How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

12,612,134 views ・ 2018-05-02

TED


Videoni ijro etish uchun quyidagi inglizcha subtitrlarga ikki marta bosing.

Translator: Dilora Yusupova Reviewer: Nazarbek Nazarov
00:12
So, I'll be speaking to you using language ...
0
12940
2575
Xoʻsh, til ko'nikmalarimdan foydalanib, maʼruzani olib boraman.
00:16
because I can.
1
16090
1520
Chunki bu qoʻlimdan keladi.
00:17
This is one these magical abilities that we humans have.
2
17634
3153
Til biz, insoniyat ega boʻlgan eng sehrli koʻnikmalardan biridir.
00:21
We can transmit really complicated thoughts to one another.
3
21114
3952
U orqali chindan ham murakkab fikrlarni bir-birimiz bilan boʻlisha olamiz.
00:25
So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth
4
25479
3595
Demak, men hozir nima qilyabman? Men nafas chiqarish mobaynida
00:29
as I'm exhaling.
5
29098
1215
tovushlar hosil qilyabman.
00:30
I'm making tones and hisses and puffs,
6
30337
2348
Mening pishillash va vishillashlarim
00:32
and those are creating air vibrations in the air.
7
32709
3010
havoda tebranish hosil qilmoqda.
00:35
Those air vibrations are traveling to you,
8
35743
2446
Bu tebranishlar havo orqali
sizning quloq pardangiznga yetib bormoqda.
00:38
they're hitting your eardrums,
9
38213
1785
00:40
and then your brain takes those vibrations from your eardrums
10
40022
4580
Soʻng ushbu tebranishlar miyangiz tomonidan tahlil qilinib,
00:44
and transforms them into thoughts.
11
44626
2753
fikrlarga aylanadi.
Shunday deb umid qilaman.
00:48
I hope.
12
48031
1151
00:49
(Laughter)
13
49206
1003
(Kulgu)
Umid qilamanki, shunday boʻlyapti.
00:50
I hope that's happening.
14
50233
1157
00:51
So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas
15
51414
4576
Aynan shu qobiliyatimiz bizga oʻz fikrlarimizni
vaqt va makonlar osha boshqalarga yetkaza olish imkonini beradi.
00:56
across vast reaches of space and time.
16
56014
2692
00:58
We're able to transmit knowledge across minds.
17
58730
4536
Biz istalgan bilimni boshqalar bilan ulashishimiz mumkin.
01:03
I can put a bizarre new idea in your mind right now.
18
63290
3161
Men hoziroq bir gʻayrioddiy fikrni siz bilan boʻlishishim mumkin.
01:06
I could say,
19
66475
1155
Aytaylik,
01:08
"Imagine a jellyfish waltzing in a library
20
68367
3208
"Kvant mexanikasi haqida fikrlayotib,
kutubxonada vals tushayotgan meduzalarni tasavvur qiling".
01:11
while thinking about quantum mechanics."
21
71599
2176
01:13
(Laughter)
22
73799
1398
(Kulgu)
01:15
Now, if everything has gone relatively well in your life so far,
23
75221
3028
Agar hayotingiz shu paytgacha nisbatan yaxshi kechgan boʻlsa,
01:18
you probably haven't had that thought before.
24
78273
2112
avval bu fikr sizning hayolingizga kelmagan.
01:20
(Laughter)
25
80409
1002
(Kulgu)
01:21
But now I've just made you think it,
26
81435
1732
Biroq hozirgina til imkoniyatlaridan foydalanib,
01:23
through language.
27
83191
1155
sizni bu haqida oʻylashga majbur qildim.
01:24
Now of course, there isn't just one language in the world,
28
84654
2724
Tabiiyki, dunyoda bittagina til mavjud emas.
01:27
there are about 7,000 languages spoken around the world.
29
87402
2645
Dunyo aholisi 7000 xil tilda muloqot qiladi.
Bu tillarning hammasi bir-biridan turli jihatlari bilan farq qiladi.
01:30
And all the languages differ from one another in all kinds of ways.
30
90071
3160
01:33
Some languages have different sounds,
31
93255
3091
Baʼzi tillarning tovushlari farqli,
01:36
they have different vocabularies,
32
96370
1719
ularning soʻzlari turlicha,
01:38
and they also have different structures --
33
98113
2039
hamda ularning tuzilish tarkibi boshqacha–
01:40
very importantly, different structures.
34
100176
1887
mana shu narsa juda muhim.
01:42
That begs the question:
35
102896
1192
Shunda bir savol paydo boʻladi:
01:44
Does the language we speak shape the way we think?
36
104112
2612
Biz soʻzlayotgan til fikrlashimizni shakllantira oladimi?
01:46
Now, this is an ancient question.
37
106748
1572
Bu savolga azaldan javob qidiriladi.
01:48
People have been speculating about this question forever.
38
108344
3171
Bu borada insoniyat qadimdan taxminlar qilib kelmoqda.
