How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Translator: Myo Aung Reviewer: sann tint

So, I'll be speaking to you using language ...

အခု ကျမဟာ ရှင်တို့နဲ့ စကားပြောဖို့ ဘာသာစကားကို သုံးမယ် ...

because I can.

ကျွန်မ လုပ်နိုင်လို့ပါ။

This is one these magical abilities that we humans have.

အဲဒါဟ လူသားတွေဆီမှာ ရှိတဲ့ အံ့အားသင့်စရာ လုပ်နိုင်စွမ်း တစ်ခုပါ။

We can transmit really complicated thoughts to one another.

ကျွန်မတို့ဟာ တကယ့်ကို ရှုပ်ထွေးတဲ့ အတွေး အခေါ်တွေကို တဦးမှတဦးထံ ပို့ပေးနိုင်ကြတယ်။

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

ကျွန်မ အခုလုပ်နေတာကို ရှင်းပြရရင်၊ ကျမ ပါးစပ်ဖြင့် အသံတွေကို ထုတ်လုပ်နေတယ်

အသက်နဲ့အတူ ကျွန်မ ရှုထုတ်နေတာပါ။

as I'm exhaling.

I'm making tones and hisses and puffs,

ကျွန်မဟာ အသံအနိမ့်အမြင့်၊ လေယူလေသိမ်း မျိုးစုံကို ထုတ်လုပ်ပါတယ်။

and those are creating air vibrations in the air.

အဲဒါတွေက ဝန်းကျင်ရှိ လေကို လှုပ်ခါစေပါတယ်။

Those air vibrations are traveling to you,

အဲဒီ လှုပ်ခတ်နေတဲ့ လေဟာ ရှင်တို့ဆီကို သွားလျက်

they're hitting your eardrums,

ရှင်တို့ရဲ့ နားစည်တွေကို ရိုက်ခတ်ပါတယ်၊

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

အဲဒီကျတော့ သင့်ဦးနှောက်က အဲဒီလို တုန်ခါမှုကို နားစည်တွေထံမှ ရယူလျက်

and transforms them into thoughts.

အတွေးအခေါ်များ အဖြစ်သို့ ပြောင်းပေးတဲ့လို့

I hope.

ကျွန်မမျှော်လင့်မိပါတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

I hope that's happening.

အဲဒီလို ဖြစ်ပျက်နေပြီ ထင်တယ်။

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

အဲဒီလို လုပ်နိုင်စွမ်းကြောင့် လူသားတွေဟာ မိမိတို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို

ဝေးလှတဲ့ ဒေသများနဲ့ အချိန်ကာလထိတိုင် ထုတ်လွှင့်ပေးနိုင်တယ်။

across vast reaches of space and time.

We're able to transmit knowledge across minds.

ကျွန်မတို့ဟာ အသိစိတ်များကို ဖြတ်ပြီး အသိပညာတွေကို ထုတ်လွှင့်နိုင်ကြတယ်။

ကျွန်မဟာ ရှင်တို့ရဲ့ အသိစိတ်ထဲကို ထူးဆန်းတဲ့စိတ်ကူးကို ထည့်ပေးနိုင်တယ်။

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

I could say,

ကျွန်မက ရှင်တို့အား

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

"ကွမ်တမ် မက္ကင်းနစ်ကို စဉ်းစားနေရင်း

while thinking about quantum mechanics."

ပင်လယ်ခူ စာကြည့်တိုက် ကနေပုံ"ကို စိတ်ကူး ကြည့်စေချင်တယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

ဒီတော့၊ ရှင်တို့ဘဝဟာ အခုထက်ထိ အတော်အသင့် အဆင်ပြေခဲ့တယ် ဆိုရင်၊

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

ရှင်တို့ ဒါကို အရင်တုန်း စဉ်းစားချင်မှ စဉ်းစားခဲ့ကြမှာပါ။

you probably haven't had that thought before.

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But now I've just made you think it,

ဒီနေ့ ကျွန်မက အဲဒါကို ရှင်တို့အား စဉ်းစားလာစေခဲ့တယ်၊

through language.

ဘာသာစကား မှတဆင့်ပါ။

Now of course, there isn't just one language in the world,

ကမ္ဘာပေါ်မှာ ဘာသာစကား တခုမက ရှိကြတာ အမှန်ပါပဲ၊

there are about 7,000 languages spoken around the world.

ကမ္ဘာတဝမ်း သုံးနှုန်းပြောဆိုကြတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိတယ်။

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

ပြီးတော့ အဲဒီဘာသာစကားတွေ ကိုယ့်နည်း ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။

Some languages have different sounds,

တချို့ဘာသာစကားတွေထဲမှာ မတူတဲ့ အသံတွေ ရှိကြတယ်၊

they have different vocabularies,

မတူတဲ့ ဝေါဟာရတွေကို သုံးကြတယ်၊

and they also have different structures --

အဲဒါ့အပြင် ရေးဖွဲ့ပုံကလည်း ကွဲပြားပါသေးတယ်--

very importantly, different structures.

ရေးဖွဲ့ပုံ မတူခြင်းက သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။

That begs the question:

အဲဒါကြောင့် မေးချင်စရာက-

ကျွန်မတို ပြောကြတဲ့ ဘာသာစကားက ကျွန်မတို့ တွေးခေါ်မှုကို ပုံသွင်းပေးသလား။

Does the language we speak shape the way we think?

Now, this is an ancient question.

အဲဒါဟာ ရှေးဟောင်းမေးခွန်းပါ။

People have been speculating about this question forever.

လူတွေဟာ အဲဒီမေးခွန်းကို တချိန်လုံး အမျိုးမျိုး ဆွေးနွေးလာခဲ့ကြတယ်။

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

သန့်ရှင်းတဲ့ ရောမဧကရာဇ် Charlemagne မိန့်ကြားခဲ့တာက-

"To have a second language is to have a second soul" --

"နောက် ဘာသာစကားတခု တတ်ရင် နောက်ဝိညာဉ် တခုရရှိခြင်းပါပဲ" -

strong statement that language crafts reality.

