How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Translator: Julia Kalaputi Reviewer: ALEKSANDAR MITEVSKI

So, I'll be speaking to you using language ...

Ќе ви зборувам со употребата на јазикот

because I can.

зашто можам.

This is one these magical abilities that we humans have.

Ова е таа магична способност што ние луѓето ја поседуваме.

We can transmit really complicated thoughts to one another.

Можеме да си пренесуваме навистина сложени мисли.

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

Во моментов произведувам звуци со устата

as I'm exhaling.

додека вдишувам.

I'm making tones and hisses and puffs,

Правам тонови, издишувам,

and those are creating air vibrations in the air.

и сето тоа прави вибраци во воздухот.

Those air vibrations are traveling to you,

Тие вибрации патуваат до вас,

they're hitting your eardrums,

удираат на вашите тапанчиња,

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

и тогаш мозокот ги регистрира

and transforms them into thoughts.

и ги претвора во мисли.

I hope.

Се надевам,

(Laughter)

(Смеа)

I hope that's happening.

Се надевам дека е така.

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

Поради оваа способност, ние луѓето сме способни да пренесуваме идеи

across vast reaches of space and time.

далеку низ просторот и времето.

We're able to transmit knowledge across minds.

Можеме да пренесуваме знаење од еден на друг ум.

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

Можам да ставам една бизарна идеја во вашиот ум сега.

I could say,

Можам да кажам,

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

„Замислете медуза како танцува во библиотека

while thinking about quantum mechanics."

додека размислува за квантна механика“.

(Laughter)

(Смеа)

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

Ако досега сè одело релативно добро во вашиот живот,

you probably haven't had that thought before.

сигурно не сте помислиле на тоа.

(Laughter)

(Смеа)

But now I've just made you think it,

Но јас ве натерав да помислите

through language.

на тоа преку јазикот.

Now of course, there isn't just one language in the world,

Се разбира, нема само еден јазик,

there are about 7,000 languages spoken around the world.

постојат околу 7.000 јазици во светот.

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

И сите тие се разликуваат на различни начини.

Some languages have different sounds,

Некои јазици имаат различни гласови,

they have different vocabularies,

различни зборови,

and they also have different structures --

и различни структури-

very importantly, different structures.

ова е важно - различни структури.

That begs the question:

Се поставува прашањето:

Does the language we speak shape the way we think?

Дали нашиот јазик ги обликува нашите мисли?

Now, this is an ancient question.

Прашањето е дамнешно.

People have been speculating about this question forever.

Луѓето отсекогаш расправале за тоа.

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

Карло Велики, цар на светото римско царство

"To have a second language is to have a second soul" --

рекол:„Да се знае втор јазик е да се има втора душа“-

strong statement that language crafts reality.

силна изјава дека јазикот ја обликува реалноста.

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

Но, од друга страна, Јулија на Шекспир вели:

"What's in a name?

„Што е името?“

A rose by any other name would smell as sweet."

Розата наречена со друго име исто мириса убаво.“

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

Тоа можеби кажува дека јазикот не ја обликува реалноста.

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

Луѓето за ова расправале од памтивек.

But until recently, there hasn't been any data

До неодамна немавме податоци

to help us decide either way.

кои би потврдиле што е точно.

Recently, in my lab and other labs around the world,

Неодамна во мојата лабораторија и во други,

we've started doing research,

започнавме да истражуваме,

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

и имаме научни податоци како одговор на прашањето.

So let me tell you about some of my favorite examples.

Ќе ви покажам неколку од моите омилени примери.

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

Ќе започнам со примерот на австралиските Абориџини

that I had the chance to work with.

со кои имав можнсти да работам.

These are the Kuuk Thaayorre people.

Тоа е заедницата на Кук Тајор.

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

Тие живеат во Порнпурав, на крајниот запад на Кејп Јорк.

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

Интересно е што кај нив

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

не се употребуваат зборовите „лево“ и „десно“,

and instead, everything is in cardinal directions:

туку сè изразуваат со страните на светот:

north, south, east and west.

север, југ, исток и запад.

And when I say everything, I really mean everything.

Кога велам сè, навистина мислам сè.