01:51
Charlemagne, Holy Roman emperor, said,
39
111539
2317
Buyuk Karl shunday degan edi:
01:53
"To have a second language is to have a second soul" --
40
113880
3036
"Ikkinchi tilni bilish ikkinchi qalbga ega boʻlish degani".
01:56
strong statement that language crafts reality.
41
116940
2503
Til voqeʼlikni yaratishi haqidagi juda kuchli fikr-a?
01:59
But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,
42
119992
2990
Biroq, Shekspirning Juliettasi boshqacha fikrni aytgandi:
"Nom degan nima?
02:03
"What's in a name?
43
123006
1151
Gulning nomi oʻzga boʻlsa nima boʻlurdi: Oʻzga nomda xushboʻyligi oʻzgararmidi?"
02:04
A rose by any other name would smell as sweet."
44
124181
2334
02:07
Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.
45
127504
3053
Demak, til voqeʼlikni yaratmas, balki.
02:10
These arguments have gone back and forth for thousands of years.
46
130926
4006
Shu asnodagi bahs-munozaralar ming yillarki davom etmoqda.
02:15
But until recently, there hasn't been any data
47
135400
2731
Yaqin oragacha qay fikrni isbotlash uchun boʻlsa ham,
02:18
to help us decide either way.
48
138155
1556
bizda yetarli dalil boʻlmagan.
02:20
Recently, in my lab and other labs around the world,
49
140230
2452
Biroz avval dunyo olimlari bilan bir qatorda
02:22
we've started doing research,
50
142706
1392
men ham oʻz tadqiqotlarimni boshladim.
02:24
and now we have actual scientific data to weigh in on this question.
51
144122
4437
Ana endi bizda bu savolga javob berishga yetarli ilmiy dalillar bor.
02:28
So let me tell you about some of my favorite examples.
52
148918
2541
Keling, sizga eng yoqtirganlarimni aytib beraman.
02:31
I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia
53
151846
3414
Birinchi misolim Avstraliyaning mahalliy aholisi haqida boʻladi.
02:35
that I had the chance to work with.
54
155284
1728
Bir vaqtlar ular bilan ishlagandim.
Bu qabilaning nomi Kuuk Taayorre boʻlib,
02:37
These are the Kuuk Thaayorre people.
55
157036
1743
02:38
They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.
56
158803
3794
ular Keyp Yorkning gʻarbiy qirgʻogʻidagi Pormpuraav degan joyda yashashadi.
02:43
What's cool about Kuuk Thaayorre is,
57
163351
2236
Kuuk Taayorrening qiziq tarafi shundaki,
02:45
in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"
58
165611
3058
ularning tilida "chap", "oʻng" degan soʻzlar yoʻq.
02:48
and instead, everything is in cardinal directions:
59
168693
2684
Buning oʻrniga ular ufq tomonlari:
02:51
north, south, east and west.
60
171401
1424
shimol, janub, sharq, gʻarbni ishlatishadi
02:53
And when I say everything, I really mean everything.
61
173425
2535
Bu jumlalar hamma narsaga nisbatan qoʻllaniladi.
02:55
You would say something like,
62
175984
1551
Bu taxminan shunday yangrashi mumkin:
02:57
"Oh, there's an ant on your southwest leg."
63
177559
2512
"Voy, oyogʻingning janubi-gʻarbida chumoli yuribdi".
Yoki: "Kosangni biroz shimoli-sharqqa sur".
03:01
Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."
64
181178
2656
03:04
In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,
65
184404
3480
Aslida, Kuuk Taayorre tilida "salom" ham quyidagicha:
03:07
"Which way are you going?"
66
187908
1266
"Qaysi tomonga ketyabsan?"
03:09
And the answer should be,
67
189198
1332
Unga javoban taxminan shunday deysiz:
03:11
"North-northeast in the far distance.
68
191014
1772
"Uzoq shimoli-sharqqa.
03:12
How about you?"
69
192810
1321
Oʻzingchi?"
03:14
So imagine as you're walking around your day,
70
194155
3132
Tasavvur qiling, shunchaki piyoda yuribsiz.
Yoʻlingizdan chiqqan har bir odamga
03:17
every person you greet,
71
197311
1549
03:18
you have to report your heading direction.
72
198884
2071
qay tomonga otlanganingizni aytishingiz kerak.
03:20
(Laughter)
73
200979
1179
(Kulgu)
03:22
But that would actually get you oriented pretty fast, right?
74
202182
3331
Lekin bu sizga moʻljalni aniqlab olishda yordam beradi. Shunday emasmi?
03:25
Because you literally couldn't get past "hello,"
75
205537
2960
Chunki qayerga ketayotganingizni bilmasangiz,
03:28
if you didn't know which way you were going.
76
208521
2075
"salom"dan uyogʻiga oʻtolmaysiz.
03:31
In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.
