quantum theory

لە ژێر بارە سەختەکان, بیردۆزى گشتى و بیردۆزی کوانتەم

allow time to behave like another dimension of space.

ڕێگە بە کات دەدات بۆ ڕەفتار کردن .بەپێى دووریەکەى ترى بۆشایى

This removes the distinction between time and space,

ئەمەش جیاوازى نێوان کات و بۆشایى ناهێڵێت

and means the laws of evolution can also determine the initial state.

ئەمەش واتا یاساکانى گەشەسەندن تواناى .دیاریکردنى بارە سەرەتاییەکانى هەیە

The universe can spontaneously create itself out of nothing.

گەردوون تواناى هەیە خۆڕسکانە و .لە هیچەوە خۆى دروستبکات

Moreover, we can calculate a probability that the universe

سەرەڕاى ئەوەش، دەتوانین ئەگەرى ئەوە دابنێین کە گەردوون

was created in different states.

.لەبارى جیاواز دروست بووە

These predictions are in excellent agreement

ئەم پێشبینیانە گشتى لە ئارگیومێنتێکی نایاب دان

with observations by the WMAP satellite of the cosmic microwave background,

چاودێریکردن بەمانگى دەستکردى ( WMAP) لەسەر بنەماى بنەماى تیشکى ڕادیۆیە

which is an imprint of the very early universe.

.ئەمەش نیشانەیە بۆ سەرەتا زووەکانى گەردوون

We think we have solved the mystery of creation.

پێمان وایە ناڕونیەکانى .دروستبونمان چارەسەر کردووە

Maybe we should patent the universe

لەوانەیە پێویست بێ گەردوون ڕوون و ئاشکرا بکەین

and charge everyone royalties for their existence.

.زیادکردنی مافى هەموان لەپێناوى بونیان

I now turn to the second big question:

:ئێستا دەگەڕێمەوە بۆ پرسیارە گەورەکەى دووەم

are we alone, or is there other life in the universe?

ئایا ئێمە تەنیاین، یاخود ئایا هیچ ژیانێکى تر لە گەردوون هەیە؟

We believe that life arose spontaneously on the Earth,

بەبۆچوونی ئێمە .ژیان خۆڕسکانە لەسەر زەوی دروست بوو

so it must be possible for life to appear on other suitable planets,

هەروەها ئاسایە دەرکەوتنى ژیان ،لەسەر هەسارە گونجاوەکانى تر

of which there seem to be a large number in the galaxy.

کەوا پێدەچێت لە گەلەئەستێرەکان .ژمارەیەکى زۆریان گونجاوبن

But we don't know how life first appeared.

بەڵام نازانین کە لەسەرەتاوە .ژیان چۆن سەری هەڵداوە

We have two pieces of observational evidence

دوو بەشى بەڵگەى تێبینیکراومان هەیە

on the probability of life appearing.

.سەبارەت بە ئەگەرەکانى سەرهەڵدانى ژیان

The first is that we have fossils of algae from 3.5 billion years ago.

.یەکەم، کۆمەڵێک ئاسەوارى قەوزەیى بەبەردبومان هەیە کە ٣،٥ ملیار ساڵ کۆنە

The Earth was formed 4.6 billion years ago

زەوى ٤،٦ ملیار ساڵ بەر لە ئێستە دروست بووە

and was probably too hot for about the first half billion years.

.بێگومان نیوملیار ساڵى یەکەم زۆر گەرم بوو

So life appeared on Earth

هەروەها ژیان لەسەر زەوى سەرى هەڵدا

within half a billion years of it being possible,

،لەماوەى نیو ملیار ساڵ دەکرێ ئاسایى بێ

which is short compared to the 10-billion-year lifetime

ئەمەش جیاوازیەکى زۆر کورتە بە بەراورد لەگەڵ ١٠ملیار ساڵ لە ژیان

of a planet of Earth type.

.لە هەسارەى زەوى و جۆرەکانى

This suggests that the probability of life appearing is reasonably high.

ئەمەش ئەوە دەردەخات کە ئەگەری .سەرهە ڵدانى ژیان بە شێوەیەکى گونجاو بەرزە

If it was very low, one would have expected it

ئەگەر ئەگەرێکی کەمیش بوایە یەکێک هەر پێشبینى دەکرد

to take most of the ten billion years available.