ဘာသာစကားက အရှိတရားကို ပုံသွင်းပေးကြောင်း ဧရာမ ကြေညာချက်ပဲ။

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

ဒါပေမဲ့ နောက်တဖက်မှ ရှိတ်စပီးယားက ဂျူလီယက်ရဲ့ နှတ်မှ ပြောခဲ့တာက၊

"What's in a name?

"နာမည်ထဲမှာ ဘာပါရှိလို့လဲ။

A rose by any other name would smell as sweet."

နှင်းဆီကို တခြားနာမည်ပေးတောင် မွှေးကြိုင်းတဲ့ အနံ့ပဲဖြစ်မယ်။"

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

အဲဒါကျတော့ ဘာသာစကားက အရှိတရားကို ပုံသွင်းမပေးဘူးလို့ ဖြစ်နေပါတယ်။

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

အဲဒီလို ငြင်းခုံလာခဲ့ကြတာ နှစ်ပေါင်း ထောင်ချီ ရှိသွားပါပြီ။

ဘာမှမကြာသေးတဲ့ အချိန်အထိကိုပဲ အဲဒါကို တနည်းနည်းနဲ့

But until recently, there hasn't been any data

ဆုံးဖြတ်ရန် ဒေတာ ကျွန်မတို့မှာ မရှိပါဘူး။

to help us decide either way.

မကြာသေးမီက ကျွန်မရဲ့ဓာတ်ခွဲခန်းနဲ့ ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက ဓာတ်ခွဲခန်းများတွင်

Recently, in my lab and other labs around the world,

we've started doing research,

သုတေသနတွေကို ပြုလုပ်လာခဲ့ကြရာ၊

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

အဲဒီမေးခွန်းကို ဆန်းစစ်ရန် လက်တွေ့ ဒေတာတွေ ကျွန်မတို့ဆီမှာ ရှိလာပါပြီ။

So let me tell you about some of my favorite examples.

ကျွန်မ အကြိုက်ဆုံး ဥပမာတချို့ကို စပြီး ပြောပြပါရစေ။

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

သြစတြေးလျထဲက ဘော်ရီဂျင်နီ လူ့အဖွဲ့အစည်းမှ ဥပမာပါ။

that I had the chance to work with.

ကျွန်မ လေ့လာခွင့် ရခဲ့တဲ့ ပြည်သူတွေပါ။

These are the Kuuk Thaayorre people.

အဲဒါက Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေပါ။

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

သူတို့ဟာ Cape York ရဲ့ အနောက်ဖက်စွန်းရှိ Pormpuraaw တွင် နေထိုင်ကြတယ်။

Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေနဲ့ ပတ်သက်ရင် အံ့အားသင့်စရာ အကောင်းဆုံးက

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

အဲဒီ Kuuk Thaayorre တို့ဟာ "ဘယ် ညာ" စကားလုံးကို မသုံးကြခြင်းပါ။

and instead, everything is in cardinal directions:

အဲဒါအစား သူတို့ဟာ အရာတိုင်းကို လမ်းညွှန်သလို ပြောကြတယ်။

north, south, east and west.

အရှေ့နဲ့ အနောက်၊ တောင်နဲ့ မြောက် သုံးကြတယ်။

And when I say everything, I really mean everything.

အရာတိုင်းကို ပြောရာတွင် တကယ့်ကို အရာရာတိုင်းပါ။

You would say something like,

ဥပမာ၊ ရှင်တို့က

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

"အိုး၊ ခင်ဗျား အနောက်တောင် ခြေမှာ ပုရွက်ဆိတ် ရှိတယ်။"ပြောတာမျိုးပါ။

ဒါမှမဟုတ် "ခင်ဗျား ခွက်ကို နည်းနည်းလေး မြောက်​​-အရှေ့မြောက်ဘက် ရွှေ့ပေးပါ။"

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

ရှင်တို့က "ဟဲလို" လို့ နှုတ်ဆက်တာကို Kuuk Thaayorre တို့ကျတော့၊

"Which way are you going?"

"ဘယ်ကို သွားနေတာလဲ" ဖြစ်ပါမယ်။

And the answer should be,

ဖြေရာတွင်လည်း၊

"မြောက်-အရှေ့မြောက် ခပ်ဝေးဝေး

"North-northeast in the far distance.

How about you?"

ခင်ဗျားကကော ဘယ်ကိုလဲ။" ဆိုပြီး ဖြစ်ရမယ်။

So imagine as you're walking around your day,

စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ၊ ကိုယ်ဟာ တစ်နေ့လုံး လမ်းလျှောက်သွားနေရတယ်၊

ကိုယ်က နှတ်ဆက်လိုက်တဲ့ လူတိုင်းကို

every person you greet,

you have to report your heading direction.

ကိုယ့်သွားရာဘက်ကို ပြောဖို့ လိုတာကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

ဒါပေမဲ့ အဲဒီလိုနည်းဖြင့် လမ်းမှန်ကို အလျင်အမြန် တွေ့နိုင်မှာ သေချာတယ်။

Because you literally couldn't get past "hello,"

ကိုယ်က ဘယ်ဘက်ကို သွားနေမှန်း မသိဘူးဆိုရင်၊

if you didn't know which way you were going.

"ဟဲလို" မျိုး နှုတ်ဆက်လို့ မရနိုင်ခဲ့မှာမို့လို့ပါ။

တကယ်တမ်းမှာ၊ အဲဒီလို ပုံစံဘာသာစကား ပြောသူ တွေဟာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းကောင်းသိကြတယ်။

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

လူတွေတတ်နိုင်တယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တာထက် သူတို့ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ သိကြတယ်။

They stay oriented better than we used to think humans could.

