How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Аудармашы: Aruzhan Nurgalykova Редактор: Asqat Yerkimbay

So, I'll be speaking to you using language ...

Мен сіздермен тіл арқылы сөйлесемін ...

because I can.

себебі, менің қолымнан келеді.

This is one these magical abilities that we humans have.

Бұл – адамның керемет қабілеттерінің бірі.

We can transmit really complicated thoughts to one another.

Біз бір-бірімізбен өте күрделі ойларды алмаса аламыз.

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

Сонымен, дәл қазір аузымнан дыбыстар шығарып жатырмын

as I'm exhaling.

дем шығару кезінде.

I'm making tones and hisses and puffs,

Ырғақтарды, шу және ауа ағынын шығарамын,

and those are creating air vibrations in the air.

осылайша ауада ауа толқындарын тудырамын.

Those air vibrations are traveling to you,

Бұл ауа толқындары сізге барады,

they're hitting your eardrums,

дабыл жарғағыңызға соғылып,

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

сосын миыңыз бұл тербелістерді дабыл жарғағыңыздан алып,

and transforms them into thoughts.

оларды ойға айналдырады.

I hope.

Деп ойлаймын.

(Laughter)

(Күлкі)

I hope that's happening.

Солай үміттенемін.

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

Осы қабілеттің арқасында біз өз идеяларымызды

кеңістік пен уақыттың кең ауқымына жеткізе аламыз.

across vast reaches of space and time.

We're able to transmit knowledge across minds.

Сондай-ақ, біз білімді сана арқылы жеткізе аламыз.

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

Мен дәл қазір ойыңызға біртүрлі жаңа идея жіберемін.

I could say,

Мысалы, айталық:

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

«Кітапханада вальс билеп жатқан медузаны елестете отырып,

while thinking about quantum mechanics."

кванттық механика туралы ойланыңыз».

(Laughter)

(Күлкі)

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

Егер өміріңізде осыған дейін бәрі жақсы болған болса,

you probably haven't had that thought before.

мұндай ой келмеуі керек.

(Laughter)

(Күлкі)

But now I've just made you think it,

Бірақ қазір сізге ой салдым,

through language.

тіл арқылы.

Now of course, there isn't just one language in the world,

Әрине, әлемде бір ғана тіл емес,

there are about 7,000 languages spoken around the world.

дүние жүзінде 7000-ға жуық тіл бар.

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

Әрі барлық тіл бір-бірінен әр түрлі жолдармен ерекшеленеді.

Some languages have different sounds,

Кейбір тілдердің дыбыстары әртүрлі,

they have different vocabularies,

сөз қоры әртүрлі,

and they also have different structures --

сонымен қатар олардың құрылымы да әртүрлі.

very importantly, different structures.

ең маңыздысы, әртүрлі құрылымдар.

That begs the question:

Осыдан сұрақ туындайды:

Does the language we speak shape the way we think?

Біз сөйлейтін тіл ойлауымызды қалыптастыра ма?

Now, this is an ancient question.

Бұл енді көне сұрақ.

People have been speculating about this question forever.

Адамдар бұл сұрақтың төңірегінде баяғыдан бері ойланып келеді.

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

Қасиетті Рим императоры Ұлы Карлдың айтуынша:

"To have a second language is to have a second soul" --

«Екінші тілге ие болу - екінші жанға ие болу»,

strong statement that language crafts reality.

тіл ақиқатты анықтайды деген өте мықты мәлімдеме.

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

Бірақ, бір жағынан, Шекспир Джульеттасында былай делінеді:

“Атында не мағына бар?

"What's in a name?

A rose by any other name would smell as sweet."

Раушан гүл де атыменен тәттіі.”

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

Осыдан шығатыны, мүмкін тіл ақиқатты мүлде анықтамайды.

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

Бұл пікірталас мыңдаған жылдар бойы жалғасып келеді.

Бірақ қандай да бір шешім қабылдау үшін деректер болған жоқ.

But until recently, there hasn't been any data

to help us decide either way.

Жақында менің және дүниежүзіндегі басқа зертханаларда

Recently, in my lab and other labs around the world,

зерттеу жұмысын бастадық,

we've started doing research,

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

енді бізде бұл сұраққа жауап беретін нақты ғылыми деректер бар.

So let me tell you about some of my favorite examples.