You would say something like,

На пример, ќе речат:

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

„Имаш мравка на југо-западната нога.“

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

Или:„Стави ја чашата малку према север, северо-запад.

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

Всушност, „здраво“ на Кук Тајор се вели:

"Which way are you going?"

„По кој пат одиш?

And the answer should be,

А одговорот би бил:

"North-northeast in the far distance.

На север, северо-источно.

How about you?"

А ти?“

So imagine as you're walking around your day,

Замислете во текот на денот

every person you greet,

на секој што ќе го поздравите

you have to report your heading direction.

да му кажувате во кој правец се движите?

(Laughter)

(Смеа)

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

Но, така брзо ќе се ориентирате, нели?

Because you literally couldn't get past "hello,"

Зашто не ќе можете да поздравите некој

if you didn't know which way you were going.

ако не знаете на која страна одите.

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

Луѓето кои зборуваат на овој начин, добро се ориентираат.

They stay oriented better than we used to think humans could.

Мноу подобро се ориентираат отколку што мислевме.

We used to think that humans were worse than other creatures

Мислевме дека на луѓето им е потешко од другите суштества

because of some biological excuse:

поради некои биолошки оправдувања:

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

„Ние немаме магнети во клуновите и крлушките.“

No; if your language and your culture trains you to do it,

Не. Ако вашата култура ве научи да го правите тоа,

actually, you can do it.

ќе можете да го правите.

There are humans around the world who stay oriented really well.

Има луѓе кои одлично се ориентираат.

And just to get us in agreement

За да разберете подобро

about how different this is from the way we do it,

на кој начин е ова различно од нашиот начин,

I want you all to close your eyes for a second

затворете ги очите за миг

and point southeast.

и покажете кон југо-исток.

(Laughter)

(Смеа)

Keep your eyes closed. Point.

Мижете и покажете.

OK, so you can open your eyes.

Сега отворете ги очите.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

Гледам покажувате таму, таму, таму...

I don't know which way it is myself --

И јас не знам каде е.

(Laughter)

(Смеа)

You have not been a lot of help.

Не помогнавте многу.

(Laughter)

(Смеа)

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

Да речеме точноста не беше на високо ниво.

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

Ова е голема разлика во когнитивната способност кај јазиците.

Where one group -- very distinguished group like you guys --

Една група, посебна група како вас-

doesn't know which way is which,

не знаат кој пат кој е,

but in another group,

но кај друга група,

I could ask a five-year-old and they would know.

ако прашам 5-годишно дете, ќе знае.

(Laughter)

(Смеа)

There are also really big differences in how people think about time.

Има значителна разлика во тоа како луѓето размислуваат за времето.

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

Овде имам слики од дедо ми на различна возраст.

And if I ask an English speaker to organize time,

Ако запрашам Англичанец како го организира времето,

they might lay it out this way,

ќе го направи на овој начин,

from left to right.

од лево на десно.

This has to do with writing direction.

Ова има врска со правецот на пишување.

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

Ако јазикот ви е арапски или хебрејски,

you might do it going in the opposite direction,

ќе го направите тоа во обратна насока,

from right to left.

од десно на лево.

But how would the Kuuk Thaayorre,

Но, како Кук Тајор,

this Aboriginal group I just told you about, do it?

заедницата на Абориџини, го прави тоа?

They don't use words like "left" and "right."

Тие немаат зборовите „лево“ и „десно“.

Let me give you hint.

Да појаснам.

When we sat people facing south,

Кога седеа свртени кон југ, го организираа

they organized time from left to right.

времето од лево на десно.

When we sat them facing north,

Кога седеа свртени кон север,

they organized time from right to left.

го организираа времето од десно на лево.

When we sat them facing east,

Кога беа свртени кон исток,

time came towards the body.

времето одеше кон телото.

What's the pattern?

Која е шемата?

East to west, right?

Исток кон запад, така?

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

За нив, времето не е врзано за телото,

it gets locked on the landscape.

туку за просторот.

So for me, if I'm facing this way,

Значи, ако сум свртена вака,

then time goes this way,

и времето оди натаму,

and if I'm facing this way, then time goes this way.

