How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Translator: Valbona Emini Reviewer: Helena Bedalli

Do të flas me ju përmes gjuhës...

sepse mundem.

Kjo është një nga aftësitë magjike që kemi ne qëniet njerëzore.

So, I'll be speaking to you using language ...

Ne mund të transmetojmë mendime mjaft të komplikuara te njëri-tjetri.

because I can.

Ndaj, ajo çka jam duke bërë tani, është krijimi i tingujve përmes gojës,

This is one these magical abilities that we humans have.

të cilat po i nxjerr jashtë.

We can transmit really complicated thoughts to one another.

Po krijoj zëra, fishkëllima, pasthirma

të cilat krijojnë dridhje ajri.

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

Këto dridhje të ajrit, arrijnë te ju,

as I'm exhaling.

dhe godasin veshët tuaj,

I'm making tones and hisses and puffs,

ndërkohë truri juaj sinjalizohet nga këto dridhje në vesh

and those are creating air vibrations in the air.

Those air vibrations are traveling to you,

dhe i transformon ato në mendime.

they're hitting your eardrums,

Shpresoj!

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

(Qeshin)

Shpresoj të ndodhë!

Ndaj, falë kësaj aftësie, ne qeniet njerëzore jemi të aftë

and transforms them into thoughts.

të transmetojmë idetë në hapësirë dhe kohë të pakufizuar.

I hope.

(Laughter)

I hope that's happening.

Ne kemi mundësi të transmetojmë njohuri përmes mendjeve tona.

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

Unë mund të përcjell një ide të re të çuditshme në mendjet tuaja.

across vast reaches of space and time.

Unë mund të them:

We're able to transmit knowledge across minds.

“Imagjinoni një kandil deti duke vallëzuar në një librari,

ndërkohë që jeni duke menduar për mekanikën kuantike.”

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

(Qeshin)

I could say,

Ndaj, nëse gjithçka ka shkuar mirë në jetën tuaj deri tani,

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

ju me shumë mundësi nuk e keni pasur më parë këtë mendim .

while thinking about quantum mechanics."

(Qeshin)

(Laughter)

Por tani sapo ju bëra ta mendoni këtë

përmes gjuhës.

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

Sigurisht që nuk ekziston vetëm një gjuhë në botë,

you probably haven't had that thought before.

por rreth 7000 gjuhë në gjithë botën.

(Laughter)

Gjuhët ndryshojnë nga njëra-tjetra në shumë aspekte.

But now I've just made you think it,

through language.

Disa gjuhë tingëllojnë ndryshe,

Now of course, there isn't just one language in the world,

there are about 7,000 languages spoken around the world.

kanë leksik të ndryshëm,

struktura të ndryshme.

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

Më e rëndësishmja, kanë struktura të ndryshme.

Some languages have different sounds,

Ndaj lind pyetja:

A ndikon gjuha që ne flasim, në mënyrën sesi ne mendojmë?

they have different vocabularies,

and they also have different structures --

Kjo është një pyetje e hershme.

Njerëzit gjithmonë kanë dhënë mendime të ndryshme rreth kësaj çështjeje.

very importantly, different structures.

That begs the question:

Perandori Karli i Madh, ka thënë:

Does the language we speak shape the way we think?

“Të kesh një gjuhë të dytë, është si kesh një shpirt të dytë” --

Now, this is an ancient question.

People have been speculating about this question forever.

një shprehje e fuqishme që tregon se gjuha e krijon realitetin.

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

Por nga ana tjetër Shekspiri, përmes Zhulietës tha:

"To have a second language is to have a second soul" --

Çfarë vlere ka emri?

“Një trëndafil në çdo emër tjetër, do të ketë po të njëjtën aromë”.

strong statement that language crafts reality.

Ndaj ky pohim na bën të mendojmë që ndoshta gjuha nuk e krijon realitetin.