Ендеше сіздерге өзімнің сүйікті мысалдарымды келтірейін.

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

Австралиялық аборигендерден бастайын, олармен жұмыс істеуге мүмкіндік алдым.

that I had the chance to work with.

These are the Kuuk Thaayorre people.

Бұл – Куук Таайорре халқы.

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

Олар Кейп-Йорктің батыс шетіндегі Пормпурауда тұрады.

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

Куук Таайоррелердің керемет жағы мынада:

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

олар «сол» және «оң» сияқты сөздерді қолданбайды.

and instead, everything is in cardinal directions:

оның орнына, бәрі жарық жақтарымен айтылады：

north, south, east and west.

солтүстік, оңтүстік, шығыс және батыс.

Шынымен де, олар кез келген әңгімеде жарық жақтарын қолданады.

And when I say everything, I really mean everything.

You would say something like,

Мысалы, олар былай айтуы мүмкін:

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

«Әй, оңтүстік-батыс аяғыңда құмырсқа жорғалап бара жатыр».

Немесе: «Тостағанды сәл солтүстік- солтүстік-шығысқа қарай жылжытшы».

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

Егер сіз Куук Тайорреде «сәлем» деп айтқыңыз келсе:

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

"Which way are you going?"

«Қай жолмен бара жатырсың?» деп айтасыз,

And the answer should be,

Ал жауап былай болады:

“Алыс қашықтықта солтүстік-солтүстік-шығыс жаққа.

"North-northeast in the far distance.

How about you?"

Ал сіз ше?”

So imagine as you're walking around your day,

Сондықтан елестетіп көріңізші, сіз серуендеп жүргенде,

every person you greet,

амандасқан әрбір адамға

you have to report your heading direction.

бағытыңызды хабарлауыңыз керек.

(Laughter)

(Күлкі)

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

Бірақ бұл сізді шынымен тезірек бағыттайды, дұрыс па?

Because you literally couldn't get past "hello,"

Өйткені қай жолмен бара жатқаныңызды білмесеңіз,

if you didn't know which way you were going.

әңгімеде сәлемдесуден өте алмас едіңіз.

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

Шындығында, мұндай тілдерде сөйлейтін адамдар жақсы жөн таба алады.

They stay oriented better than we used to think humans could.

Олар біз ойлағаннан да жақсы бағытты біледі.

We used to think that humans were worse than other creatures

Кейбір биологиялық ерекшеліктерге байланысты

біз өзімізді басқа жаратылыстардан төмен деп ойлайтынбыз:

because of some biological excuse:

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

«Біздің тұмсықтарымыз бен қабаршықтарымызда магнит жоқ қой».

No; if your language and your culture trains you to do it,

Жоқ, егер бұл сіздің тіліңіз бен мәдениетіңізде болса,

actually, you can do it.

онда бұл сіздің қолыңыздан да келеді.

There are humans around the world who stay oriented really well.

Әлемде мінсіз бағытты таба алатын адамдар бар.

And just to get us in agreement

Бізден гөрі

about how different this is from the way we do it,

қаншалықты айырмашылық бар екенін түсіну үшін

I want you all to close your eyes for a second

бәріңіз көздеріңізді жұмып,

and point southeast.

оңтүстік-шығысқа қарай нұсқаңыздар.

(Laughter)

(Күлкі)

Keep your eyes closed. Point.

Көздеріңізді ашпаңыздар. Қолмен нұсқаңыздар.

OK, so you can open your eyes.

Енді көздеріңізді ашыңыздар.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

Мен сіздердің қайда нұсқағандарыңызды көріп тұрмын ...

I don't know which way it is myself --

Мен өзім оңтүстік-шығыс қайда екенін білмеймін.

(Laughter)

(Күлкі)

You have not been a lot of help.

Көмектесе алмадыңыз.

(Laughter)

(Күлкі)

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

Мысалы, дәлдік онша жоғары емес деп айтайық.

Әртүрлі тілде сөйлеушілердің когнитивтік қабілеттері әртүрлі болады.

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

Where one group -- very distinguished group like you guys --

Сіздер сияқты бір топ

doesn't know which way is which,

қай бағыт қайда екенін біле бермейді.

but in another group,

Бірақ басқа топтағы

I could ask a five-year-old and they would know.

бесінші жастағы баладан сұрасам нақты жауап алар едім.

(Laughter)

(Күлкі)

There are also really big differences in how people think about time.