77
211969
3492
Aslida, shu kabi tillarda soʻzlashuvchilar moʻljal aniqlashda usta boʻladi.
U odamzot yoʻnalish aniqlashda oʻylagandan koʻra yaxshiroqligini koʻrsatadi.
03:35
They stay oriented better than we used to think humans could.
78
215485
2925
03:38
We used to think that humans were worse than other creatures
79
218840
2852
Biz inson ayrim biologik sabablar tufayli
03:41
because of some biological excuse:
80
221716
1716
bu borada boshqa jonzotlardan orqada deb oʻylardik:
03:43
"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."
81
223456
3325
"Ha, bizning tumshuq yo tangachalarimizda magnitlar yoʻq".
03:46
No; if your language and your culture trains you to do it,
82
226805
2942
Yoʻq, agar sizning til va madaniyatingiz sizni shu narsaga azaldan oʻrgatsa,
03:49
actually, you can do it.
83
229771
1249
siz buni qila olasiz.
03:51
There are humans around the world who stay oriented really well.
84
231044
3040
Dunyoda tomonlarni yaxshi aniqlay oladigan kishilar juda koʻp.
03:54
And just to get us in agreement
85
234108
2128
Bu narsa aslida qanchalik qiyin ekanligini
03:56
about how different this is from the way we do it,
86
236260
2595
isbotlash uchun, keling, bir narsa qilamiz:
03:58
I want you all to close your eyes for a second
87
238879
2764
bir soniyaga koʻzingizni yuming-da,
04:02
and point southeast.
88
242887
1353
janubi-sharq tomonni koʻrsating
04:04
(Laughter)
89
244264
1710
(Kulgu)
04:05
Keep your eyes closed. Point.
90
245998
1578
Koʻzingizni yuming va koʻrsating.
04:10
OK, so you can open your eyes.
91
250095
2017
Xoʻp mayli, koʻzingizni ochishingiz mumkin.
04:12
I see you guys pointing there, there, there, there, there ...
92
252136
3779
Biringiz bu, boshqangiz bu va bu taraflarni koʻrsatyabsiz.
04:16
I don't know which way it is myself --
93
256529
1878
Qaysi tomonda ekanligini oʻzim ham bilmayman.
04:18
(Laughter)
94
258431
1664
(Kulgu)
04:20
You have not been a lot of help.
95
260119
1658
Sizdan ham foyda kam ekan.
04:21
(Laughter)
96
261801
1317
(Kulgu)
04:23
So let's just say the accuracy in this room was not very high.
97
263142
2920
Bu borada xonadagilardan aniq javob chiqmadi deb qoʻya qolamiz.
04:26
This is a big difference in cognitive ability across languages, right?
98
266086
3360
Bu turli tillar ongimizga turlicha taʼsir qilishini koʻrsatadi-a?
04:29
Where one group -- very distinguished group like you guys --
99
269470
3395
Bir guruh vakillari, yaʼni siz,
04:32
doesn't know which way is which,
100
272889
1563
qay tomon qayerda ekanligini bilmagan bir paytda
04:34
but in another group,
101
274476
1336
boshqa guruh vakillarida
04:35
I could ask a five-year-old and they would know.
102
275836
2290
5 yoshli bola ham bu narsani biladi.
04:38
(Laughter)
103
278150
1084
(Kulgu)
04:39
There are also really big differences in how people think about time.
104
279258
3420
Yana turli tilda suhbatlashuvchilarda vaqtni his qilish ham farq qiladi.
04:42
So here I have pictures of my grandfather at different ages.
105
282702
4017
Bu yerda bobomning turli yoshdagi rasmlarini koʻrib turibsiz.
04:46
And if I ask an English speaker to organize time,
106
286743
3227
Agar ingliz tilida gaplashuvchilardan vaqtni tartibi boʻyicha qoʻying desam,
04:49
they might lay it out this way,
107
289994
1485
Ular buni quyidagicha,
04:51
from left to right.
108
291503
1151
chapdan oʻngga qarab taxlashadi.
04:52
This has to do with writing direction.
109
292678
1831
Bu qay tarafga qarab yozishga bogʻliq.
04:54
If you were a speaker of Hebrew or Arabic,
110
294533
2026
Agar siz arab yo yahudiy tilida gaplashsangiz
04:56
you might do it going in the opposite direction,
111
296583
2290
siz buni teskarisini qilasiz:
04:58
from right to left.
112
298897
1150
oʻngdan chapga.
05:01
But how would the Kuuk Thaayorre,
113
301578
1585
Endi sizga aytib bergan mahalliy aholi
05:03
this Aboriginal group I just told you about, do it?
114
303187
2394
Kuuk Taayorrelar buni qanday qiladi deysizmi?
05:05
They don't use words like "left" and "right."
115
305605
2118
Ularda "chap", "oʻng" degan narsa yoʻqku.
05:07
Let me give you hint.
116
307747
1492
Sizga kichik yordam beraman.