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

Këto argumente janë diskutuar për mijëra vjet me radhë.

"What's in a name?

A rose by any other name would smell as sweet."

Por ende sot nuk ka të dhëna

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

që na ndihmojnë të zgjedhim një formë të vetme.

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

Së fundmi, në laboratorin tim dhe laboratorë të tjerë nëpër botë,

filluam të bëjmë kërkime

But until recently, there hasn't been any data

dhe kemi të dhëna shkencore që na ndihmojnë t’i përgjigjemi kësaj pyetje.

to help us decide either way.

Recently, in my lab and other labs around the world,

Ndaj më lejoni t’ju tregoj disa nga shembujt e mi të preferuar.

we've started doing research,

Do ta filloj me një shembull nga një komunitet vendas në Australi

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

me të cilët pata mundësi të punoja.

So let me tell you about some of my favorite examples.

Këta janë njerëzit e fisit Kuuk Thaayorre.

Ata jetojnë në Pormpuraaw, skajin më perëndimor të Cape York.

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

Ajo që është interesante për fisin Kuuk Thaayorre

that I had the chance to work with.

These are the Kuuk Thaayorre people.

është fakti që ata nuk i përdorin fjalët “e majtë”, “e djathtë”,

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

por gjithçka e lidhin me drejtimet:

veri, jug, lindje, perëndim.

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

Dhe kur them gjithçka, kam parasysh gjithçka.

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

Ju mund të thoni:

and instead, everything is in cardinal directions:

“Oh ke një milingonë në jugperëndim të këmbës tënde.”

north, south, east and west.

Ose: “Lëvize pak filxhanin më në veri –verilindje”

And when I say everything, I really mean everything.

You would say something like,

Në fakt në Kuuk Thaayorre nuk thonë: “Përshëndetje”, kur të shohin, por:

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

“Në ç’drejtim po shkon?”

Dhe përgjigjja do të jetë:

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

“Diku larg në veri-verilindje.

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

Po ti?”

Pra, imagjinoni sikur ju jeni duke ecur gjithë ditën

"Which way are you going?"

dhe çdo personi që përshëndetni rrugës,

And the answer should be,

duhet t’i raportoni drejtimin.

"North-northeast in the far distance.

How about you?"

(Qeshin)

Por kjo në fakt mund t’ju ndihmojë të orientoheni shumë shpejt, apo jo?

So imagine as you're walking around your day,

every person you greet,

Sepse ju praktikisht nuk do përshëndeteni dot,

you have to report your heading direction.

(Laughter)

nëse nuk e dini se në ç’drejtim po shkoni.

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

Në fakt, njerëzit që flasin këto gjuhë, kanë orientim mjaft të mirë.

Because you literally couldn't get past "hello,"

Ata orientohen aq mirë sa ne nuk mund ta imagjinojmë dot.

if you didn't know which way you were going.

Ne mendonim se jemi më të paaftë se disa krijesa të tjera në orientim

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

duke përdorur si justifikim arsye biologjike të tipit:

They stay oriented better than we used to think humans could.

“Oh ne nuk kemi busulla magnetike në sqep apo në luspat tona”.

We used to think that humans were worse than other creatures

Jo! Nëse gjuha dhe kultura të trajnon ty ta bësh këtë gjë,

because of some biological excuse:

ti realisht mund ta bësh.

Ka njerëz në botë që janë të orientuar shumë mirë.

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

Dhe që të jemi dakord

No; if your language and your culture trains you to do it,

se sa ndryshon nga mënyra se si ne orientohemi,

actually, you can do it.

dua që të gjithë të mbyllni sytë për pak sekonda

There are humans around the world who stay oriented really well.

And just to get us in agreement

dhe të tregoni juglindjen.

(Qeshin)

about how different this is from the way we do it,

Mbani sytë mbyllur dhe tregoni juglindjen.

I want you all to close your eyes for a second

Në rregull, tani mund t’i hapni sytë.

and point southeast.