Сондай-ақ, адамдар уақыт туралы әртүрлі ойлауы мүмкін.

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

Менде атамның әр түрлі жасында түсірілген суреттері бар.

Егер мен ағылшын тілінде сөйлейтіндерден оларды хронологиялық ретпен қоюды сұрасам,

And if I ask an English speaker to organize time,

they might lay it out this way,

олар былай жасар еді,

from left to right.

солдан оңға қарай,

This has to do with writing direction.

хаттың бағытына сәйкес.

Егер иврит немесе араб тілінде сөйлейтін болсаңыз,

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

you might do it going in the opposite direction,

онда керісінше қояр едіңіз,

from right to left.

оңнан солға қарай.

Ал мен сіздерге айтып өткен абориген Куук-Тайоррелер

But how would the Kuuk Thaayorre,

this Aboriginal group I just told you about, do it?

бұны қалай жасар еді?

Олар «сол» және «оң» сияқты сөздерді қолданбайды.

They don't use words like "left" and "right."

Let me give you hint.

Еске түсіруге көмектесейін.

When we sat people facing south,

Біз оларды оңтүстікке қаратып отырғызғанда,

they organized time from left to right.

уақытты солдан оңға қарай көрсетті.

When we sat them facing north,

Солтүстікке қаратып отырғызғанда,

they organized time from right to left.

уақытты оңнан солға қарай көрсетті.

Біз оларды шығысқа қаратып отырғызған кезде,

When we sat them facing east,

time came towards the body.

уақыт өзіне қарай жылжи бастады.

What's the pattern?

Бұл жерде логика қайда?

East to west, right?

Шығыстан Батысқа ма?

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

Демек олар үшін уақыт дененің орналасуымен емес,

it gets locked on the landscape.

тұрған жермен анықталады.

So for me, if I'm facing this way,

Егер, осылай тұрсам,

then time goes this way,

мен үшін уақыт осы бағытта өтеді.

and if I'm facing this way, then time goes this way.

Осылай тұрсам, уақыт басқаша өтеді.

I'm facing this way, time goes this way --

Осылай тұрсам, уақыт осы бағытта өтеді.

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

Денемнің бағытын өзгерткен сайын,

уақытты өзгертуге мәжбүрлегенде өзімді өзімшіл сезінемін.

every time I turn my body.

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

Куук-Тайоррелер үшін уақыт тұрған жермен анықталады.

It's a dramatically different way of thinking about time.

Бұл уақыт туралы ойлаудың басқа тәсілі. Міне, тағы бір ақылды адам айласы.

Here's another really smart human trick.

Сізден қанша пингвин бар деп сұрадым делік. Бұны қалай шешетініңізді білемін.

Suppose I ask you how many penguins are there.

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

«Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз» деп санадыңыз.

You counted them.

You named each one with a number,

Әрқайсысын нөмірімен атадыңыз,

and the last number you said was the number of penguins.

ал соңғы сан пингвиндердің санын анықтады.

This is a little trick that you're taught to use as kids.

Сіз бұл қулықты бала кезіңізде үйрендіңіз.

You learn the number list and you learn how to apply it.

Сіз сандардың ретін үйреніп, содан соң оны қалай қолдану керектігін білдіңіз.

A little linguistic trick.

Осындай кішкентай лингвистикалық қулық.

Well, some languages don't do this,

Кейбір тілдерде бұл мүмкін емес.

because some languages don't have exact number words.

өйткені оларда санды білдіретін сөз жоқ.

They're languages that don't have a word like "seven"

Мысалы, бұл тілдерде «жеті» деген сөз жоқ.

or a word like "eight."

немесе «сегіз».

In fact, people who speak these languages don't count,

Шыны керек, бұл тілдерде сөйлейтіндер санай алмайды,

and they have trouble keeping track of exact quantities.

олар үшін белгілі бір санды атау қиындық тудырады.

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

Мәселен, егер мен сізден пингвиндердің санын

to the same number of ducks,

үйректер санына сәйкестендіруді сұрасам,

you would be able to do that by counting.

сіз бұны санау арқылы жасай аласыз.

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

Егер адам бұл тіл қулығын білмесе, онда ол құстардың санын салыстыра алмайды.

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

Тілдер қоршаған әлемнің түс спектрін де әртүрлі бөледі.

the visual world.