.بۆ ئەوەى زۆربەى ١٠ ملیار ساڵ بەردەست بخەین

On the other hand, we don't seem to have been visited by aliens.

لەلایەن ئەو بونەوەرانەی کە لەوانەیە لە دەرەوەی زەوى دەژین

I am discounting the reports of UFOs.

UFO ڕاپۆرتەکانى کورت دەکەمەوە

Why would they appear only to cranks and weirdos?

بۆچى دەبێ بەشێوەیەکى نامۆ و سەیرو سەمەرە دەربکەون؟

If there is a government conspiracy to suppress the reports

گەر پلانێکى حوکمەت هەبێ بۆ کپ کردن و دامرکانەوەى ڕاپۆرتەکان

and keep for itself the scientific knowledge the aliens bring,

زانست و زانیاریەکانى بونەوەرەکانى ،دەرەوەى زەوەى بۆخۆى دەهێڵێتەوە

it seems to have been a singularly ineffective policy so far.

ئەمەش وا پێدەچێت تا ئێستا ،پلانێکى سەیر و نامۆ بێت

Furthermore, despite an extensive search by the SETI project,

SETIلێکۆڵینەوە فراوانەکان لەلایەن پڕۆژەى

we haven't heard any alien television quiz shows.

هیچ پڕۆگرامێکى تەلەفزیۆنیمان نەبینیوە .سەبارەت بە بونەوەرەکانى دەرەوەى زەوى

This probably indicates that there are no alien civilizations

ئەمەش وادەردەخات کە هیچ شارستانیەکى بوونەوەرەکانى دەرەوەى زەوى لێرە نییە

at our stage of development

لە قۆناغە گەشە کردووەکەمان

within a radius of a few hundred light years.

لەگەڵ چەند سەدان ساڵێى تیشکى نیوە تیرەى بازنەییمان

Issuing an insurance policy

دەرکردنى یاساى بیمە

against abduction by aliens seems a pretty safe bet.

گرەوکردن لەسەر دژوەستانەوەى فڕاندنمان لەلایەن بونەوەرەکانى دەرەوەى زەوى، باشە

This brings me to the last of the big questions:

ئەوەش دەمبات بەرەو کۆتا پرسیارە گەورەکان

the future of the human race.

.داهاتوى ڕەگەزى مرۆڤ

If we are the only intelligent beings in the galaxy,

گەر مرۆڤ تاکە بوونەوەرى هەڵکەوتوو بێت لە گەلە ئەستێرەکان

we should make sure we survive and continue.

.پێویستە دڵنیابینەوە بەردەوامى تێیدا دەژین

But we are entering an increasingly dangerous period of our history.

ئێستا هەنگاو بەرەو کاتێکى زۆر .مەترسیدار لەمێژووى مرۆڤایەتى دەنێین

Our population and our use of the finite resources of planet Earth

ژمارەی دانیشتوان و زیاد بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتیەکانی زەوی

are growing exponentially,

،زۆر بەخێرایى گەشە دەکەن

along with our technical ability to change the environment for good or ill.

لەگەڵ بوونى تواناى هونەریەکانمان بۆ .گۆڕینى ژینگە بەرەو باشى یاخود خراپى

But our genetic code

بەڵام خانە بۆماوەییەکانمان

still carries the selfish and aggressive instincts

تا ئێستاش توخمى خۆپەرستى و چڵێسیان هەڵگرتووە

that were of survival advantage in the past.

ڕزگاربوون و مانەوە لە ڕابردوودا .سودى خۆى هەیە

It will be difficult enough to avoid disaster

ئەمەش زۆر سەخت دەبێت بۆ دوورکەوتنەوە لە کارەسات

in the next hundred years,

،لە سەد ساڵی داهاتودا

let alone the next thousand or million.

هەر بیر لە هەزار یان ملیار .ساڵى داهاتوو مەکەوە

Our only chance of long-term survival

تاکە هەلمان بۆ ژیان بۆ ماوەیەکى درێژ

is not to remain inward-looking on planet Earth,

بریتیە نییە لە مانەوەمان لەسەر زەوی

but to spread out into space.