Ju pashë të tregoni atje, atje, atje, atje, atje...

(Laughter)

Keep your eyes closed. Point.

As unë për vete nuk e di në ç’drejtim është --

(Qeshin)

OK, so you can open your eyes.

por edhe ju nuk më ndihmuat shumë.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

(Qeshin)

Ndaj, le të themi që orentimii në këtë sallë nuk ishte aq i saktë.

I don't know which way it is myself --

Ky është një dallim i madh në mundësitë konjitive të gjuhëve, apo jo?

(Laughter)

You have not been a lot of help.

(Laughter)

Pra nga njëra anë grupi juaj -- që është kaq i përgatitur

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

nuk arriti të gjejë drejtimin e duhur,

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

ndërsa nga grupi tjetër,

nëse pyes një 5 - vjeçar, ai me siguri e gjen.

Where one group -- very distinguished group like you guys --

(Qeshin)

Po ashtu ka ndryshime të mëdha, në mënyrën sesi njerëzit e mendojnë kohën.

doesn't know which way is which,

but in another group,

Ndaj kam sjellë disa foto të gjyshit tim, në periudha të ndryshme.

I could ask a five-year-old and they would know.

(Laughter)

Nëse i kërkoj një anglishtfolësi t’i organizojë sipas kohës

There are also really big differences in how people think about time.

ai mund t’i vendosë në këtë mënyrë:

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

nga e majta në të djathtë.

Kjo lidhet me drejtimin e të shkruarit.

Nëse do ishit folës të hebraishtes apo arabishtes

And if I ask an English speaker to organize time,

ju ndoshta do t’i vendosnit në anën e kundërt,

they might lay it out this way,

nga e djathta në të majtë.

from left to right.

Por, si mendoni ju se do i rendisnin fotot fisi i Kuuk Thaayorre,

This has to do with writing direction.

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

vendasit për të cilët sapo ju fola?

you might do it going in the opposite direction,

Ata nuk i përdorin fjalët “majtas” dhe “djathtas”

from right to left.

Po ju ndihmoj pak.

Kur njerëzit pozicionohen me fytyrë nga jugu

But how would the Kuuk Thaayorre,

this Aboriginal group I just told you about, do it?

ata e organizojnë kohën nga e majta në të djathtë.

They don't use words like "left" and "right."

Kur pozicionohen me fytyrë nga veriu,

Let me give you hint.

ata e organizojnë kohën nga e djathta në të majtë.

When we sat people facing south,

Nëse pozicionohen me fytyrë nga perëndimi,

they organized time from left to right.

koha vjen në drejtim të trupit.

When we sat them facing north,

Cili është modeli që ndjekin?

they organized time from right to left.

Ai i lëvizjes nga lindja në perëndim apo jo?

Ndaj, për ta koha nuk lidhet fare me trupin,

When we sat them facing east,

time came towards the body.

por lidhet me terrenin, hapësirën.

What's the pattern?

Kështu, nëse unë pozicionohem në këtë drejtim,

koha kalon në këtë drejtim,

East to west, right?

nëse pozicionohem në këtë drejtim, koha kalon në këtë drejtim.

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

nëse pozicionohem në këtë drejtim, koha kalon në këtë drejtim.

it gets locked on the landscape.

So for me, if I'm facing this way,

Shumë egocentrike për mua të kem drejtimin që më ndjek pas

then time goes this way,

and if I'm facing this way, then time goes this way.

sa herë që unë lëviz trupin.

Për fisin Kuuk Thaayorre, koha është e lidhur me terrenin, hapësirën.

I'm facing this way, time goes this way --

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

Kjo ndryshon tërësisht nga mënyra sesi ne e mendojmë kohën.

Këtu kemi edhe një tjetër marifet të zgjuar njerëzor.

every time I turn my body.

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

Nëse ju pyes sa pinguinë janë në foto?

E marr me mend sesi do e zgjidhni këtë problem, nëse e zgjidhët.

It's a dramatically different way of thinking about time.

Ju numëruat: “Një, dy, tre, katër, pesë, gjashtë, shtatë, tetë.

Here's another really smart human trick.

Suppose I ask you how many penguins are there.

Pra i numëruat.

I shenjuat me një numëror,

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

dhe numri i fundit që thatë ishte totali i pinguinëve.

Është një marifet i vogël që ju keni mësuar ta përdorni qysh fëmijë.

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

You counted them.

Ju i mësoni numrat dhe dini si t’i përdorni ata.

You named each one with a number,

and the last number you said was the number of penguins.

Ky është një marifet i vogël gjuhësor.

This is a little trick that you're taught to use as kids.

Por disa gjuhë nuk e bëjnë këtë,

sepse disa gjuhë nuk kanë emërtime të veçanta për numrat.

You learn the number list and you learn how to apply it.

Ka gjuhë që nuk e kanë fjalën “shtatë”

A little linguistic trick.

Well, some languages don't do this,

apo fjalën “tetë“.

because some languages don't have exact number words.

Në fakt njerëzit që flasin këto gjuhë nuk numërojnë,

dhe ata kanë vështirësi në mbajtjen mend të sasive të sakta.

They're languages that don't have a word like "seven"

or a word like "eight."

Psh., nëse ju pyes të krahasoni numrin e pinguinëve

In fact, people who speak these languages don't count,

me të njëjtin numër të rosakëve,

and they have trouble keeping track of exact quantities.

ju do të arrini ta bëni këtë gjë përmes numërimit.

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

Por popujt që nuk e kanë këtë marifet linguistik nuk mund ta bëjnë këtë gjë.

to the same number of ducks,

you would be able to do that by counting.

Gjuhët gjithashtu ndryshojnë për mënyrën sesi i referohen spektrit të ngjyrave,

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

botës vizuale, pamore.

Disa gjuhë kanë shumë fjalë që emërtojnë ngjyrat,

disa të tjera kanë më pak si psh.: “e çelur”- “e errët”.

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

Gjuhët ndryshojnë edhe në mënyrën sesi i dallojnë ngjyrat.

the visual world.

Some languages have lots of words for colors,

Kështu në anglisht, ka një fjalë për ngjyrën blu

some have only a couple words, "light" and "dark."

që përfshin të gjitha ngjyrat që shihni në ekran,

And languages differ in where they put boundaries between colors.

por në rusisht nuk i shenjon një fjalë të vetme

So, for example, in English, there's a word for blue

Folësit rusë duhet ta dallojnë

ngjyrën blu të çelur “goluboy”

that covers all of the colors that you can see on the screen,

dhe blu të errët “siniy”.

but in Russian, there isn't a single word.

Pra, rusët kanë gjithë jetën e tyre që i dallojnë

Instead, Russian speakers have to differentiate

këto dy ngjyra edhe gjuhësisht.

between light blue, "goluboy,"

and dark blue, "siniy."

Kur i testojmë aftësitë e njerëzve për t’i dalluar ngjyrat e ndryshme

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

ne kuptuam që rusët i perceptojnë më shpejt

distinguishing these two colors.

këto dallime gjuhësore.

Ata arrijnë të dallojnë më shpejt ndryshimin

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

midis blusë së çelur dhe blusë së errët.