Кейбір тілдерде түстердің көптеген атауы бар,

Some languages have lots of words for colors,

some have only a couple words, "light" and "dark."

басқаларында – бір-екі сөз ғана: «жарық» және «қараңғы».

And languages differ in where they put boundaries between colors.

Сондай-ақ, тілдер түс шекараларын әр түрлі анықтайды.

So, for example, in English, there's a word for blue

Мысалы, ағылшын тілінде «көк» деген сөз бар.

that covers all of the colors that you can see on the screen,

ол экранда берілген барлық түстерді білдіреді.

but in Russian, there isn't a single word.

Бірақ орыс тілінде бір ортақ сөз жоқ.

Instead, Russian speakers have to differentiate

Орыстар ашық көк, яғни «голубой» және қою көк, яғни «синий» деп ажыратады.

between light blue, "goluboy,"

and dark blue, "siniy."

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

Уақыт өте келе орыс тілінде сөйлейтін адам осы екі реңкті оңай ажырата бастайды.

distinguishing these two colors.

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

Адамдардың осы түстерді қабылдау қабілетін тексеретін болсақ,

what we find is that Russian speakers are faster

орыс тілділердің тілдік шекарадан тезірек өтетінін байқаймыз.

across this linguistic boundary.

They're faster to be able to tell the difference

Олар ашық көк пен қою көкті тез ажыратады.

between a light and dark blue.

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

Адамдардың түстерге қарап тұрған миына қарасаңыз --

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

cізде түстер ашықтан қою көкке баяу ауысады делік --

the brains of people who use different words for light and dark blue

ашық және қою көк үшін әртүрлі сөздерді қолданатын адамдардың миы

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

түстер ашықтан күңгіртке ауысқанда таңқаларлық реакция береді

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

«о, бірдеңе түбегейлі өзгерді» дегендей,

ал ағылшын тілінде сөйлейтіндер көп айырмашылықты байқамайды,

whereas the brains of English speakers, for example,

that don't make this categorical distinction,

don't give that surprise,

олар бұлай таңқалмайды,

because nothing is categorically changing.

өйткені олар үшін ештеңе түбегейлі өзгермейді.

Тілдердің құрылымдық ерекшеліктері де болуы мүмкін.

Languages have all kinds of structural quirks.

This is one of my favorites.

Менің сүйікті мысалдарымның бірі:

Lots of languages have grammatical gender;

Көптеген тілдерде жыныстың грамматикалық категориясы бар,

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

барлық зат есімдер - еркек немесе әйел түріне бөлінеді.

And these genders differ across languages.

Бірақ тілдердегі гендерлік топтар әртүрлі.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

Мысалы, неміс тілінде күн әйел тек болса, испан тілінде ол ер тек.

and the moon, the reverse.

Ай керісінше.

Could this actually have any consequence for how people think?

Бұл әртүрлі тілде сөйлеушілердің ойлауына әсер ете ала ма?

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

Немістер күнге әйел қасиеттерін жатқызуы мүмкін бе?

and the moon somehow more male-like?

ал айға еркек қасиеттерін ше?

Actually, it turns out that's the case.

Солай екені белгілі болып шықты.

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

Егер сіз неміс және испаннан көпірді сипаттауды сұрасаңыз,

like the one here --

мұндағы сияқты -

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

«көпір» неміс тілінде грамматикалық түрде әйел текті болып шығады,

grammatically masculine in Spanish --

ал испаншада ер түрінде.

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

Немістер көпірді әдемі, әсем деп айтуы әбден мүмкін,

and stereotypically feminine words.

әйелге қатысты сын есімдермен сипаттайды.

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

Ал испан тілінде сөйлейтіндер

they're "strong" or "long,"

«мықты» немесе «ұзын» деп айтуы мүмкін.

these masculine words.

Бұл әдетте еркекке қатысты сөздер.

(Laughter)

(Күлкі)

Languages also differ in how they describe events, right?

Тілдер де оқиғаларды әртүрлі сипаттайды.

Мысалы, мұндай жағдай болды.

You take an event like this, an accident.

Ағылшын тілінде «Ол вазаны сындырды» деп айту қалыпты жағдай.

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

In a language like Spanish,

Испан тілінде сөйлейтіндерге

you might be more likely to say, "The vase broke,"

қолайлы нұсқа келесідей болады: «Ваза сынды».

or, "The vase broke itself."