We used to think that humans were worse than other creatures

လူတွေဟာ အခြားသတ္တဝါများထက် ညံ့ကြတယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တတ်ကြတယ်

because of some biological excuse:

ဇီဝဆိုင်ရာ အကြောင်းရင်း အချို့ကြောင့်ပါ-

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

"အိုး၊ ကိုယ့်နှုတ်သီးထဲမှာ ဒါမှမဟုတ် ကိုယ့်အကြေးခွံမှာသံလိုက် မရှိဘူး။"

No; if your language and your culture trains you to do it,

ရှင်တို့ရဲ့ ဘာသာစကား၊ ယဉ်ကျေးမှုက အဲဒါကို လေ့ကျင့်ထားရင်၊

actually, you can do it.

ရှင်တို့ အဲဒါ လုပ်နိုင်မှာပါ။

There are humans around the world who stay oriented really well.

ကမ္ဘာမှာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ သိနားလည်သူတွေ အများကြီးပါ။

And just to get us in agreement

ကျွန်မတို့ အဲဒါ လုပ်ကိုင်ကြပုံ ဘယ်လောက် ကွဲပြားပုံကို

about how different this is from the way we do it,

ကျွန်မတို့ နားလည်သဘောတူကြဖို့ အတွက်၊

I want you all to close your eyes for a second

ရှင်တို့ အားလုံးကို ခဏကြာ ရှင်တို့ရဲ့ မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ပြီး

and point southeast.

အရှေ့တောင်ကို ညွှန်ပေးကြပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Keep your eyes closed. Point.

မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ကာ ညွှန်ပြကြပါ။

အိုကေ၊ ရှင်တို့ မျက်လုံးတွေ ဖွင့်နိုင်ပါပြီ။

OK, so you can open your eyes.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

ရှင်တို့ ညွှန်ပြနေတာကို ကြည့်ကြပါ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ...

I don't know which way it is myself --

ကျွန်မကိုယ်တိုင်လည်း ဘယ်ဖက်မှန်း မသိပါဘူး--

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

You have not been a lot of help.

ရှင်တို့ကလည်း သိပ်မကူနိုင်ခဲ့ကြပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

ဒီအခန်းထဲမှာ တိကျမှု သိပ်မကောင်းခဲ့ဘူးလို့ ပြောနိုင်ပါတယ်။

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

ဘာသာစကားတွေ အကြားမှာ သိမြင်နိုင်စွမ်းဟာ အတော့်ကို ကွာခြားနိုင်ပါတယ်။

Where one group -- very distinguished group like you guys --

ရှင်တို့လို အောင်မြင်တဲ့ လူအုပ်ထဲမှာဆိုရင်--

doesn't know which way is which,

အရှေ့တောင် ဘယ်ဖက် ရှိမှန်းကို မသိကြဘူး၊

but in another group,

ဒါပေမဲ့ နောက်တစ်စုထဲကျတော့၊

I could ask a five-year-old and they would know.

ငါးနှစ်အရွယ် ကလေးကို မေးရင် ဖြေနိုင်မှာပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

There are also really big differences in how people think about time.

ပြီးတော့၊ အချိန်အကြောင်း လူတွေစဉ်းစားကြပုံ သိပ်ကို ကွာခြားပါသေးတယ်။

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

ရှင်တို့ကို ကျွန်မအဖိုးရဲ့ အရွယ်မျိုးစုံ ဓာတ်ပုံတွေကို ပြချင်တယ်။

And if I ask an English speaker to organize time,

အင်္ဂလိပ်လို ပြောသူတစ်ဦးကို အချိန်ကာလအလိုက် စီပေးခိုင်းခဲ့ရင်၊

they might lay it out this way,

ထိုသူဟာ ဒီလိုပုံစံနဲ့ စီပေးမယ်၊

from left to right.

ဘယ်မှ ညာသို့ ဖြစ်မယ်။

This has to do with writing direction.

စာရေးပုံ ဦးတည်ချက်နဲ့ ဆက်စပ်နေပါတယ်။

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

ရှင်တို့ဟာ ဟေဗြဲ ဒါမှမဟုတ် အာရဗီစာ ရေးသူ ဆိုရင်၊

you might do it going in the opposite direction,

ခုနကပုံတွေကို ပြောင်းပြန် စီိပေးဖို့ များပါတယ်၊

from right to left.

ညာမှ ဘယ်သို့ ဖြစ်ပါမယ်။

ဒါပေမဲ့ ရှင်တို့ စောစောပိုင်းက ကျွန်မ ပြောခဲ့တဲ့ Kuuk Thaayorre လို

But how would the Kuuk Thaayorre,

this Aboriginal group I just told you about, do it?

တိုင်းရင်းသားတွေ အကြားမှာကော ဘယ်လို လုပ်ကြမလဲ။

They don't use words like "left" and "right."

သူတို့က "ဘယ်" "ညာ" ဆိုတာကို သုံးမှာမသုံးကြတာ။

Let me give you hint.

ရှင်တို့ကို အရိပ်အမြွက် ပေးပါရစေ။

When we sat people facing south,

လူတွေဟာ တောင်ဖက်ကို မျက်နှာမူ ထိုင်နေကြရင်၊

they organized time from left to right.

သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ ဘယ်မှ ညာသို့ သွားပါတယ်။

When we sat them facing north,

သူတို့ဟာ မြောက်ဖက်ကို မျက်နှာမူ ထိုင်နေကြရင်၊

they organized time from right to left.

သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ ညာမှ ဘယ်သို့ သွားပါတယ်။

သူတို့ကို အရှေ့ဖက် မျက်နှာမူလျက် ထိုင်စေရင်၊

When we sat them facing east,

time came towards the body.

အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ်ဆီကို ဦးတည်လာပါမယ်။

What's the pattern?

အဲဒါရဲ့ ပုံစံကဘာများလဲ?

East to west, right?

အရှေ့မှ အနောက်သို့ပါ။

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

ဒီတော့ သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ် အပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားတာမျိုး မဟုတ်ဘဲ၊

it gets locked on the landscape.

မြေပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားသလိုပါ။

So for me, if I'm facing this way,

ကျွန်မက ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊

then time goes this way,

အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ၊

and if I'm facing this way, then time goes this way.

ကျွန်မ ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊ အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ။

I'm facing this way, time goes this way --

ဒီလိုမျက်နှာမူထားရင်၊ အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ--

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

ကိုယ်မျက်နှာမူရာကို လိုက်ပြီး ပြောင်းတဲ့ ကိုယ်ကျိုးကြည့်တဲ့

every time I turn my body.

အချိန်ပုံစံမျိုး ဖြစ်နေတယ်။

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

Kuuk Thaayorre လူတွေ အတွက်ကျတော့ အချိန်ဟာ မ​ြေပေါ်မှာပါ။

အဲဒါဟာ အချိန်ကို စဉ်းစားကြည်ဖို့ လုံးဝကို ကွဲပြားတဲ့ နည်းလမ်းပါ။

It's a dramatically different way of thinking about time.

လူသားတွေရဲ့ အံ့ဖွယ် လှည့်ကွက် တစ်ခု ရှိပါသေးတယ်။

Here's another really smart human trick.

Suppose I ask you how many penguins are there.

ဟိုမှာ ပင်ဂွင်းငှက်တွေ ဘယ်နှစ်ကောင်လဲ မေးတယ် ဆိုပါစို့။

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

ကောင်းပြီ၊ အဲဒီပြဿနာကို ရှင်တို့ ဘယ်လို ဖြေရှင်းကြမှာ ကျွန်မ သိပါတယ်။

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

ရှင်တို့ "တစ်၊ နှစ်၊ သုံး၊ လေး၊ ငါး၊ ခြောက်၊ ခုနစ်၊ ရှစ် ရေမှာပါ။"

You counted them.

လိုက် ရေလိုက်ရုံပဲ။

You named each one with a number,

တစ်ခုချင်း နံပါတ်ပေးလိုက်တယ်။

and the last number you said was the number of penguins.

နောက်ဆုံး ရတဲ့နံပါတ်က ကောင်ရေပါပဲ။

This is a little trick that you're taught to use as kids.

ရှင်တို့ကို ငယ်စဉ်ကတည်းက သင်ပေးထားတဲ့ လှည့်ကွက်လေးရဲ့ ရလဒ်ပါ။

You learn the number list and you learn how to apply it.

ရှင်တို့ဟာ ဂဏန်းတွေကို သင်ယူပြီး သုံးနည်းကို လေ့ကျင့်ခဲ့ကြတယ်။

A little linguistic trick.

ဘာသာစကားဆိုင်ရာ လှည့်ကွက်လေးပါ။

Well, some languages don't do this,

ဒါပေမဲ့ တချို့ဘာသာစကားတွေ အဲဒီလို မလုပ်ကြပါဘူး။

because some languages don't have exact number words.

အဲဒီ ဘာသာစကားတွေထဲမှာ တိကျတဲ့ ဂဏန်းအတွက် စကားလုံးတွေ မရှိလို့ပါ။

They're languages that don't have a word like "seven"

ဥပမာ၊ "ခုနစ်"လို "ရှစ်"လို ဂဏန်းရယ်လို့

or a word like "eight."

မရှိတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ရှိတယ်။

In fact, people who speak these languages don't count,

တကယ်တော့ အဲဒီလို ဘာသာစကားတွေ သုံးကြသူတို့ဟာ မရေတတ်ကြဘဲ၊

and they have trouble keeping track of exact quantities.

ပမာဏ အတိအကျကို စဉ်းစားရာတွင် ပြဿနာ ရှိကြပါတယ်။

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

ဒီတော့၊ ဥပမာ၊ ဒီပင်ဂွင်း ကောင်ရေကို

to the same number of ducks,

ဘဲတွေရဲ့ အရေအတွက်နဲ့ စစ်ကြည့်ပေးရန် ကျွန်မ ပြောရင်၊

you would be able to do that by counting.

ရှင်တို့ဟာ ရေတွက်လျက် လုပ်ပေးနိုင်ကြမှာပါ။

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

ဒါပေမဲ့ အဲဒီလို ရေတွက်ဖို့ သင်မပေးထားတဲ့ ဘာသာစကားထဲမှာ မရေတွက်နိုင်ကြပါ။

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

အရောင်ရောင်စဉ်ကို၊ မြင်ရတဲ့ ကမ္ဘာကြီးကို ခွဲခြား သတ်မှတ်ရာမှာလည်း

the visual world.

ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။

တချို့ဘာသာစကားတွေမှာ အရောင်တွေအတွက် စကားလုံး အများကြီးရှိချိန်မှာ၊

Some languages have lots of words for colors,

some have only a couple words, "light" and "dark."

တချို့ မှာ "ဖျော့သော" နဲ့ "ရင့်သော" နှစ်လုံးတည်း ရှိနိုင်တယ်။

And languages differ in where they put boundaries between colors.

ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ပိုင်းခြားပုံမှာလည်း ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။

So, for example, in English, there's a word for blue

ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားမှာ အပြာအတွက် blue ဆိုတဲ့ စကားလုံး ရှိပြီး၊

that covers all of the colors that you can see on the screen,

စခရင်ပေါ် မြင်နိုင်ရသမျှ ပြာတယ်လို့ ဆိုနိုင်ပေမဲ့၊

but in Russian, there isn't a single word.

ရုရှားစကားထဲမှာ ကျတော့ စကားတစ်လုံး မကပါဘူး။

Instead, Russian speakers have to differentiate

ရုရှားတွေဟာ အပြာနုရောင် "goluboy"နဲ့

between light blue, "goluboy,"

အပြာရင့်ရောင် "siniy" ဆိုတဲ့

and dark blue, "siniy."

အရောင် နှစ်မျိုးထဲမှ ရွေးနိုင်တယ်။

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

ဒီလိုနည်းဖြင့် ရုရှားတွေရဲ့ ဘဝထဲမှာ ဘာသာစကားအရ၊

အဲဒီလို အရောင်နှစ်မျိုးကို ခွဲခြား သိလာကြတယ်။

distinguishing these two colors.

အဲဒီလို အပြာရောင်တွေ ခံယူနိုငု်စွမ်းကို ကျွန်မတို့က လူတွေ အကြားမှာ စစ်ကြည့်တော့၊

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

ဘာသွားတွေ့သလဲ ဆိုတော့၊ ရုရှားလို ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ အဲဒီလို

what we find is that Russian speakers are faster

across this linguistic boundary.

သုံးနှုန်းရာတွင် ပိုသွက်လက်ကြတယ်။

They're faster to be able to tell the difference

သူတို့ဟာ အပြာနုရောင်နဲ့ အပြာရင့်ရောင်ကို

between a light and dark blue.

ခွဲခြားရာတွင် ပိုမြန်ကြပါတယ်။

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ကြည့်နေသူတို့ရဲ့ ဦးနှောက်ကို လေ့လာကြည့်တော့--

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

ကိုယ့်ရှေ့မှာ အရောင်တွေဟာ အပြာနုမှ အပြာရင့်သို့ ပြောင်းလဲနေတယ် ဆိုရင်--

the brains of people who use different words for light and dark blue

အပြာနုနဲ့ အပြာရင့်အတွက် စကားလုံး အမျိုးမျိုး သုံးသူတွေရဲ့ ဦးနှောက်တွေဟာ

အရောင်တွေ နုရာမှ ရင့်ရာသို့ ပြောင်းလဲစဉ် အံ့ဖွယ် လျင်မြန်စွာ ခွဲခြားသိနိုင်လို့၊

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

"အို၊ အရောင်တွေ လုံးဝကြီးးကို ပြောင်းသွားပြီ" ပြောနိုင်ချိန်မှာ၊

whereas the brains of English speakers, for example,

ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်လို ပြောသူရဲ့ ဦးနှောက်ကျတော့၊

that don't make this categorical distinction,

အဲဒီလို အကြီးအကျယ် ပြောင်းတာကို မခံစားရလို့၊

don't give that surprise,

ဘယ်လိုမှ အံ့အားသင့် မသွားပါဘူး၊

because nothing is categorically changing.

သူတို့အတွက် သိသာစွာ ဘာမှ ပြောင်းမသွားခဲ့လို့ပါ။

ဘာသာစကားတွေရဲ့ ရေးဖွဲ့မှုမှာလည်း ပင်ကိုယ် ထူးခြားချက်တွေ ရှိတတ်တယ်။

Languages have all kinds of structural quirks.

This is one of my favorites.

ကျွန်မရဲ့ စိတ်ကြိုက် တစ်ခုက ဒီလိုပါ။

Lots of languages have grammatical gender;

ဘာသာစကား အများအပြားမှာ သဒ္ဒါအရ လိင်ကို ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်၊

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

နာမ်တိုင်းကို ပုလ္လိင် ဒါမှမဟုတ် ဣတ္ထိလိင် ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်။

ပြီးတော့ အဲဒီလိင်တွေဟာ ဘာသာစကားအလိုက် ကွဲပြားနိုင်တယ်။

And these genders differ across languages.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

ဥပမာ၊ ဂျာမန်ထဲမှာ နေဟာ ဣတ္ထိလိင် ဖြစ်ပေမဲ့ စပိန်ထဲမှာကျတော့ ပုလ္လိင် ဖြစ်တယ်၊

and the moon, the reverse.

လကျတော့ ပြောင်းပြန် ဖြစ်ပါတယ်။

Could this actually have any consequence for how people think?

ဒီတော့၊ အဲဒီအချက်က လူတွေရဲ့ စဉ်းစားပုံကို ပြောင်းလဲလာစေနိုင်ပါသလား။

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

ဂျာမန်လို ပြောသူတွေဟာ နေကို အမျိုးသမီးပုံစံမျိုး ယူဆကြပြီး၊

and the moon somehow more male-like?

လကို ကျတော့ ယောင်္ကျား ပုံစံမျိုး ယူဆကြလား။

Actually, it turns out that's the case.

ဟုတ်ကဲ့၊ လက်တွေ့မှာ တကယ့်ကို အဲဒီလို ဖြစ်နေတယ်။

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

ဂျာမန်နဲ့ စပိန်လို ပြောဆိုကြသူတွေကို ဥပမာ၊ တံတားအကြောင်းကို ပြောပြခိုင်းပါက၊

like the one here --

ဒီလို တံတားကို ဆိုပါစို့--

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

"တံတား" ဟာ ဂျာမန်တွေ အတွက် ဣတ္ထိလိင် ဖြစ်နေကာ၊

grammatically masculine in Spanish --

စပိန်ထဲမှာ ပုလ္လိင် ဖြစ်နေတာမို့လို့--

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

ဂျာမန်လို ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ တံတားတွေကို "လှလိုက်တာ""ကြော့ရှင်းလိုက်တာ" လို

and stereotypically feminine words.

အမျိုးသမီးတွေအတွက် သုံးတဲ့ စကားလုံးတွေ သုံးကြမယ်။

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

အဲဒီတချိန်တည်းမှာ၊ စပိန်လို ပြောဆိုသူတွေကျတော့

they're "strong" or "long,"

တံတားတွေကို "ခိုင်ခန့်ကြသော" "ရှည်လျားကြသော" စသဖြင့်

these masculine words.