ако се свртам вака тогаш и времето ќе оди натаму.

I'm facing this way, time goes this way --

Се вртам вака, времето оди натаму,

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

себично од мене да ме следи времето

every time I turn my body.

секој пат кога се вртам.

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

За Кук Тајор времето е врзано за просторот.

It's a dramatically different way of thinking about time.

Сосема различен начин на размислување за времето.

Here's another really smart human trick.

Еве уште еден умен, човечки трик.

Suppose I ask you how many penguins are there.

Избројте ги пингвините на сликата.

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

Знам дека ќе ја решите загатката.

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

Ќе почнете: 1,2,3,4,5,6,7,8.

You counted them.

Ќе ги изброите.

You named each one with a number,

Ги именувавте со броеви.

and the last number you said was the number of penguins.

и последниот број е бројот на пингвините.

This is a little trick that you're taught to use as kids.

Овој трик го научивте како деца.

You learn the number list and you learn how to apply it.

Ги учите броевите и учите како да ги примените.

A little linguistic trick.

Мал, лингвистички трик.

Well, some languages don't do this,

Некои јазици го немаат ова

because some languages don't have exact number words.

бидејќи немаат прецизни зборови за броеви.

They're languages that don't have a word like "seven"

Некои јазици немаат збор кој значи 7

or a word like "eight."

или збор кој значи 8.

In fact, people who speak these languages don't count,

Луѓето кои ги зборуваат тие јазици не бројат,

and they have trouble keeping track of exact quantities.

и имаат проблеми со одредување прецизни количини.

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

Ако ви речам да го споите број на пингвините

to the same number of ducks,

со истиот број на патки,

you would be able to do that by counting.

ќе го сторите тоа со броење.

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

Но луѓето кои ги немаат тие јазични трикови, нема да го направат тоа.

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

Јазиците се разликуваат и по поделбата на спектарот на бои-

the visual world.

визуелниот свет.

Some languages have lots of words for colors,

Некои јазици имаат многу зборови за бои,

some have only a couple words, "light" and "dark."

некои ги имаат само „светло“ и „темно“.

And languages differ in where they put boundaries between colors.

Јазиците се разликуваат по тоа каде ја стваат границата меѓу боите.

So, for example, in English, there's a word for blue

Во англискиот јазик има збор за „сино“

that covers all of the colors that you can see on the screen,

кој ги покрива сите бои кои ги гледата на екранот,

but in Russian, there isn't a single word.

но во рускиот јазик тоа не е еден збор.

Instead, Russian speakers have to differentiate

Рускиот јазик разликува

between light blue, "goluboy,"

светло сино ( голубои)

and dark blue, "siniy."

и темно сино ( синий).

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

Русите го имаат овој вид на искуство, во јазикот,

distinguishing these two colors.

да ги разликуваат овие две бои.

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

Кога ги тестираме луѓето да ги разликуваат овие бои

what we find is that Russian speakers are faster

дознаваме дека Русите се побрзи

across this linguistic boundary.

низ овие лингвистички граници.

They're faster to be able to tell the difference

Можат побрзо да прават разлика

between a light and dark blue.

меѓу темносина и светлосина.

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

Кога набљудувате човечки мозоци кои посматраат бои -

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

бои кои се прелеваат од посветли кон потемни -

the brains of people who use different words for light and dark blue

мозоците на луѓето кои користат различни зборови за светла и темна нијанса

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

се изненадуваат при промена на бојата од светла кон темна,

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

како: „Леле, нешто се видоизмени,“

whereas the brains of English speakers, for example,

додека мозокот на Англичанец, на пример,

that don't make this categorical distinction,

кој не прави ваква категоризација,

don't give that surprise,

не се изненадува,

because nothing is categorically changing.

бидејќи ништо не се менува категориски.

Languages have all kinds of structural quirks.

Јазикот има многу видови на структурални чуда.

This is one of my favorites.

Едно од моите омилени е ова.

Lots of languages have grammatical gender;

Многу јазици имаат граматички родови;

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

секоја именка се именува како машки или женски род.

And these genders differ across languages.