немесе, «Ваза өзі сынды».

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

Кездейсоқтық болса, сіз болған оқиға үшін ешкімді кінәлай алмайсыз.

In English, quite weirdly, we can even say things like,

Біртүрлі, бірақ ағылшын тілінде: «Қолымды сындырдым»,

деп айтасыз.

"I broke my arm."

Now, in lots of languages,

Көп тілде, егер сіз жынды болмасаңыз, бұл құрылысты пайдалана алмайсыз

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

егер қолыңызды әдейі сындыруға тырыспасаңыз,...

and you went out looking to break your arm --

(Laughter)

(Күлкі)

and you succeeded.

сіз жетістікке жеттіңіз.

If it was an accident, you would use a different construction.

Егер бұл кездейсоқтық болса, сіз басқа құрылым қолданар едіңіз.

Now, this has consequences.

Мұның салдары болуы мүмкін.

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

Әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдар тілдің олардан

depending on what their language usually requires them to do.

не талап ететініне байланысты әртүрлі нәрселерге назар аударады.

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

Егер ағылшын және испан тілінде сөйлейтіндерге бірдей көріністі көрсетсек,

English speakers will remember who did it,

ағылшынша сөйлейтіндер мұны кім жасағанын есіне сақтайды,

өйткені ағылшын тілі «Ол вазаны сындырды» деп айтуды талап етеді.

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

Ал испан тілінде сөйлейтіндер вазаны кім сындарғанын есіне түсіре алмауы мүмкін

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

егер бұл байқаусызда орын алса,

if it's an accident,

but they're more likely to remember that it was an accident.

бірақ олар мұның оқыс оқиға болғанын еске түсіру ықтималдығы жоғары.

They're more likely to remember the intention.

Олар үшін ниет үлкен рөл атқарады.

So, two people watch the same event,

Мәселен, бір оқиғаны екі адам көріп отыр,

witness the same crime,

сол қылмыстың куәсі,

but end up remembering different things about that event.

бірақ соңында олар бұл оқиға туралы мүлдем басқа нәрселерді есте сақтайды.

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

Бұл, әрине, куәгерлердің айғақтарына әсер етеді.

It also has implications for blame and punishment.

Бұл айыптау мен жазалауға да әсер етеді.

So if you take English speakers

Сондықтан ағылшын тілінде сөйлейтін адамға ваза оқиғасын көрсетсек,

and I just show you someone breaking a vase,

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

«Ваза сынды» емес, «Ол вазаны сындырды» деп айтсақ,

even though you can witness it yourself,

ол бәрін өз көзімен көрсе де,

you can watch the video,

бейнені қараса да,

you can watch the crime against the vase,

ол вазаға қарсы жасалған қылмысты байқаса да,

you will punish someone more,

ол біреуді жазалауға бейім болады,

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

«Ол вазаны сындырды» емес,

as opposed to, "It broke."

«ваза сынды» десек.

The language guides our reasoning about events.

Тіл болған оқиға туралы пайымдауларымыздың барысын бағыттайды.

Now, I've given you a few examples

Тілдің адам ойлауына қалай әсер ететініне бірнеше мысал келтірдім,

of how language can profoundly shape the way we think,

and it does so in a variety of ways.

әрі ол әртүрлі жолмен жүреді.

So language can have big effects,

Мұндай әсердің нәтижелері айтарлықтай болуы мүмкін.

like we saw with space and time,

Біз кеңістік пен уақытты көргеніміздей,

where people can lay out space and time

адамдар кеңістік пен уақытты бір-бірінен

in completely different coordinate frames from each other.

мүлде басқа координаталарда орналастыра алады.

Language can also have really deep effects --

Тілдің шынымен де зор әсері бар.

that's what we saw with the case of number.

Мәселен, сандар жағдайында қарағанымыздай.

Having count words in your language,

Тіліңіздегі сөздерді санау,

having number words,

сан сөздерді меңгеру

opens up the whole world of mathematics.

математиканың бүкіл әлемін ашады.

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

Әрине, санай алмасаңыз, алгебраны на түсінбейсіз,

you can't do any of the things

Мұндай бөлмені де немесе

that would be required to build a room like this

or make this broadcast, right?

осы телебағдарламаны жасай алмайсыз, солай ма?