.بەڵکو بڵاوبونەوە لە بۆشایى ئاسمان

The answers to these big questions

وەڵامەکان بۆ پرسیارە گەورەکان

show that we have made remarkable progress in the last hundred years.

نیشانی دەدات کە پێشکەوتنێکى .بەرچاومان کردووە لە سەد سالى ڕابردوودا

But if we want to continue beyond the next hundred years,

بەڵام گەر بمانەوێت بەردەوام بین لەم ،گەشەکردنە لەدواى سەدان ساڵانى داهاتوشدا

our future is in space.

.داهاتومان لە بۆشایى ئاسمانە

That is why I am in favor of manned --

--هەر بۆیە پاڵپشتى ناردنی مرۆڤ

or should I say, personned -- space flight.

--یان با بڵێین: ئامێرى گواستنەوەى کەس تایبەت .گەردوون دەکەم

All of my life I have sought to understand the universe

هەموو ژیانم تەرخانکردوە بە پشکنین تا لە گەردوون تێبگەم

and find answers to these questions.

.ودۆزینەوەى وەڵام بۆ ئەم پرسیارانە

I have been very lucky

من زۆر بەختەوەربوومە

that my disability has not been a serious handicap.

کە ناتەواوییەکانم نەبوونەتە .بەربەستێکى ترسناک

Indeed, it has probably given me more time than most people

لەڕاستیدا، بەشێوەیەکى شیاو زیاتر لە زۆرینەى خەڵکان کاتى پێداوم

to pursue the quest for knowledge.

.بۆ شوێن کەوتن و گەڕان بەدواى زانیارى

The ultimate goal is a complete theory of the universe,

ئامانجە بنەڕەتیەکە کۆتایى ،هێنانە بە بیردۆزى گەردوون

and we are making good progress.

.و پێشکەوتنیکى تێدا دەکەین

Thank you for listening.

.سوپاس بۆ گوێ گرتن

Chris Anderson: Professor, if you had to guess either way,

پڕۆفیسۆر، گەر پێویست بکات لەگشت بارەکان پێشبینى بکەیت

do you now believe that it is more likely than not

ئێستا باوەڕت هێنا کە ئەگەرێکى زۆر بەهێزە

that we are alone in the Milky Way,

ئیمە تەنیاین لە گەلە ئەستێرەى (MILKY WAY)

as a civilization of our level of intelligence or higher?

وەکو شارستانى بۆ پلەى .زیرەکیمان یاخود بەرزتر

This answer took seven minutes, and really gave me an insight

ئەم وەڵامە ٧ خولەکى پێویست بوو ئینجا زانیم چەندە میهرەبان بووە

into the incredible act of generosity this whole talk was for TED.

.بۆ ئامادەکردنی ئەم ڤیدیۆ تایبەتەی تێد

Stephen Hawking: I think it quite likely that we are the only civilization

وا پیدەچێت ئێمە تاکە شارستانیەت بین

within several hundred light years;

:لە دووری چەند سەد هەزار ساڵێکی ڕووناکی

otherwise we would have heard radio waves.

.بە پێچەوانەوە گوێبیستی شەپۆڵى ڕادیۆیى دەبووین

The alternative is that civilizations don't last very long,

،شارستاانیەتەکان بۆ هەمیشە نامێننەوە

but destroy themselves.

.بەڵکو خۆیان وێران دەکەن

CA: Professor Hawking, thank you for that answer.

.پڕۆفیسۆرهاوکن، سوپاس بۆ ئەم وەڵامە

We will take it as a salutary warning, I think,

،بە ئاگادارکردنەوەیەکى گرنگى وەردەگرین

for the rest of our conference this week.

.بۆ گشت کۆنگرەکانمان لەم هەفتەیەدا

Professor, we really thank you for the extraordinary effort you made

پڕۆفسۆر، بەڕاستى سوپاس بۆ ئەم کارە نایابەی ئەنجامتدا

to share your questions with us today.

.بۆ بەشداریکردنى پرسیارەکانت لەگەڵمان

Thank you very much indeed.

بەڕاستى زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵە)