How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Tłumaczenie: Bartosz Matusiak Korekta: Paulina Walas

So, I'll be speaking to you using language ...

Będę do was mówić, używając języka...

because I can.

bo potrafię.

This is one these magical abilities that we humans have.

Ludzie posiadają tę magiczną umiejętność.

We can transmit really complicated thoughts to one another.

Umiemy przekazywać sobie skomplikowane myśli.

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

Wydaję teraz dźwięki za pomocą ust

as I'm exhaling.

podczas wydechu.

I'm making tones and hisses and puffs,

Używam tonów, syków i sapnięć,

and those are creating air vibrations in the air.

które tworzą wibracje powietrza.

Those air vibrations are traveling to you,

Te wibracje docierają do was,

they're hitting your eardrums,

do bębenków usznych,

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

a potem mózg odbiera te wibracje

and transforms them into thoughts.

i zamienia je na myśli.

I hope.

Oby.

(Śmiech)

(Laughter)

Mam taką nadzieję.

I hope that's happening.

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

Dzięki tej zdolności możemy przekazywać idee

across vast reaches of space and time.

daleko w przestrzeni i czasie.

We're able to transmit knowledge across minds.

Możemy przekazywać wiedzę między umysłami.

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

Mogę podsunąć wam bardzo dziwny pomysł.

I could say,

Mogę powiedzieć:

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

"Wyobraźcie sobie meduzę tańczącą walca w bibliotece

while thinking about quantum mechanics."

i rozmyślającą o mechanice kwantowej".

(Laughter)

(Śmiech)

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

Jeśli wasze życie jest względnie normalne,

you probably haven't had that thought before.

pomyśleliście o tym po raz pierwszy.

(Laughter)

(Śmiech)

But now I've just made you think it,

Sprawiłam, że o tym pomyśleliście

through language.

za pomocą języka.

Now of course, there isn't just one language in the world,

Nie mówi się w jednym języku na świecie,

ale używa się ich ponad 7000.

there are about 7,000 languages spoken around the world.

Języki różnią się pod wieloma względami.

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

Mają różne dźwięki,

Some languages have different sounds,

they have different vocabularies,

słownictwo,

and they also have different structures --

strukturę,

co jest szczególnie ważne.

very importantly, different structures.

That begs the question:

Nasuwa się pytanie o to,

Does the language we speak shape the way we think?

czy język kształtuje nasze myśli.

Now, this is an ancient question.

To pytanie stare jak świat.

People have been speculating about this question forever.

Spekulowano o tym od dawna.

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

Karol Wielki, cesarz rzymski, powiedział:

"To have a second language is to have a second soul" --

"Znać inny język to jak posiadać drugą duszę",

strong statement that language crafts reality.

twierdząc, że język kreuje rzeczywistość.

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

Dlaczego więc Julia u Szekspira pyta:

"Czym jest nazwa?

"What's in a name?

To, co zwiemy różą, pod inną nazwą równie by pachniało".

A rose by any other name would smell as sweet."

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

Może język nie tworzy rzeczywistości.

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

Taka dyskusja toczy się od tysięcy lat.

But until recently, there hasn't been any data

Do niedawna nie było danych,

to help us decide either way.

które pomogłyby ją rozstrzygnąć.

Recently, in my lab and other labs around the world,

Moje laboratorium wraz z innymi z całego świata

we've started doing research,

rozpoczęły badania,

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

które wiele wniosły do tej dyskusji.

So let me tell you about some of my favorite examples.

Podam kilka ulubionych przykładów.

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

Zacznę od społeczności Aborygenów z Australii,

that I had the chance to work with.

którą badałam.

Ich plemię nazywa się Kuuk Thaayorre.

These are the Kuuk Thaayorre people.

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

Żyją w Pormpuraaw na zachodnim brzegu półwyspu Jork.

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

Co ciekawe,

członkowie tego plemienia nie znają słów "lewo" i "prawo".

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

and instead, everything is in cardinal directions:

Opisują wszystkie pojęcia, używając kierunków geograficznych:

north, south, east and west.

północ, południe, wschód, zachód.

And when I say everything, I really mean everything.

Mam na myśli naprawdę wszystko.

You would say something like,

Mówi się na przykład:

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

"Masz mrówkę na południowo-zachodniej nodze".

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

Lub: "Przesuń kubek na północny północny wschód".

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

Nawet "cześć" w języku Kuuk Thaayorre oznacza:

"Which way are you going?"

"W którą stronę idziesz?".

And the answer should be,

Odpowiedzią powinno być:

"Na północny północny wschód. A ty?".

"North-northeast in the far distance.

How about you?"

So imagine as you're walking around your day,

Wyobraźcie sobie, że przez cały dzień

every person you greet,

każdej osobie, którą spotkacie,

you have to report your heading direction.

musicie podać kierunek drogi.

(Laughter)

(Śmiech)

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

Szybko nauczylibyście się orientacji.

Because you literally couldn't get past "hello,"

Nie dałoby się powiedzieć "cześć"

if you didn't know which way you were going.

bez wiedzy, w którą stronę się idzie.

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

Użytkownicy takiego języka mają świetną orientację,

They stay oriented better than we used to think humans could.

znacznie przewyższającą to, czego się spodziewano.

We used to think that humans were worse than other creatures

Sądziliśmy, że jesteśmy gorsi od innych stworzeń

because of some biological excuse:

z powodu biologicznej "wymówki",

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

że nie mamy magnesu w dziobie czy łuskach.

No; if your language and your culture trains you to do it,

Nieprawda. Język i kultura nas tego uczą.

actually, you can do it.

There are humans around the world who stay oriented really well.

Są na świecie ludzie ze świetną orientacją.

And just to get us in agreement

Żebyście mogli zobaczyć,

about how different this is from the way we do it,

jak bardzo różni się to od naszego sposobu działania,

I want you all to close your eyes for a second

chcę, żebyście zamknęli na chwilę oczy...

and point southeast.

i wskazali południowy wschód.

(Laughter)

(Śmiech)

Keep your eyes closed. Point.

Zamknijcie oczy i wskazujcie.

OK, so you can open your eyes.

Otwórzcie oczy.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

Pokazujecie tu i tam.

I don't know which way it is myself --

Sama nie wiem, który to kierunek...

(Laughter)

(Śmiech)

You have not been a lot of help.

Niewiele mi pomogliście.

(Laughter)

(Śmiech)

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

Przyznajmy, że nie byliśmy precyzyjni.

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

Czy języki nie różnią się pod względem zdolności poznawczych?

Where one group -- very distinguished group like you guys --

Jedna, bardzo szacowna grupa ludzi

doesn't know which way is which,

nie wskaże poprawnie kierunku,

but in another group,

ale w innej grupie

I could ask a five-year-old and they would know.

każde dziecko to potrafi.

(Laughter)

(Śmiech)

There are also really big differences in how people think about time.

Są też ogromne różnice w sposobach postrzegania czasu.

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

Oto kilka zdjęć mojego dziadka w różnym wieku.

And if I ask an English speaker to organize time,

Osoba angielskojęzyczna poproszona o ułożenie ich chronologicznie

they might lay it out this way,

zrobi to pewnie od lewej do prawej.

from left to right.

This has to do with writing direction.

Ma to związek z kierunkiem pisania.

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

Mówiący po hebrajsku lub arabsku

you might do it going in the opposite direction,

mogą ułożyć zdjęcia odwrotnie,

from right to left.

od prawej do lewej.

But how would the Kuuk Thaayorre,

Jak zrobią to Kuuk Thaayorre,

this Aboriginal group I just told you about, do it?

Aborygeni, o których opowiadałam?

They don't use words like "left" and "right."

Nie mają słów "lewo" i "prawo".

Let me give you hint.

Podpowiem wam.

When we sat people facing south,

Kiedy są zwróceni w kierunku południowym,

they organized time from left to right.

organizują czas od lewej do prawej.

When we sat them facing north,

Kiedy są zwróceni w kierunku północnym,

they organized time from right to left.

organizują czas od prawej do lewej.

When we sat them facing east,

Kiedy są zwróceni na wschód,

time came towards the body.

czas płynie w stronę ciała.

What's the pattern?

Widzicie wzór?

East to west, right?

Ze wschodu na zachód.

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

Dla nich czas nie zamknął się w ciele,

it gets locked on the landscape.

lecz w otoczeniu.

So for me, if I'm facing this way,

Jeśli stanę zwrócona w tym kierunku,

then time goes this way,

czas płynie tam,

and if I'm facing this way, then time goes this way.

jeśli w tym kierunku, czas płynie tak.

I'm facing this way, time goes this way --

Kiedy patrzę tu, płynie w tym kierunku.

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

Egoistycznie zmuszam czas, żeby dopasował się do mnie,

every time I turn my body.

kiedy się obracam.

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

Dla Kuuk Thaayorre czas zamknął się w otoczeniu.

It's a dramatically different way of thinking about time.

To całkowicie różny sposób postrzegania czasu.

Here's another really smart human trick.

To kolejna sprytna sztuczka.

Suppose I ask you how many penguins are there.

Powiedzcie, ile jest pingwinów.

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

Wiem, jak poradzicie sobie z tym zadaniem.

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

"Raz, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem".

You counted them.

Policzycie je.

You named each one with a number,

Każdemu dacie numer,

and the last number you said was the number of penguins.

a ostatni z nich będzie równy liczbie pingwinów.

This is a little trick that you're taught to use as kids.

Tę sztuczkę poznaje się w dzieciństwie.

You learn the number list and you learn how to apply it.

Uczy się używać list numerycznych.

A little linguistic trick.

Mała sztuczka językowa.

Well, some languages don't do this,

W niektórych językach tak nie jest,

because some languages don't have exact number words.

bo brakuje słów na konkretne liczby.

They're languages that don't have a word like "seven"

Są języki, w których nie ma słów "siedem" czy "osiem".

or a word like "eight."

In fact, people who speak these languages don't count,

Użytkownicy tych języków nie umieją liczyć

and they have trouble keeping track of exact quantities.

i mają problem z określaniem dokładnej liczby rzeczy.

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

Jeśli na przykład poproszę was o dopasowanie liczby pingwinów

to the same number of ducks,

do takiej samej liczby kaczek,

you would be able to do that by counting.

będziecie umieli to zrobić, licząc.

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

Ludzie bez takich sztuczek językowych nie będą w stanie tego zrobić.

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

Języki różnią się także w dzieleniu spektrum barw,

the visual world.

w świecie obrazu.

Some languages have lots of words for colors,

Niektóre mają wiele słów określających kolory,

some have only a couple words, "light" and "dark."

inne tylko kilka, "jasny" i "ciemny".

And languages differ in where they put boundaries between colors.

Różnice są też w granicach między barwami.

So, for example, in English, there's a word for blue

W angielskim słowo "niebieski"

that covers all of the colors that you can see on the screen,

obejmuje wszystkie kolory widoczne na ekranie,

but in Russian, there isn't a single word.

ale w rosyjskim nie używa się pojedynczego słowa.

Instead, Russian speakers have to differentiate

Rosjanie rozróżniają

jasnoniebieski, "gołuboj",

between light blue, "goluboy,"

and dark blue, "siniy."

i ciemnoniebieski, "sinyj".

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

Rosjanie przez całe życie dostrzegają dzięki językowi

distinguishing these two colors.

różnicę między tymi dwiema barwami.

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

Jeśli sprawdzimy zdolność do rozróżniania tych dwóch barw,

what we find is that Russian speakers are faster

odkryjemy, że Rosjanie są w tym znacznie szybsi.

across this linguistic boundary.

They're faster to be able to tell the difference

Szybciej zauważą różnicę

między błękitem i granatowym.

between a light and dark blue.

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

Badanie mózgu patrzących na kolory,

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

które powoli przechodzą z jasnoniebieskiego do ciemnoniebieskiego,

the brains of people who use different words for light and dark blue

pokazuje, że osoby posługujące się osobnymi określeniami na te kolory,

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

zareagują z zaskoczeniem na zmianę odcienia,

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

tak jakby coś się bardzo zmieniło.

whereas the brains of English speakers, for example,

Z kolei mózg osób anglojęzycznych,

that don't make this categorical distinction,

które nie rozróżniają tych odcieni,

don't give that surprise,

nie reagują zaskoczeniem,

because nothing is categorically changing.

bo nic się dla nich istotnie nie zmienia.

Languages have all kinds of structural quirks.

Języki mają mnóstwo dziwnych struktur.

This is one of my favorites.

To jedna z moich ulubionych.

Lots of languages have grammatical gender;

Wiele języków posiada rodzaj gramatyczny,

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

każdy rzeczownik ma rodzaj, często męski lub żeński.

And these genders differ across languages.

Rodzaje różnią się w zależności od języka.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

W niemieckim słońce ma rodzaj żeński, w hiszpańskim - męski,

and the moon, the reverse.

z księżycem jest odwrotnie.

Could this actually have any consequence for how people think?

Czy wpływa to na sposób myślenia?

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

Czy użytkownicy niemieckiego nadają słońcu kobiecy charakter,

and the moon somehow more male-like?

księżycowi natomiast bardziej męski?

Actually, it turns out that's the case.

Tak, naprawdę tak jest.

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

Hiszpan i Niemiec poproszeni o opisanie mostu,

like the one here --

takiego jak ten...

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

"Most" w niemieckim ma rodzaj żeński,

grammatically masculine in Spanish --

a w hiszpańskim - męski.

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

Niemcy cześciej opiszą go jako "piękny" czy "elegancki",

and stereotypically feminine words.

używając słów stereotypowo kobiecych.

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

Hiszpanie prawdopodobnie powiedzą,

they're "strong" or "long,"

że jest "mocny" lub "długi",

these masculine words.

użyją tego typu męskich słów.

(Laughter)

(Śmiech)

Languages also differ in how they describe events, right?

Języki na różne sposoby opisują zdarzenia.

You take an event like this, an accident.

Na przykład takie zdarzenie jak wypadek.

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

W angielskim można powiedzieć: "On zbił wazon".

In a language like Spanish,

W języku hiszpańskim

you might be more likely to say, "The vase broke,"

częściej powiemy: "Wazon się zbił"

or, "The vase broke itself."

lub "Wazon się stłukł".

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

Jeśli to wypadek, nie powiemy, że ktoś to zrobił.

In English, quite weirdly, we can even say things like,

Co dziwne w angielskim można nawet powiedzieć:

"I broke my arm."

"Złamałem sobie rękę".

Now, in lots of languages,

W wielu innych językach

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

takiego zwrotu użyją tylko wariaci,

and you went out looking to break your arm --

którzy tylko czekali, żeby złamać sobie rękę

(Laughter)

(Śmiech)

and you succeeded.

i udało im się to.

If it was an accident, you would use a different construction.

W razie wypadku używa się innego zwrotu.

Now, this has consequences.

Ma to swoje konsekwencje.

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

Mówiący innymi językami zwrócą uwagę na różne rzeczy

depending on what their language usually requires them to do.

zależnie od przyzwyczajeń językowych.

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

Pokażmy ten sam wypadek Anglikom i Hiszpanom:

English speakers will remember who did it,

Anglik zapamięta winowajcę,

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

bo w angielskim powiemy: "To on rozbił wazon".

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

Z kolei Hiszpanie rzadziej zapamiętają winnego,

if it's an accident,

jeżeli był to wypadek,

but they're more likely to remember that it was an accident.

ale częściej będą pamiętać, że zdarzyło się to niechcący.

They're more likely to remember the intention.

Częściej zapamiętają intencje.

So, two people watch the same event,

Dwie osoby widzą to samo zdarzenie,

witness the same crime,

są świadkami tej samej zbrodni,

but end up remembering different things about that event.

ale zapamiętują inne szczegóły.

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

Ma to oczywiście wpływ na ich zeznania.

It also has implications for blame and punishment.

Wpływa też na ocenę winy i kary.

So if you take English speakers

W przypadku Anglików,

and I just show you someone breaking a vase,

którym pokażemy kogoś tłukącego wazon

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

i powiemy "On rozbił wazon" zamiast "Wazon się rozbił",

even though you can witness it yourself,

nawet jeśli sami wszystko widzieli,

you can watch the video,

jeśli zobaczą nagranie,

you can watch the crime against the vase,

zobaczą zbrodnię na wazonie,

you will punish someone more,

ukarzą kogoś bardziej,

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

obciążą go większą winą, jeśli powiemy, że "Rozbił wazon"

as opposed to, "It broke."

zamiast "Wazon się zbił".

The language guides our reasoning about events.

Język kieruje naszymi wnioskami ze zdarzeń.

Now, I've given you a few examples

Podałam kilka przykładów tego,

of how language can profoundly shape the way we think,

jak silnie język kształtuje nasze myśli

and it does so in a variety of ways.

i na jak wiele różnych sposobów.