အမျိုးသားဆန်တဲ့ စကားလုံးတွေ သုံးကြပါမယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Languages also differ in how they describe events, right?

ပြီးတော့ ဘာသာစကားတွေဟာ ဖြစ်ရပ်တွေကို ဖေါ်ပြရာတွင်လည်း မတူကြပါဘူး။

You take an event like this, an accident.

ဥပမာ၊ မတော်တဆဖြစ်မှုလို ဖြစ်ရပ်ကို ယူကြည့်ကြမယ်။

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

အင်္ဂလိပ်စကားထဲမှာ၊ "သူဟာ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်"လို့ ပြောနိုင်ပါတယ်။

In a language like Spanish,

စပိန်လို ဘာသာစကားထဲမှာကျတော့၊

you might be more likely to say, "The vase broke,"

"ပန်းအိုး ကွဲသွားပြီ"လို့ ပြောဖြစ်ဖို့ များတယ်၊

ဒါမှမဟုတ် "ပန်းအိုး သူ့ဘာသာသူ ကွဲသွားတယ်" ဖြစ်နိုင်တယ်။

or, "The vase broke itself."

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

အဲဒါဟာ မတော်တဆ ဖြစ်မှုမို့လို့ တစ်ယောက်က လုပ်ခဲ့တယ်လို့ မပြောကြဘူး။

In English, quite weirdly, we can even say things like,

အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုရာတွင် ကျွန်မတို့ဟာ စဉ်းစားရခက်တဲ့ ပုံစံမျိုး၊

"ကျွန်မ လက်ကို ချိုးမိတယ်" ပြောနိုင်တယ်။

"I broke my arm."

Now, in lots of languages,

တကယ်တော့၊ ဘာသာစကား တော်တော်များထဲမှာ၊

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

ကိုယ်က ညဖက် အိမ်မောကျနေစဉ် လမ်းလျှောက်တတ်လို့

လျှောက်နေစဉ် ကိုယ့်လက်ကို ချိုးမိဖို့ ကြိုးစားခဲ့တာ မဟုတ်ရင်၊ ပြောမရနိုင်ပါ--

and you went out looking to break your arm --

(Laughter)

and you succeeded.

(ရယ်သံများ)

ချိုးရာမှာ အောင်မြင်ခဲ့သေးတယ်။

If it was an accident, you would use a different construction.

မတော်တဆ ဖြစ်တာကို ကျွန်မတို့ တမျိုးတဖုံ ရေးဖွဲ့ဖို့ များပါတယ်။

Now, this has consequences.

အဲဒါ အကျိုးဆက် ရှိနိုင်ပါတယ်။

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

ဒီတော့၊ ဘာသာစကား အမျိုးမျိုး ပြောသူတို့ဟာ သူတို့ ဘာသာစကားတွေရဲ့

depending on what their language usually requires them to do.

ပုံမှန် တောင်းဆိုချက်အလိုက်၊ မတူတဲ့ အရာတွေကို အာရုံစိုက်ကြပါမယ်၊

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

ကျွန်မတို့ မတော်တဆဖြစ်မှု တစ်ခုတည်းကို အင်္ဂလိပ်နဲ့ စပိန်လို ပြောသူတွေကို ပြတော့၊

English speakers will remember who did it,

အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုသူတွေဟာ အဲဒါကို ပြုလုပ်ခဲ့သူကို မှတ်မိကြတယ်၊

အင်္ဂလိပ် ဘာသာက "သူ ပြုလုပ်ခဲ့တာ၊ ပန်းအိုး ခွဲပစ်တာ သူပါ"လို့ တောင်းဆိုလို့ပါ။

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

အဲဒီအချိန်မှာ စပိန်လို ပြောဆိုသူက ပြုလုပ် ခဲ့သူကို မှတ်မိဖို့ အလားအလာ နည်းပါတယ်၊

if it's an accident,

အဲဒါ မတော်တဆဖြစ်မှုပဲ၊

but they're more likely to remember that it was an accident.

သူတို့ အဲဒါကို မတော်တဆဖြစ်မှု အဖြစ်သာ မှတ်မိဖို့ များပါတယ်။

They're more likely to remember the intention.

ဖြစ်ခဲ့ရခြင်းရဲ့ ရည်ရွယ်ရင်းကို မှတ်မိဖို့ ပိုများပါတယ်။

So, two people watch the same event,

ဒီတော့၊ လူနှစ်ယောက်ဟာ ဖြစ်ရပ် တစ်ခုကိုပဲ မြင်ကြတယ်၊

witness the same crime,

တစ်ခုတည်းသော မှုခင်းကို မြင်ခဲ့ကြတယ်၊

but end up remembering different things about that event.

ဒါပေမဲ့၊ အဲဒီဖြစ်ရပ် အကြောင်း သူတို့ မှတ်မိပုံ မတူကွဲပြားနေတယ်။

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

ကိုယ့်တွေ့ မြင်ခဲ့ရတဲ့ ကိစ္စတွေ ဆိုတော့၊ အဲဒါရဲ့ အကျိုးဆက်တွေ ရှိလာမှာ အမှန်ပါပဲ။

It also has implications for blame and punishment.

အဲဒါကြောင့် ပြစ်တင်မှုနဲ့ ဒဏ်ခတ်မှုတွေ ရှိလာနိုင်တယ်။

So if you take English speakers

ဒီတော့ အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆို သူတွေကို ယူကြရင်၊

and I just show you someone breaking a vase,

ခုနက ပြခဲ့တဲ့ တစ်ဦးဦးက ပန်းအိုး ခွဲပစ်တာမျိုး၊

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"ပြောမယ့်အစား ကျွန်မက "သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်" ပြောရင်၊

ကိုယ်ကိုယ်တိုင် မြင်ခဲ့ရတယ် ဆိုတောင်၊

even though you can witness it yourself,

ကိုယ် ဗီဒီယိုကို ကြည့်ဖြစ်ခဲ့တောင်၊

you can watch the video,

you can watch the crime against the vase,

ကိုယ်ဟာ ပန်းအိုးဆိုင်ရာ ရာဇဝတ်မှုကို စောင့်ကြည့်ခဲ့တောင်၊

"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"လို့ ပြောမယ့်အစား

you will punish someone more,

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

ကျွန်မက "သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်" လို့ ပြောရင်၊

as opposed to, "It broke."