05:09
When we sat people facing south,
117
309263
2551
Ularni janub tomon yuzlatib qoʻysak,
05:11
they organized time from left to right.
118
311838
1858
ular rasmlarni chapdan oʻngga taxladi.
05:14
When we sat them facing north,
119
314391
2183
Shimolga qaratsak esa,
05:16
they organized time from right to left.
120
316598
1975
oʻngdan chapga taxlashdi.
05:19
When we sat them facing east,
121
319026
2055
Sharq tomon yuzlanishganida
05:21
time came towards the body.
122
321105
1740
rasmlarni oʻzlariga qarab taxlashdi.
05:23
What's the pattern?
123
323608
1311
Bu yerda qandaydir mutanosiblik bor:
rasmlar doim sharqdan gʻarbga qarab taxlanyapti.
05:26
East to west, right?
124
326056
1699
05:27
So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,
125
327779
3502
Demak, ular uchun vaqt bizning tanamizda emas,
05:31
it gets locked on the landscape.
126
331305
1540
atrof-muhitda yashiringan.
05:32
So for me, if I'm facing this way,
127
332869
1718
Agar men bu tomonga qarasam,
05:34
then time goes this way,
128
334611
1157
vaqt buyoqqa qarab ketadi.
05:35
and if I'm facing this way, then time goes this way.
129
335792
2473
Agar buyoqqa yuzlansam, vaqt buyoqqa ketyapti.
05:38
I'm facing this way, time goes this way --
130
338289
2000
Bu yerga qarasam, vaqt buyoqqa.
05:40
very egocentric of me to have the direction of time chase me around
131
340313
3967
Har safar tanamni boshqa tarafga qaratib, vaqtni oʻzgartirish
05:44
every time I turn my body.
132
344304
1640
biroz xudbinlik-a?
05:46
For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.
133
346598
2647
Kuuk Taayorreliklar uchun vaqt landshaftda yashirin ekan.
05:49
It's a dramatically different way of thinking about time.
134
349269
2819
Bu vaqtni juda oʻzgacha qabul qilish.
05:52
Here's another really smart human trick.
135
352112
1911
Yana bir hiylani eshiting:
05:54
Suppose I ask you how many penguins are there.
136
354047
2213
bu yerda nechta pingvin bor?
05:56
Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.
137
356958
3154
Xoʻsh, bu masalani qay tarzda yechishingizni bilaman.
06:00
You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."
138
360136
2827
"Bir, ikki, uch, toʻrt, besh olti, yetti, sakkiz" –
06:02
You counted them.
139
362987
1164
siz ularni shunchaki sanadingiz.
06:04
You named each one with a number,
140
364175
1609
Siz har bir pingvinni raqamladingiz.
06:05
and the last number you said was the number of penguins.
141
365808
2636
Siz aytgan oxirgi son esa, pingvinlarning umumiy soni.
06:08
This is a little trick that you're taught to use as kids.
142
368468
2862
Bu kichik hiylani biz yoshlikdan bilamiz.
06:11
You learn the number list and you learn how to apply it.
143
371354
3051
Siz raqamlar tartibini oʻrganib, uni qanday qoʻllashni ham bilib borasiz.
06:14
A little linguistic trick.
144
374787
1446
Kichik lingvistik fokus.
06:16
Well, some languages don't do this,
145
376804
1677
Xoʻsh, baʼzi tillarda bu narsa yoʻq.
06:18
because some languages don't have exact number words.
146
378505
3149
Chunki ularda raqamlar uchun aniq bir soʻz yoʻq.
06:22
They're languages that don't have a word like "seven"
147
382039
2897
Ularning tillarida "yetti"ga oʻxshagan soʻzlar yoʻq.
06:24
or a word like "eight."
148
384960
1401
Yoki "sakkiz".
06:27
In fact, people who speak these languages don't count,
149
387033
2658
Bu til soʻzlashuvchilari sanashmaydi.
06:29
and they have trouble keeping track of exact quantities.
150
389715
2997
Shu sababli ham sanoq bilan bogʻliq masalalarda ular qiynaladi.
06:32
So, for example, if I ask you to match this number of penguins
151
392736
3929
Masalan, sizga yuqoridagi pengvinlar soniga teng
06:36
to the same number of ducks,
152
396689
2264
o'rdaklarni tanlang desam,
06:38
you would be able to do that by counting.
153
398977
2144
siz buni darrov sanab, belgilaysiz.
06:41
But folks who don't have that linguistic trick can't do that.
154
401145
3855
Bunday lingvistik xususiyati yo'q tillarda suhbatlashuvchilar esa,bunday qila olmaydi
06:47
Languages also differ in how they divide up the color spectrum --
155
407653
3154
Tillar ranglar spektrini belgilashda ham farq qiladi.
06:50
the visual world.
156
410831
1150
Yaʼni, dunyoni turlicha koʻradi.
Baʼzi tillarda rangni ifodalovchi soʻzlar juda koʻp,
06:52
Some languages have lots of words for colors,
157
412348
2152
06:54
some have only a couple words, "light" and "dark."
158
414524
2364
boshqalari esa bir necha juft bilan cheklangan: "toʻq", "och"
06:56
And languages differ in where they put boundaries between colors.
159
416912
3623
Ranglar orasidagi chegara ham turlicha.
07:00
So, for example, in English, there's a word for blue
160
420559
3215
Masalan, ingliz tilida ekrandagi barcha ranglarni
07:03
that covers all of the colors that you can see on the screen,
161
423798
3135
bir soʻz bilan – "koʻk deymiz.
07:06
but in Russian, there isn't a single word.
162
426957
2006
Rus tilida esa, bunday bir soʻz yoʻq.
07:08
Instead, Russian speakers have to differentiate
163
428987
2206
Buning oʻrniga siz bu rangni guruhlarga ajratasiz:
07:11
between light blue, "goluboy,"
164
431217
1471
moviy – "goluboy"
07:12
and dark blue, "siniy."
165
432712
1576
va toʻq koʻk – "siniy".
07:15
So Russians have this lifetime of experience of, in language,
166
435138
3983
Demak, ruslar bu rangni oʻzini taniganidan beri
07:19
distinguishing these two colors.
167
439145
1869
ikki xil qabul qilishadi.
07:21
When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,
168
441038
3963
Agar ranglarni bir-biridan ajratish vazifasi berilsa,
ruslar boshqalarga nisbatan tezroq ekanligini aniqladik.
07:25
what we find is that Russian speakers are faster
169
445025
2521
07:27
across this linguistic boundary.
170
447570
1558
Yaʼni, ularni aniqlab, aytib bera olishda.
07:29
They're faster to be able to tell the difference
171
449152
2282
Ular och va toʻq koʻk oʻrtasidagi
07:31
between a light and dark blue.
172
451458
1458
farqni tezroq ajrata oladi.
Agar odamlarga och koʻkdan toʻq koʻkgacha boʻlgan spektrdagi ranglar koʻrsatilib,
07:33
And when you look at people's brains as they're looking at colors --
173
453299
3264
07:36
say you have colors shifting slowly from light to dark blue --
174
456587
3335
jarayon davomida ularning miyasidagi faoliyatni kuzatsak,
07:40
the brains of people who use different words for light and dark blue
175
460798
4452
och va toʻq koʻk uchun alohida soʻz ishlatadigan odamlarning miyasi
07:45
will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,
176
465274
3510
ranglar spektri toʻqlashib borgan sari, hayratlanish signalini beradi.
07:48
as if, "Ooh, something has categorically changed,"
177
468808
3182
Xuddi: "Biror narsa oʻzgardi, qara", degandek.
Bu rangni turlarga ajratmaydigan tillar,
07:52
whereas the brains of English speakers, for example,
178
472014
2446
07:54
that don't make this categorical distinction,
179
474484
2140
shu qatori ingliz tili soʻzlashuvchilarida
07:56
don't give that surprise,
180
476648
1196
bunday oʻzgarish kuzatilmadi.
07:57
because nothing is categorically changing.
181
477868
2083
Chunki ular hech qanday oʻzgarishni koʻrishmayapti.
08:02
Languages have all kinds of structural quirks.
182
482054
2504
Tillar bunday oʻziga xos tuzilma jihatlariga toʻla.
08:04
This is one of my favorites.
183
484582
1337
Bu menga eng yoqqanlaridan.
08:05
Lots of languages have grammatical gender;
184
485943
2432
Juda koʻp tillarda grammatik gender bor.
08:08
every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.
185
488399
4630
Har bir ot asosan yo feminin (ayol), yo maskulin (erkak) turlariga ajratiladi.
08:13
And these genders differ across languages.
186
493053
2057
Bu genderlar tillarga qarab farq qiladi.
08:15
So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,
187
495134
4541
Masalan, nemis tilida quyosh feminin, ispan tilida esa maskulin.
08:19
and the moon, the reverse.
188
499699
1348
Oy esa, buning teskarisi.
08:21
Could this actually have any consequence for how people think?
189
501634
3462
Bu insonlarning fikrlashiga taʼsir qilarmikan?
08:25
Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,
190
505120
3994
Nemislar quyoshga "ayollarga xos",
08:29
and the moon somehow more male-like?
191
509138
1906
oyga esa, "erkakcha" taʼriflar berarmikan?
08:31
Actually, it turns out that's the case.
192
511767
1906
Maʼlum boʻlishicha, ha.
08:33
So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,
193
513697
5423
Deylik,nemis va ispan tilida suhbatlashuvchilarga koʻprik koʻrsatib –
08:39
like the one here --
194
519144
1436
shunga oʻxshash–
08:40
"bridge" happens to be grammatically feminine in German,
195
520604
3349
uni taʼriflashni soʻraylik. "Koʻprik" nemischada feminin
08:43
grammatically masculine in Spanish --
196
523977
2156
ispanchada esa, maskulin.