Dhe po të shohim trurin e njerëzve kur ata shohin ngjyrat--

what we find is that Russian speakers are faster

across this linguistic boundary.

ngjyrat do të zhvendosen nga më të çelurat drejt më të errëtave --

They're faster to be able to tell the difference

between a light and dark blue.

truri i njerëzve që përdorin fjalë të ndryshme për blunë e çelur dhe të errët,

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

do të reagojë, kur ngjyrat të ndryshojnë nga të çelura në të errëta

the brains of people who use different words for light and dark blue

sikur, ” Oh diçka ka ndryshuar kategorikisht”,

Kurse truri i anglishtfolësve psh. nuk e ka këtë reagim,

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

nuk e ka të nevojshëm këtë dallim kategorial,

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

nuk ka reagim,

sepse nuk ka ndryshime kategoriale.

whereas the brains of English speakers, for example,

Gjuhët i kanë të gjitha llojet e strukturave të veçanta.

that don't make this categorical distinction,

Kjo është një ndër të preferuarat e mia.

don't give that surprise,

because nothing is categorically changing.

Shumë gjuhë e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë;

çdo emër mund t’i përkasë një gjinie, zakonisht mashkullore dhe femërore.

Languages have all kinds of structural quirks.

This is one of my favorites.

Këto gjini ndryshojnë në gjuhë të ndryshme.

Lots of languages have grammatical gender;

Kështu psh. dielli është në gjininië femërore në gjermanisht

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

por mashkullore në spanjisht, ndërsa hëna e kundërta.

A mund të ndikojë kjo në mënyrën sesi njerëzit mendojnë?

And these genders differ across languages.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

A mendojnë gjermanfolësit se dielli është më femëror

and the moon, the reverse.

dhe hëna më mashkullore?

Could this actually have any consequence for how people think?

Në fakt, kjo na çon te rasti i studimit.

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

Pra, nëse i thoni një gjermanfolësi apo spanjollfolësi të përshkruajë një urë,

and the moon somehow more male-like?

si kjo këtu --

Actually, it turns out that's the case.

“ura” do të jetë në gjininë femërore në gjermanisht

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

dhe në gjininë mashkullore në spanjisht --

Gjermanfolësit janë më të prirur të thonë: urat janë të “bukura” dhe “elegante”

like the one here --

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

fjalë tipike femërore,

grammatically masculine in Spanish --

ndërsa spanjollët janë më të prirur të thonë:

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

“i fortë”, “i gjatë“,

fjalë tipike mashkullore.

and stereotypically feminine words.

(Qeshin)

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

Gjuhët ndryshojnë edhe në mënyrën sesi i përshkruajnë ngjarjet apo jo?

they're "strong" or "long,"

these masculine words.

Shihni një ngjarje si kjo në foto, pra një aksident.

(Laughter)

Në anglisht mund të thuash, “ai e theu vazon”.

Languages also differ in how they describe events, right?

Në gjuhë si spanjishjta,

ju jeni më të prirur të thoni: “Vazoja u thye”

You take an event like this, an accident.

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

ose “Vazoja u thye vetë”.

Nëse është një aksident ju nuk mund të thoni që dikush e bëri këtë.

In a language like Spanish,

Në anglisht çuditërisht ne mund të shprehemi edhe:

you might be more likely to say, "The vase broke,"

or, "The vase broke itself."

“Unë e theva krahun tim”.

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

Por, në shumë gjuhë të tjera,

ju nuk mund ta përdorni këtë ndërtim, vetëm nëse jeni “i çmendur”

In English, quite weirdly, we can even say things like,

dhe dolët jashtë me qëllim që ta thyenit krahun --

"I broke my arm."

(Qeshin)

Now, in lots of languages,

dhe arritët ta thyeni.

Nëse ishte aksident, ju duhet të përdorni ndërtime të tjera.

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

Kjo ka pasoja edhe në të menduar.

and you went out looking to break your arm --

Njerëzit që flasin gjuhë të ndryshme do t’i kushtojnë vëmendje gjërave të ndryshme

(Laughter)

and you succeeded.

If it was an accident, you would use a different construction.

në varësi të asaj çka gjuha u dikton.

Now, this has consequences.

Ne pamë si i njëjti aksident u trajtua nga anglishtfolësit dhe spanjishtfolësit.

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

Anglishtfolësit do e mbajnë mend se kush e bëri atë aksident,

depending on what their language usually requires them to do.

pasi anglishtja ju kërkon të thoni: “Ai e bëri atë, ai e theu vazon”.

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

Ndërsa spanjollët janë më pak të prirur të kujtojnë se kush e shkaktoi aksidentin,

English speakers will remember who did it,

nëse ishte aksident,

por janë më të prirur të kujtojnë që ishte aksident.

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

Ata janë më shumë të prirur të kujtojnë rezultatin.

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

Pra, dy njerëz shohin të njëjtën ngjarje,

if it's an accident,

but they're more likely to remember that it was an accident.

dëshmojnë të njëjtin krim,

por përfundojnë duke kujtuar gjëra të ndryshme nga ajo ngjarje.

They're more likely to remember the intention.

So, two people watch the same event,

Kjo, padiskutim e ndërlikon dëshminë që jep dëshmitari okular.

witness the same crime,

but end up remembering different things about that event.

Po ashtu ndërlikon edhe ndëshkimin e fajtorit.

Pra, nëse merrni një anglishtfolës,

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

dhe unë sapo ju tregova që dikush sapo theu një vazo

dhe unë them: “Ai e theu vazon”, në vend që të them: “Vazoja u thye vetë”,

It also has implications for blame and punishment.

So if you take English speakers

edhe pse mund ta dëshmoni vetë,

and I just show you someone breaking a vase,

duke parë edhe videon,

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

pra e shihni krimin kundër vazos,

ju do ta ndëshkoni më shumë dikë,

ju do të fajësoni më shumë dikë, nëse thoni vetëm: “Ai e theu vazon”.

even though you can witness it yourself,

you can watch the video,

në vend të: “U thye”.

you can watch the crime against the vase,

Gjuha udhëheq, dikton të arsyeturit tonë rreth ngjarjeve,

you will punish someone more,

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

Tani, do u jap disa shembuj

as opposed to, "It broke."

për të kuptuar sesi gjuha ndikon thellësisht në mënyrën e të menduarit,

The language guides our reasoning about events.

dhe e bën këtë gjë në mënyra të ndryshme.

Now, I've given you a few examples

Pra, gjuha ka ndikim të madh

siç e pamë më lart,

of how language can profoundly shape the way we think,

ku njerëzit mund ta përcaktonin hapësirën dhe kohën

në koordinata tërësisht të ndryshme nga njëri-tjetri.

and it does so in a variety of ways.

So language can have big effects,

Gjuha gjithashtu, mund të ndikojë thellësisht --

like we saw with space and time,

where people can lay out space and time

siç e pamë në rastin e numrave.

in completely different coordinate frames from each other.

Të kesh mundësinë e numërimit në gjuhë --

të kesh fjalë që emërtojnë numra

Language can also have really deep effects --

na mundëson njohjen me botën e madhe të matematikës.

Pasi nëse nuk mund të numërosh, nuk mund të bësh algjebër,

that's what we saw with the case of number.

Having count words in your language,

nuk mund të bëni asgjë nga gjërat

having number words,

që mund t’ju kërkohen për të ndërtuar një hapësirë si kjo,

opens up the whole world of mathematics.

apo realizimin e këtij transmetimi apo jo?

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

Pikërisht ky marifet i fjalëve numëruese ju mundëson një gur themeli,

you can't do any of the things

that would be required to build a room like this

në gjithë mbretërinë konjitive.

Gjuha gjithashtu mund të japë efekte të hershme,

or make this broadcast, right?

This little trick of number words gives you a stepping stone

siç e pamë në rastin e ngjyrave.

into a whole cognitive realm.

Këto janë vërtet vendime shumë të thjeshta perceptuese.

Language can also have really early effects,

Ne krijojmë mijëra të tilla gjatë gjithë kohës,

what we saw in the case of color.

e megjithatë gjuha përfshihet

edhe në vendimet e thjeshta perceptuese, që ne marrim.

These are really simple, basic, perceptual decisions.

We make thousands of them all the time,

Gjuha gjithashtu mund të japë edhe efekte të tjera.

and yet, language is getting in there

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

Ndaj rasti i gjinisë si kategori gramatikore mund të duket e çuditshme,

por ndërkohë të gjithë emrat, e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë.

Language can have really broad effects.

Kjo tregon sesi gjuha formëson mënyrën e të menduarit

So the case of grammatical gender may be a little silly,

për çdo gjë që mund të emërtohet me emër.

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

Pra, shumë gjëra bashkë.

Së fundmi, dua t’ju tregoj një shembull sesi gjuha mund të formësojë gjëra

That means language can shape how you're thinking

about anything that can be named by a noun.

që kanë ndikim personal te ne --

mendime rreth fajësisë, ndëshikimit apo kujtesës së dëshmitarëve okularë.

That's a lot of stuff.

Këto janë të rëndësishme në përditshmërinë tonë.

And finally, I gave you an example of how language can shape things

that have personal weight to us --

E bukura e shumëllojshmërisë gjuhësore, është që na zbulon

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

These are important things in our daily lives.

sesa e jashtëzakonshme, “gjeni” dhe fleksible është mendja njerëzore.

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

Mendja njerëzore nuk ka shpikur vetëm një univers kognitiv por 7 000 --

just how ingenious and how flexible the human mind is.

ka rreth 7 000 gjuhë që fliten në mbarë botën.

Ne mund të krijojmë akoma më shumë --

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

pasi gjuhët, janë të gjalla,

ne mund t’i lëmojmë, ndryshojmë apo përshtatim sipas nevojave.

there are 7,000 languages spoken around the world.

And we can create many more --

languages, of course, are living things,

Është tragjike që ne po humbasim shumë nga diversiteti gjuhësor

things that we can hone and change to suit our needs.

gjatë gjithë kohës.

Ne po humbasim një gjuhë në javë,

dhe sipas disa vlerësimeve,

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

gjysma e gjuhëve të botës do të zhduken në njëqind vitet e ardhshme.

all the time.

Dhe lajmi edhe më i keq është se

We're losing about one language a week,

gjithçka që dimë tani për mendjen dhe trurin e njeriut

and by some estimates,

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

bazohet në studime, zakonish studentë amerikanë

And the even worse news is that right now,

studentë anglishtfolës në universitete, apo jo?

almost everything we know about the human mind and human brain

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

Kjo i përjashtin pothuajse të gjithë njerëzit apo jo?

Pra, ajo që ne dimë për mendjen njerëzore është në të vërtetë jashtëzakonisht

at universities.

e kufizuar dhe e njëanshme ndaj shkenca duhet të bëjë më të mirën.

That excludes almost all humans. Right?

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

Dua të ndahem nga ju me këtë mendim të fundit.

and our science has to do better.

Ju kam thënë sesi folësit e gjuhëve të ndryshme mendojnë ndryshe,

por sigurisht kjo nuk lidhet me faktin sesi mendojnë njerëzit e tjerë.

I want to leave you with this final thought.

Bëhet fjalë për mëyrën sesi ju mendoni.

I've told you about how speakers of different languages think differently,

Për mënyrën sesi gjuha që ju flisni formëson mënyrën sesi ju mendoni.

but of course, that's not about how people elsewhere think.

Kjo ju jep mundësinë të pyesni:

It's about how you think.

“Pse mendoj ashtu siç mendoj?”

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

Si mund të mendoj ndryshe?

Gjithashtu:

“Çfarë mendimesh dua të krijoj?”

And that gives you the opportunity to ask,

"Why do I think the way that I do?"

Ju falënderoj shumë!

(Duartrokitje)

"How could I think differently?"

And also,

"What thoughts do I wish to create?"

Thank you very much.

(Applause)