This little trick of number words gives you a stepping stone

Бұл кішкентай сандық трюк бүкіл білім әлеміне жол ашады.

into a whole cognitive realm.

Language can also have really early effects,

Тіл ерте кезде, мысалы,

what we saw in the case of color.

түстердің реңктерін анықтауда көрінуі мүмкін.

Бұл шын мәнінде қарапайым, негізгі, перцептивті шешімдер.

These are really simple, basic, perceptual decisions.

We make thousands of them all the time,

Біз өмірімізде мыңдаған осындай шешімдер қабылдаймыз.

Әрі бұл жерде тіл маңызды рөл атқарады.

and yet, language is getting in there

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

Ол тіпті болмашы шешімдер қабылдағанда да әсер етеді.

Language can have really broad effects.

Тіл шынымен кең әсер етуі мүмкін.

So the case of grammatical gender may be a little silly,

Грамматикалық гендер мысалы сәл орынсыз болуы мүмкін,

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

бірақ сонымен бірге грамматикалық гендер барлық зат есімдерге қатысты.

That means language can shape how you're thinking

Бұл зат есім кез келген нәрсе туралы қалай

about anything that can be named by a noun.

ойлайтыныңызды қалыптастыра алатынын білдіреді.

That's a lot of stuff.

Бұл – маңызды.

Соңында, мен сіздерге тілдің біз үшін жеке салмағы бар нәрселерді

And finally, I gave you an example of how language can shape things

айыптау мен жазалау немесе куәгерлерді есте сақтау сияқты

that have personal weight to us --

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

идеяларды қалай қалыптастыра алатынын мысалға келтірдім.

These are important things in our daily lives.

Бұл біздің күнделікті өміріміздегі маңызды нәрселер.

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

Тілдегі әралуандылық сұлулығы адам санасының қаншалықты

just how ingenious and how flexible the human mind is.

өнертапқыш және икемді екенін түсінуге көмектеседі.

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

Адам санасы бір ғана когнитивтік ғаламды емес, 7000-ды ойлап тапты.

there are 7,000 languages spoken around the world.

Дүниежүзінде 7000 тіл бар.

Біз одан да көп тілді ойлап таба аламыз.

And we can create many more --

languages, of course, are living things,

Тілдер, әрине, тірі организмдер.

things that we can hone and change to suit our needs.

Біз оларды қажеттіліктерімізге қарай жақсарта аламыз немесе өзгерте аламыз.

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

Ең өкініштісі, біз осы тілдік әртүрліліктің

маңызды бөлігін үнемі жоғалтып жатырмыз.

all the time.

We're losing about one language a week,

Біз аптасына бір тілді жоғалтып жатырмыз,

and by some estimates,

ал кейбір бағалаулар бойынша,

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

алдағы жүз жылда әлем тілдерінің жартысы жойылады.

And the even worse news is that right now,

Ең сорақысы, дәл қазір

almost everything we know about the human mind and human brain

адамның ақыл-ойы мен миы туралы білетініміздің барлығы дерлік

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

америкалық университеттердегі ағылшын тілінде сөйлейтін студенттер

at universities.

жүргізген зерттеулерге негізделген.

That excludes almost all humans. Right?

Бұл барлық дерлік адамдарды қоспағанда. Солай ғой?

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

Демек, адам ақыл-ойы туралы білетініміз өте тар және бейтарап,

and our science has to do better.

сондықтан біздің ғылым дамуы керек.

I want to leave you with this final thought.

Сөзімді осымен аяқтағым келеді.

I've told you about how speakers of different languages think differently,

Әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар басқаша ойлайтынын айттым.

but of course, that's not about how people elsewhere think.

Бірақ маңыздысы, әрине, басқалардың қалай ойлайтыны емес.

Маңыздысы сіздің қалай ойлайтыныңыз.

It's about how you think.

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

Сіз сөйлейтін тіл сіздің ойлауыңызды қалай қалыптастып жатқанында.

And that gives you the opportunity to ask,

Сіз: «Неге мен осылай ойлаймын?»,

"Why do I think the way that I do?"

"How could I think differently?"

«Мен қалай басқаша ойлай аламын?»,

And also,

«Мен қандай ойлардың жаратушысы болғым келеді?»

"What thoughts do I wish to create?"

деген сұрақтар қоюыңыз мүмкін.

Thank you very much.

Үлкен рахмет.

(Applause)

(Қол шапалақтау)