08:46
German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"
197
526157
4318
Javob sifatida, nemislar koʻprikni "goʻzal", "xushbichim" deb taʼriflaydi.
08:50
and stereotypically feminine words.
198
530499
2127
Stereotip boʻyicha "ayollarga xos" soʻzlar-a?
08:52
Whereas Spanish speakers will be more likely to say
199
532650
2509
Ispanlar esa, koʻprikni "erkaklarga xos":
08:55
they're "strong" or "long,"
200
535183
1546
"kuchli", "uzun" kabi soʻzlar bilan
08:56
these masculine words.
201
536753
1386
taʼriflashga moyil ekan.
09:00
(Laughter)
202
540849
1680
(Kulgu)
09:03
Languages also differ in how they describe events, right?
203
543396
4122
Tillar bir voqeani turlicha taʼriflaydi, toʻgʻrimi?
09:08
You take an event like this, an accident.
204
548060
2346
Aytaylik, bir tasodifiy vaziyat.
09:10
In English, it's fine to say, "He broke the vase."
205
550430
2788
Inglizlarda: "U guldonni sindirdi" deyish odatiy boʻlsa,
09:13
In a language like Spanish,
206
553869
2544
ispan tiliga oʻxshash tillar
09:16
you might be more likely to say, "The vase broke,"
207
556437
2847
koʻproq: "Guldon sindi", deyishi mumkin
09:19
or, "The vase broke itself."
208
559308
1561
yoki "Guldon oʻzi sindi"
09:21
If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.
209
561332
3222
Agar bu vaziyat tasodif boʻlsa, ular buni birov qildi deyishmaydi.
09:24
In English, quite weirdly, we can even say things like,
210
564578
3406
Oʻylab qarasak, ingliz tilida
"Men oyogʻimni sindirdim" deyish biroz gʻalati ekan.
09:28
"I broke my arm."
211
568008
1247
09:29
Now, in lots of languages,
212
569953
1834
Aksariyat tillarda bu gap tuzilishini
ishlatish gʻalati eshitilishi mumkin. Albatta, agar siz oyparast boʻlib,
09:31
you couldn't use that construction unless you are a lunatic
213
571811
3171
oyogʻingizni sindirish uchun atay koʻchaga chiqib ketmasangiz.
09:35
and you went out looking to break your arm --
214
575006
2129
09:37
(Laughter)
215
577159
1002
(Kulgu)
09:38
and you succeeded.
216
578185
1151
Va sindirish qoʻlingizdan kelsa.
09:39
If it was an accident, you would use a different construction.
217
579360
3264
Agar bu tasodif boʻlsa, siz boshqacha gap qurilmasini ishlatasiz.
09:42
Now, this has consequences.
218
582648
1805
Buning oʻzgacha oqibatlari bor.
09:44
So, people who speak different languages will pay attention to different things,
219
584477
4188
Bundan koʻrinadiki, turli til egalari tillari qanday tuzilishiga qarab,
09:48
depending on what their language usually requires them to do.
220
588689
3406
vaziyatdan boshqa-boshqa narsani koʻradilar.
09:52
So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,
221
592119
4172
Boyagi tasodifiy voqeaga qaytsak,
09:56
English speakers will remember who did it,
222
596315
3285
inglizlar ishni kim qilganini eslab qoladi
10:00
because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."
223
600525
3414
chunki ular: "U shuni qildi", deb aytishlari kerak.
10:03
Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it
224
603963
3203
Ispanlar esa, tasodifiy holatlarda kim bu vaziyatga tushganini
eslay olmasliklari mumkin.
10:07
if it's an accident,
225
607190
1151
10:08
but they're more likely to remember that it was an accident.
226
608365
2829
Aksincha, bu tasodif ekanligiga urgʻu beradilar.
Ular koʻproq ishning maqsadli yoki tasodifligini eslab qoladilar.
10:11
They're more likely to remember the intention.
227
611218
2436
10:13
So, two people watch the same event,
228
613678
3083
Aytaylik, ikki kishi bir vaziyatni kuzatdi
10:16
witness the same crime,
229
616785
2081
yoki oʻgʻrilikka guvoh boʻlishdi.
10:18
but end up remembering different things about that event.
230
618890
3046
Biroq ular eslab qolgan narsalar bir-biridan farq qiladi.
10:22
This has implications, of course, for eyewitness testimony.
231
622564
3259
Shu narsaning taʼsiri guvohlardan maʼlumot olayotganda,
10:26
It also has implications for blame and punishment.
232
626590
2362
ayb qoʻyish va jazo berish jarayonlarida koʻrinadi.