ရှင်တို့ တစ်ဦးဦးကို ဒဏ်ခတ်ဖြစ်ဖို့ များပါတယ်။

The language guides our reasoning about events.

ဖြစ်ရပ်တွေကို ဆင်ခြင်ရာတွင် ဘာသာစကားဟာ လမ်းညွှန်မှုတွေကို ချမှတ်ပေးပါတယ်။

Now, I've given you a few examples

ဘာသာစကားတွေဟာ ကျွန်မတို့ စဉ်းစားကြပုံကို သိသိသာသာကြီး ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြောင်း

of how language can profoundly shape the way we think,

ဥပမာတချို့ကို ကျွန်မက ပြသပြီးခဲ့ပြီး အဲဒါကို ပုံစံအမျိုးမျိုးဖြင့်

and it does so in a variety of ways.

လုပ်ပေးနိုင်တာကို ပြသပြီးခဲ့ပါပြီ။

So language can have big effects,

ဒီတော့ ဘာသာစကားဟာ ကြီးမားလှတဲ့ သက်ရောက်မှုများ ရှိနိုင်တယ်၊

like we saw with space and time,

နေရာနဲ့ အချိန်ဆိုင်ရာ ဥပမာများထဲတွင်၊

where people can lay out space and time

လူတွေဟာ နေရာနဲ့ အချိန်တွေကို လုံးဝကို မတူတဲ့

in completely different coordinate frames from each other.

ပုံစံမျိုးဖြင့်၊ မတူကြတဲ့ ကိုသြဒိနိတ် ဘောင်များဖြင့် ချမှတ်စီပေးနိုင်ကြပါတယ်။

Language can also have really deep effects --

ဘာသာစကားဟာ နက်ရှိုင်းတဲ့ သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်--

that's what we saw with the case of number.

ဂဏန်းတွေရဲ့ ဥပမာထဲ ကျွန်မတို့ မြင်ခဲ့ကြရပြီ။

Having count words in your language,

ကိုယ့်ဘာသာစကားထဲ ရေတွက်စရာ စကားလုံးတွေ ရှိမယ်၊

having number words,

ဂဏန်းတွေအတွက် စကားလုံးတွေ ရှိရင်၊

opens up the whole world of mathematics.

သင်္ချာပညာ ကမ္ဘာကြီးကို ဖွင့်ပေးနိုင်မယ်။

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

ကိုယ်က မရေတတ်ရင်၊ အက္ခရာသင်္ချာလည်း ဘယ်ရှိနုိင်ပါမလဲ၊

you can't do any of the things

ဒီလို ခန်းမကြီးကို ဆောက်လုပ်ဖို့

that would be required to build a room like this

လိုအပ်မယ့် အရာတွေ၊ ဒီလို ထုတ်လွှင့်မှုမျိုးကို ပြုလုပ်ဖို့

or make this broadcast, right?

လိုအပ်တဲ့ အရာတွေ လုပ်နိုင်မှာ မဟုတ်ပါဘူး။

This little trick of number words gives you a stepping stone

အဲဒီလို ဂဏန်း စကားလုံးတွေရဲ့ လှည့်ကွက် ကလေးက ကိုယ့်အတွက် သိနားလည်မှုရဲ့

into a whole cognitive realm.

အရှိတရားဆီကို လမ်းဖွင့်ပေးလိုက်ပါတယ်။

Language can also have really early effects,

ဘာသာစကားဟာ ကျွန်မတို့ အရောင်နဲ့ ပတ်သက်ပြီး မြင်ခဲ့ရသလို

what we saw in the case of color.

လူသားတွေ အပေါ် စောစီးစွာ သက်ရောက်မှု ရှိုနိုင်ခဲ့ပါသေးတယ်။

အဲဒါဟာ ရိုးရှင်း၊ အခြေခံကျတဲ့ သိနားလည်မှု ဆိုင်ရာ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေပါ။

These are really simple, basic, perceptual decisions.

We make thousands of them all the time,

ကျွန်မတို့ အဲဒါတွေကို တချိန်လုံး ထောင်နဲ့ချီ ချမှတ်ရတယ်၊

and yet, language is getting in there

အဲဒီမှာ ဘာသာစကားဟာ ပါဝင်နေပါတယ်၊

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

ကျွန်မတို့ ချမှတ်ကြရတဲ့ သိနားလည်မှုဆိုင်ရာ သေးလှတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ထဲ စွက်ဖက်တတ်ပါတယ်။

ဘာသာစကား‘ဟာ ပိုကျယ်ပြန်တဲ့ သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်။

Language can have really broad effects.

So the case of grammatical gender may be a little silly,

သဒ္ဒါထဲက လိင်ကိစ္စ ထောက်ပြမှုဟာ ပေါကြောင်ကြောင် ရှိနိုင်ပေမဲ့၊

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

တချိန်တည်း ရှိရှိသမျှ နာမ် အားလုံးတို့ဟာ အဲဒီသဒ္ဒါလာ နိယာမထဲ အကျုံးဝင်ကြပါတယ်။

ဒီတော့ ဘာသာစကားက နာမ် တစ်ခုခုဆိုင်ရာ ကိုယ့်စဉ်းစားဆင်ခြင်ပုံကို

That means language can shape how you're thinking

about anything that can be named by a noun.