So language can have big effects,

Język może mieć ogromny wpływ,

like we saw with space and time,

jak w przypadku czasu i przestrzeni,

where people can lay out space and time

które dana osoba może opisać

in completely different coordinate frames from each other.

w całkowicie inny sposób.

Language can also have really deep effects --

Różnice językowe sięgają bardzo głęboko,

that's what we saw with the case of number.

chociażby w przypadku liczb.

Having count words in your language,

Liczenie we własnym języku,

having number words,

posiadanie liczb,

opens up the whole world of mathematics.

otwiera przed nami świat matematyki.

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

Jeśli nie umiesz liczyć, nie nauczysz się algebry,

you can't do any of the things

nie zrobisz niczego potrzebnego do zbudowania takiej sali

that would be required to build a room like this

or make this broadcast, right?

albo do przygotowania takiego programu.

This little trick of number words gives you a stepping stone

Sztuczka z liczbami to pierwszy krok

into a whole cognitive realm.

do nowej sfery poznania.

Language can also have really early effects,

Wpływ języka może zacząć się wcześnie,

what we saw in the case of color.

tak jak dzieje się to w przypadku barw.

These are really simple, basic, perceptual decisions.

To bardzo proste wybory w postrzeganiu,

We make thousands of them all the time,

cały czas podejmujemy ich tysiące,

and yet, language is getting in there

a jednak język wciska się między nie,

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

wpływa na najmniejsze z decyzji percepcyjnych.

Language can have really broad effects.

Język może mieć bardzo duży wpływ.

So the case of grammatical gender may be a little silly,

Przykład rodzaju gramatycznego może być trochę niemądry,

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

ale rodzaj gramatyczny dotyczy wszystkich rzeczowników.

That means language can shape how you're thinking

To znaczy, że język wpływa na sposób myślenia

about anything that can be named by a noun.

o każdej rzeczy określanej przez jakiś rzeczownik.

That's a lot of stuff.

Jest ich naprawdę wiele.

And finally, I gave you an example of how language can shape things

Podałam też przykład tego, jak język kształtuje rzeczy

that have personal weight to us --

o znaczeniu osobistym:

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

winę i karę czy pamięć świadków.

These are important things in our daily lives.

To ważne rzeczy w naszej codzienności.

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

Piękno różnorodności językowej tkwi w tym, że pokazuje,

just how ingenious and how flexible the human mind is.

jak pomysłowy i elastyczny jest ludzki umysł.

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

Nasz umysł stworzył 7000 sposobów patrzenia na świat,

there are 7,000 languages spoken around the world.

bo tylu języków używa się na świecie.

And we can create many more --

Możemy stworzyć ich o wiele więcej,

languages, of course, are living things,

języki są przecież żywe,

things that we can hone and change to suit our needs.

możemy je doskonalić i dopasowywać do potrzeb.

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

To smutne, że dużą część językowej różnorodności

all the time.

tracimy bezpowrotnie.

We're losing about one language a week,

Co tydzień znika jakiś język,

and by some estimates,

a według niektórych szacunków

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

połowa języków świata zniknie w ciągu następnych stu lat.

And the even worse news is that right now,

Co gorsza, nawet teraz,

almost everything we know about the human mind and human brain

prawie wszystko, co wiemy o ludzkim mózgu,

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

oparte jest na badaniach amerykańskich studentów,

którzy posługują się tylko angielskim.

at universities.

That excludes almost all humans. Right?

To wyklucza większość ludzkości.

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

Wszystko, co wiemy o ludzkim mózgu, jest ograniczone i nieobiektywne,

and our science has to do better.

musimy bardziej się postarać.

I want to leave you with this final thought.

Zostawię was z pewną myślą.

I've told you about how speakers of different languages think differently,

Mówiłam, że w różnych językach myśli się inaczej,

but of course, that's not about how people elsewhere think.

ale nie chodzi tu o to, jak myślą ludzie gdzie indziej.

It's about how you think.

Chodzi o to, jak wy myślicie.

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

Jak wasz język kształtuje wasze myśli.

And that gives you the opportunity to ask,

To okazja, by zadać sobie pytanie:

"Why do I think the way that I do?"

"Dlaczego myślę w ten sposób?",

"How could I think differently?"

"Jak mógłbym myśleć inaczej"?

And also,

albo:

"What thoughts do I wish to create?"

"Jakie myśli chciałabym tworzyć?".

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Brawa)