10:28
So if you take English speakers
233
628976
1807
Masalan, inglizlarni oladigan boʻlsak,
10:30
and I just show you someone breaking a vase,
234
630807
2164
yuqoridagi guldon singan videoni ularga koʻrsatsangiz,
10:32
and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"
235
632995
3855
Shu holda ular katta ehtimol bilan "Guldon sindi" emas, "U guldonni sindirdi"
10:37
even though you can witness it yourself,
236
637504
1913
deyishadi. Shunda siz voqeaga guvoh boʻlsanggiz,
10:39
you can watch the video,
237
639441
1268
videoni koʻrib turib ham,
10:40
you can watch the crime against the vase,
238
640733
2162
siz vaziyatga boshqacha nazar bilan qaraysiz,
qahramonni jazolash ehtimolingiz kattaroq boʻladi.
10:44
you will punish someone more,
239
644157
1767
10:45
you will blame someone more if I just said, "He broke it,"
240
645948
2853
"U sindi" deyishni oʻrniga "... uni sindirdi" deganimning oʻzi
10:48
as opposed to, "It broke."
241
648825
1493
birovni ayblash ehtimolini oshiradi.
10:50
The language guides our reasoning about events.
242
650931
3323
Til vaziyatlarga qanday qarashimizni belgilab beryapti.
10:55
Now, I've given you a few examples
243
655996
2886
Til bizning fikrlashimizni
10:58
of how language can profoundly shape the way we think,
244
658906
3727
oʻzgartira olishiga misollar keltirdim.
11:02
and it does so in a variety of ways.
245
662657
2175
Buning yoʻllari esa, juda koʻp.
11:04
So language can have big effects,
246
664856
1931
Tomonlarni va vaqtni aniqlash misollarida
11:06
like we saw with space and time,
247
666811
1742
tilning ahamiyatini koʻrib chiqdik.
11:08
where people can lay out space and time
248
668577
1906
Bunda ishtirokchilar bir-biridan
11:10
in completely different coordinate frames from each other.
249
670507
3241
oʻta farqli tarzda tomonlarni aniqlashdi.
11:14
Language can also have really deep effects --
250
674781
2234
Til oʻta chuqur taʼsirga ham ega.
11:17
that's what we saw with the case of number.
251
677039
2184
Buni raqamlar bilan bogʻliq misolda koʻrdik.
11:19
Having count words in your language,
252
679572
2043
Tilingizda sanoq soʻzlari,
raqamlarni ifodalovchi soʻzlar boʻlishi
11:21
having number words,
253
681639
1220
11:22
opens up the whole world of mathematics.
254
682883
2561
matematika eshiklarini ochadi.
11:25
Of course, if you don't count, you can't do algebra,
255
685468
2503
Siz sanay olmasangiz, algebra nimaligini bilmaysiz.
11:27
you can't do any of the things
256
687995
1564
Natijada, mana shu xonani qurish
11:29
that would be required to build a room like this
257
689583
2743
yoki shu videoni qilish uchun kerakli
11:32
or make this broadcast, right?
258
692350
2004
ishlarni qila olmaysiz, toʻgʻrimi?
11:34
This little trick of number words gives you a stepping stone
259
694836
2863
Tildagi ahamiyatsiz tuyilgan raqamlar bilan bogʻliq bu jihat
11:37
into a whole cognitive realm.
260
697723
1481
boshqa bilimlar uchun poydevor hisoblanadi.
11:40
Language can also have really early effects,
261
700420
2295
Ranglar bilan bogʻliq misolda koʻrganimizdek,
11:42
what we saw in the case of color.
262
702739
2870
tilning taʼsiri yoshligimizdanoq seziladi.
Koʻrinishidan bular oddiy, avtomatik qilinadigan qarorlarga o'xshaydi.
11:46
These are really simple, basic, perceptual decisions.
263
706205
2494
11:48
We make thousands of them all the time,
264
708723
2360
Kuniga bunday qarorlardan mingtasini qabul qilamiz.
11:51
and yet, language is getting in there
265
711107
1817
Biroq shu kichik koʻringan qarorlarda ham
11:52
and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.
266
712948
4331
biz foydalanayotgan til taʼsiri bor.
11:58
Language can have really broad effects.
267
718787
1859
Til juda keng taʼsirga ega.
12:00
So the case of grammatical gender may be a little silly,
268
720670
3228
Grammatik genderga oid misollar ahmoqona koʻrinar, balki.
12:03
but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.
269
723922
3833
Biroq grammatik gender ot soʻz turkumidagi barcha soʻzlarga qoʻllaniladi.
Demakki, ot soʻz turkumida ifodalanuvchi istalgan narsa haqidagi fikrlaringiz
12:08
That means language can shape how you're thinking
270
728061
2289
12:10
about anything that can be named by a noun.
271
730374
2887
til xususiyatlariga qarab oʻzgaradi.
12:14
That's a lot of stuff.
272
734185
1329
Bunday narsalar koʻp-a?