Овие родови се разликуваат во јазиците.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

На пример, сонцето е женски род во германски, но во шпанскиот е машки род,

and the moon, the reverse.

со „месечина“ е обратно.

Could this actually have any consequence for how people think?

Дали ова влијае како размислуваат луѓето?

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

Дали Германците сметаат дека сонцето изгледа поженствено?

and the moon somehow more male-like?

а месечината помажествено?

Actually, it turns out that's the case.

Испадна дека е така.

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

Ако замолите Германец или Шпанец да опише мост,

like the one here --

како овој овде -

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

„мост“ е женски род во германски,

grammatically masculine in Spanish --

а во шпански е машки род.

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

Германец веројатно ќе рече дека мостот е убав, елегантен,

and stereotypically feminine words.

значи стереотипни зборови за жена.

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

За разлика, Шпанец би рекол

they're "strong" or "long,"

дека мостот е долг или силен,

these masculine words.

- зборови типични за мажи.

(Laughter)

(Смеа)

Languages also differ in how they describe events, right?

Јазиците се разликуваат и по тоа како опишуваат настани.

You take an event like this, an accident.

Земете за пример несреќен случај.

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

На англиски во ред е да се каже „Тој ја скрши вазната.“

In a language like Spanish,

На шпански, на пример,

you might be more likely to say, "The vase broke,"

обично се вели: „Се скрши вазната“

or, "The vase broke itself."

или „Вазната се скрши“.

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

Ако е несреќен случај, тие не велат дека некој ја скршил.

In English, quite weirdly, we can even say things like,

На англиски, што е чудно, велиме:

"I broke my arm."

„Си ја скршив раката“.

Now, in lots of languages,

Во многу други јазици

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

не би употребиле таква формулација освен ако не сте лудак

and you went out looking to break your arm --

кој пробува да си ја скрши раката

(Laughter)

(Смеа)

and you succeeded.

и притоа успее во тоа.

If it was an accident, you would use a different construction.

Ако е несреќен случај, употребувате друга формулација.

Now, this has consequences.

Ова има последици.

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

Луѓето кои зборуваат различни јазици се фокусираат на различни работи,

depending on what their language usually requires them to do.

во зависност од тоа што бара јазикот од нив.

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

Истата незгода ја прикажавме на Англичани и Шпанци,

English speakers will remember who did it,

Англичаните паметат кој го извршил дејството,

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

зашто јазикот бара да се рече: „Тој го стори тоа, тој ја скрши вазната“.

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

Додека, пак, Шпанците помалку се склони да запамтат кој го сторил тоа

if it's an accident,

ако е несреќен случај,

but they're more likely to remember that it was an accident.

но повеќе паметат дека е случајна незгода.

They're more likely to remember the intention.

Повеќе ја паметат намерата.

So, two people watch the same event,

Двајца гледаат ист настан,

witness the same crime,

очевидци се на ист прекршок,

but end up remembering different things about that event.

но на крајот паметат различни нешта за настанот.

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

Ова влијае врз сведочењата на очевидци.

It also has implications for blame and punishment.

Исто така влијае врз обвиненија и казни.

So if you take English speakers

Ако имате луѓе кои зборуваат англиски

and I just show you someone breaking a vase,

и ви покажам некој кој крши вазна,

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

и речам „Тој ја скрши“, наместо „Се скрши вазната“,

even though you can witness it yourself,

дури и да сте виделе,

you can watch the video,

да ја видите снимката,

you can watch the crime against the vase,

да го видите прекршокот со вазната,

you will punish someone more,

ќе казните некого повеќе,

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

ќе обвините некого повеќе, ако речам: „Тој ја скрши“,

as opposed to, "It broke."

наместо, „Се скрши“.

The language guides our reasoning about events.

Јазикот го формира нашето мислење за настаните.

Now, I've given you a few examples

Ви дадов неколку примери,

of how language can profoundly shape the way we think,

како јазикот во голема мера влијае врз нашето размислување

and it does so in a variety of ways.

и го прави тоа на повеќе начини.

So language can have big effects,

Јазикот има огромно влијание.

like we saw with space and time,

Видовме како времето и просторот

where people can lay out space and time

луѓето ги подредуваат

in completely different coordinate frames from each other.

на сосема различни начини едно од друго.

Language can also have really deep effects --

Јазкот има длабоко влијание-

that's what we saw with the case of number.

видовме кај броевите.

Having count words in your language,

Да се брои на јазикот,

having number words,

да се има броеви

opens up the whole world of mathematics.

значи да се има основа за математика.

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

Ако не броите, не можете да имате алгебра.

you can't do any of the things

Не ќе можете да ги направите работите

that would be required to build a room like this

што би биле потребни за изградба на оваа просторија

or make this broadcast, right?

или за емитување на оваа програма, нели?

This little trick of number words gives you a stepping stone

Зборовите за броевите се отскочна даска

into a whole cognitive realm.

за нурнување во еден нов когнитивен свет.

Language can also have really early effects,

Јазикот може да има првично влијание

what we saw in the case of color.

како што видовме со боите.

These are really simple, basic, perceptual decisions.

Овие се едноставни,основни, перцептивни одлуки.

We make thousands of them all the time,

Цело време донесуваме илјадници одлуки

and yet, language is getting in there

и сепак јазикот се вплеткува

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

и се меша со овие мали перцептивни одлуки кои ги донесуваме.

Language can have really broad effects.

Јазикот има сеопфатно влијание.

So the case of grammatical gender may be a little silly,

Примерот со родовите може да звучи лудо,

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

но граматичкиот род се однесува на сите именки.

That means language can shape how you're thinking

Тоа значи дека јазикот влијае како размислуваме

about anything that can be named by a noun.

за сè што се именува како именка.

That's a lot of stuff.

Има многу нешта.

And finally, I gave you an example of how language can shape things

На крај ви дадов пример како јазикот ги обликува нештата

that have personal weight to us --

кои имаат лично значење за нас-

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

идеи како обвинување, казна и сведоштво.

These are important things in our daily lives.

Овие се значајни нешта во нашиот живот.

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

Убавината на лингвистичката разноврсност е тоа што таа ни открива

just how ingenious and how flexible the human mind is.

колку е генијален и флексибилен човечкиот ум.

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

Човечкиот ум открил не еден туку 7.000 когнитивни универзуми-

there are 7,000 languages spoken around the world.

има 7000 јазици кои се зборуваат во светот.

And we can create many more --

И може да создадеме многу повеќе-

languages, of course, are living things,

јазиците, се разбира, се живи,

things that we can hone and change to suit our needs.

можеме да ги усовршуваме и менуваме за сопствени потреби.

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

Трагично е што губиме голем дел од оваа лингвистичка разноврсност

all the time.

со тек на време.

We're losing about one language a week,

Губиме околу еден јазик неделно,

and by some estimates,

а според некои проценки,

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

половина од јазиците во светот ќе исчезнат во наредните 100 години.

And the even worse news is that right now,

Уште полоша вест е дека токму сега

almost everything we know about the human mind and human brain

сè што знаеме за човечкиот ум и мозокот, претежно

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

се заснова на истражувања на американски студенти кои зборуваат англиски

at universities.

на универзитетите.

That excludes almost all humans. Right?

Тоа ги исклучува речиси сите луѓе, нели?

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

Она што знаеме за човечкиот ум е прилично ограничено и пристрасно,

and our science has to do better.

и нашата наука мора да направи повеќе.

I want to leave you with this final thought.

Сакам да ве оставам со оваа последна мисла.

I've told you about how speakers of different languages think differently,

Ви кажав како говорниците на различни јазици размислуваат различно,

but of course, that's not about how people elsewhere think.

но, не се работи за тоа како другите размислуваат.

It's about how you think.

Туку како вие размислувате.

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

Како јазикот кој го зборувате го обликува вашето размислување.

And that gives you the opportunity to ask,

Тоа ви дава можност да се запрашате

"Why do I think the way that I do?"

„Зошто размислувам токму вака?“

"How could I think differently?"

„Како можам поинаку да размислувам?“

And also,

Исто така,

"What thoughts do I wish to create?"

„Какви мисли сакам да создадам?„

Thank you very much.

Ви благодарам!

(Applause)