ပုံသွင်းနိုင်ခြင်းကို ဆိုလိုတာ ထင်ရှားနေတယ်။

That's a lot of stuff.

အဲဒီအကြောင်း တော်ပါပြီ။

And finally, I gave you an example of how language can shape things

နောက်ဆုံးအနေနဲ့၊ ကျွန်မတို့အတွက် အရေးပါတဲ့ အရာတွေကို

that have personal weight to us --

ပုံသွင်းပေးပုံ ဥပမာ တစ်ခုကို ပေးခဲ့မယ်--

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

ပြစ်တင်ခြင်းနဲ့ ဒဏ်ခတ်မှု ဒါမှမဟုတ် မျက်မြင် သက်သေထွက်မှုလိုဟာမျိုး။

These are important things in our daily lives.

အဲဒါတွေဟာ ကျွန်မတို့ နေ့စဉ်ဘဝအတွက် အရေးကြီးတဲ့ အရာတွေပါ။

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

ဘာသာစကားတွေ မတူကွဲပြားမှုတွေရဲ့ အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့

just how ingenious and how flexible the human mind is.

ဖန်တီးကြံဆနိုင်စွမ်းနဲ့ ပျော့ပြောင်းမှုကို ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်။

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

လူ့ဦးနှောက်ဟာ သိမြင်လို့ရတဲ့ စကြာဝဠာကို တစ်ခုမက ၇၀၀၀ အထိကို--

there are 7,000 languages spoken around the world.

ကမ္ဘာတဝမ်းမှာ ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့်ကို ဖန်တီးနိုင်ခဲ့တယ်။

ကျွန်မတို့ နောက်ထပ် အများကြီး ဖန်တီးနိုင်ဦးမှာပါ--

And we can create many more --

languages, of course, are living things,

ဘာသာစကားတွေဟာ အသက်ရှိတဲ့ အရာပါ၊

things that we can hone and change to suit our needs.

ကျွန်မတို့ တချိန်လုံး သွေးပေးနိုင်ပြီး လိုအပ်ချက်နှင့်အညီ ပြောင်းလဲနိုင်ကြပါတယ်။

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

ဒီနေရာမှာ ဝမ်းနည်းစရာ ကောင်းတာက အဲဒီလို ဘာသာစကား မတူကွဲပြားမှုတွေကို

တချိန်လုံး ဆုံးရှုံးနေရတယ်။

all the time.

ကျွန်မတို့ တစ်ပတ်ကို ဘာသာစကား တစ်ခုနှုန်းဖြင့် ဆုံးရှုံးနေရတယ်။

We're losing about one language a week,

and by some estimates,

တချို့ခန့်မှန်းချက်အရ၊

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

လာမယ့် နှစ်တစ်ရာအတွင်း ကမ္ဘာ့ဘာသာစကား တစ်ဝက် လုံးဝ ပျောက်ကွယ်သွားကြမယ်။

And the even worse news is that right now,

ဒီနေ့အတွက် အဲဒီထက် ပိုဆိုးတဲ့ သတင်းက၊

almost everything we know about the human mind and human brain

လူ့စိတ်နဲ့ လူ့ဦးနှောက်ဆိုင်ရာ ကျွန်မတို့ သိကြတဲ့ အရာအားလုံးနီးပါးဟာ

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

အများအားဖြင့် အမေရိက တက္ကသိုလ်များရှိ အင်္ဂလိပ်စကားပြော ဘွဲ့ကြိုသင်တန်းမှ

at universities.

လေ့လာချက်တွေကို အခြေခံထားတာပါ။

That excludes almost all humans. Right?

တနည်းအားဖြင့် ကျန်တဲ့ လူသားတွေ အားလုံး မပါဝင်သလို ဖြစ်နေပါတယ်။

ကျွန်မတို့ လူ့ဦးနှောက်အကြောင်း သိတာတွေဟာ သိပ်ကို ကျဉ်းမြောင်း တဘက်သတ်ကျနေလို့၊

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

and our science has to do better.

ကျွန်မတို့ရဲ့ သိပ္ပံပညာဟာ အတော်ကလေး ကြိုးစားရပါမယ်။

I want to leave you with this final thought.

ကျွန်မဟာ နောက်ဆုံး စဉ်းစားစရာ အချက်ကို ပေးချင်ပါတယ်။

I've told you about how speakers of different languages think differently,

ဘာသာစကား အမျိုးမျိုးကို ပြောသူတို့ရဲ့ တွေးခေါ်ပုံ မတူတာ ကျွန်မပြောခဲ့ပြီ။

but of course, that's not about how people elsewhere think.

ဒါပေမဲ့ အဲဒါဟာ လူတွေ အရပ်ရပ်မှာ တွေးခေါ်ပုံ အကြောင်း မဟုတ်ခဲ့ပါ။

It's about how you think.

ဒါက ရှင်တို့ ကိုယ်တိုင်ရဲ့ စဉ်းစားပုံပါ။

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

ကိုယ်ပြောတဲ့ ဘာသာစကားက ကိုယ့် တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးမှု အကြောင်းပါ။

And that gives you the opportunity to ask,

အဲဒါနဲ့ ဆက်စပ်လျက် ရှင်တို့ မေးစရာ ရှိနိုင်တာက၊

"Why do I think the way that I do?"

"ကျွန်ုပ် ဒီလို စဉ်းစားနေတာ ဘာကြောင့်လဲ။"

"How could I think differently?"

"ကျွန်ုပ်တို့ နောက်တမျိုး ဘယ်လို စဉ်းစားနိုင်မလဲ။"

And also,

ပြီးတော့၊

"What thoughts do I wish to create?"

"ဘယ်လို အတွေးအခေါ်မျိုးကို ကျွန်ုပ် ဖန်တီးချင်လိုပါလိမ့်။"

Thank you very much.

အထူး ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)