12:16
And finally, I gave you an example of how language can shape things
273
736449
3257
Soʻngra biz aybni belgilash, jazolash, guvoh xotirasi kabi
12:19
that have personal weight to us --
274
739730
1636
har bir inson oʻzidan kelib baholaydigan
12:21
ideas like blame and punishment or eyewitness memory.
275
741390
2576
jarayonlarda tilning oʻrnini koʻrib chiqdik.
12:23
These are important things in our daily lives.
276
743990
2164
Kundalik hayotimizda bunday jarayonlar katta ahamiyatga ega.
12:28
Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us
277
748153
5001
Tillardagi xilma-xillik inson onggi qanchalik moslashuvchan,
12:33
just how ingenious and how flexible the human mind is.
278
753178
3947
zukko ekanligini koʻrsatib beradi.
12:37
Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --
279
757775
4531
Onggimiz birgina olamni emas, 7000 tasini koʻra biladi –
12:42
there are 7,000 languages spoken around the world.
280
762330
2358
dunyoda 7000 ta til mavjud.
Va biz bundan-da koʻpini oʻylab topa olamiz.
12:46
And we can create many more --
281
766010
1677
12:47
languages, of course, are living things,
282
767711
3083
Tillarning ham joni bor:
12:50
things that we can hone and change to suit our needs.
283
770818
3766
biz ularni oʻz zaruriyatlarimizga qarab oʻzgartira olamiz.
12:55
The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity
284
775786
3483
Achinarlisi, biz tillardagi xilma-xillik qadriga yetmayabmiz.
12:59
all the time.
285
779293
1151
Hech ham.
13:00
We're losing about one language a week,
286
780468
1892
Har haftada taxminan bitta til yoʻqolib ketmoqda.
13:02
and by some estimates,
287
782384
1466
Baʼzi taxminlarga koʻra esa,
13:03
half of the world's languages will be gone in the next hundred years.
288
783874
3267
kelasi 100 yil ichida mavjud tillarning yarmi yoʻq boʻladi.
13:07
And the even worse news is that right now,
289
787966
2822
Bundan ham ayanchlisi –
13:10
almost everything we know about the human mind and human brain
290
790812
3708
biz inson miyasi va onggi haqida bilganlarimizning hammasi
13:14
is based on studies of usually American English-speaking undergraduates
291
794544
5028
odatda ingliz tilida soʻzlashuvchi universitet bitiruvchilarining
13:19
at universities.
292
799596
1324
tadqiqotlaridan olingan.
13:22
That excludes almost all humans. Right?
293
802742
3533
Aksariyat aholi buning ichiga kirmaydi, shundaymi?
13:26
So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,
294
806299
4971
Qisqacha qilib aytganda,inson onggiga oid barcha bilimlar juda tor va xurofotga boy.
13:31
and our science has to do better.
295
811294
3236
Bu sohada hali koʻp ishlar qilinishi kerak.
13:37
I want to leave you with this final thought.
296
817987
2259
Soʼzimni shu yakuniy fikrlar bilan tugatmoqchiman.
13:40
I've told you about how speakers of different languages think differently,
297
820270
3513
Turli tilda soʻzlashuvchilar turlicha fikrlashlari haqida aytib oʻtgandim.
13:43
but of course, that's not about how people elsewhere think.
298
823807
3284
Biroq masala boshqalar qanday fikrlashida emas,
13:47
It's about how you think.
299
827115
1419
siz qanday fikrlashingizda.
13:48
It's how the language that you speak shapes the way that you think.
300
828558
3606
Gap siz ishlatadigan til fikrlashingizga qanday taʼsir koʻrsatayotganida.
13:53
And that gives you the opportunity to ask,
301
833070
2576
Shunda quyidagi savollarga oʻrin tugʻiladi:
13:55
"Why do I think the way that I do?"
302
835670
2071
"Nega aynan shunday fikrlayabman?"
13:57
"How could I think differently?"
303
837765
1596
"Nima qilsam boshqacha fikrlaydigan boʻlaman?"
13:59
And also,
304
839908
1365
Ha, yana
14:01
"What thoughts do I wish to create?"
305
841297
1727
"Qanday fikrlashni xohlar edim?"
14:03
Thank you very much.
306
843842
1159
Eʼtiboringiz uchun katta rahmat.
14:05
(Applause)
307
845025
2756
(Qarsaklar)
Ushbu veb-sayt haqida

Ushbu sayt sizni ingliz tilini o'rganish uchun foydali bo'lgan YouTube videolari bilan tanishtiradi. Dunyo bo'ylab eng yaxshi o'qituvchilar tomonidan o'qitiladigan ingliz tili darslarini ko'rasiz. Videoni u yerdan o'ynash uchun har bir video sahifasida ko'rsatilgan inglizcha subtitrlarga ikki marta bosing. Subtitrlar video ijrosi bilan sinxronlashtiriladi. Agar sizda biron bir fikr yoki so'rov bo'lsa, iltimos, ushbu aloqa formasi orqali biz bilan bog'laning.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7