How language shapes the way we think | Lera Boroditsky | TED

Translator: sarwad ali Reviewer: halo fariq

So, I'll be speaking to you using language ...

من ئێستا به‌ به‌كارهێنانی زمانێك ...قسه‌تان بۆده‌كه‌م

because I can.

چونكه‌ ده‌توانم.

This is one these magical abilities that we humans have.

ئه‌وه‌ش توانایه‌كی ئه‌فسوناویی مرۆڤه‌.

We can transmit really complicated thoughts to one another.

ده‌توانین بیرۆكه‌ی زۆر ئاڵۆز بگه‌یه‌نین.

So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth

ئه‌وه‌ی من ئێستا ده‌یكه‌م، به‌ ده‌مم ده‌نگ دروستده‌كه‌م.

as I'm exhaling.

له‌ هه‌ناسه‌دانه‌وه‌دا

I'm making tones and hisses and puffs,

ده‌نگگه‌لی جیاواز دروست ده‌كه‌م.

and those are creating air vibrations in the air.

ئه‌وه‌ش له‌ره‌ دروست ده‌كات له‌ هه‌وادا.

Those air vibrations are traveling to you,

ئه‌و له‌رانه‌ش به‌ره‌و لای ئێوه‌ دێن،

they're hitting your eardrums,

به‌ر په‌رده‌ی گوێتان ده‌كه‌ون،

and then your brain takes those vibrations from your eardrums

پاشان به‌ره‌و مێشكتان ده‌ڕۆن

and transforms them into thoughts.

وه ده‌یانگۆڕێت به‌ بیرۆكه‌.

I hope.

هیوادارم.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

I hope that's happening.

هیوادارم وای لێ بێت.

So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas

به‌هۆی ئه‌م توانایه‌وه‌، ده‌توانین بیرۆكه‌كانمان بگوازینه‌وه‌

across vast reaches of space and time.

به‌ناو بۆشایی و كاتدا

We're able to transmit knowledge across minds.

دەتوانین زانیاری بگەیەنینە هەمووان.

I can put a bizarre new idea in your mind right now.

ده‌توانم بیرۆكه‌ی نامۆ بخه‌مه‌ مێشكتان.

I could say,

ده‌توانم بڵێم،

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

ماسییه‌ك بێننه‌ به‌رچاوتان سه‌ما بكات له‌ كتێبخانه‌یه‌كدا

while thinking about quantum mechanics."

بیریش له‌ بابه‌تێكی فیزیا بكاته‌وه‌."

(Laughter)

(پێكه‌نین)

Now, if everything has gone relatively well in your life so far,

ئه‌گه‌ر ژیانتان ئاسایی بێت،

you probably haven't had that thought before.

باوه‌ڕناكه‌م بیرۆكه‌ی واتان هه‌بووبێت.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

But now I've just made you think it,

ئێستا واملێكردن بیری لێبكه‌نه‌وه‌،

through language.

له‌ڕێگه‌ی زمانه‌وه‌.

Now of course, there isn't just one language in the world,

ته‌نها یه‌ك زمان بوونی نییه‌ له‌ جیهاندا،

there are about 7,000 languages spoken around the world.

نزیكه‌ی 7000 زمان له‌ جیهاندا قسه‌ی پێده‌كرێت.

And all the languages differ from one another in all kinds of ways.

زمانه‌كان له‌ زۆر بواردا جیاوازن.

Some languages have different sounds,

هه‌ندێك زمان ده‌نگی جیاوازیان هه‌یه‌،

they have different vocabularies,

وشه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌،

and they also have different structures --

بونیادی جیاوازیشیان هه‌یه‌--

very importantly, different structures.

به‌تایبه‌تی بونیادی جیاواز.

That begs the question:

لێره‌دا پرسیارێك هه‌یه‌:

Does the language we speak shape the way we think?

ئه‌و زمانه‌ی پێی ده‌دوێین بیركردنه‌وه‌مان دیاری ده‌كات؟

Now, this is an ancient question.

ئه‌مه‌ پرسیارێكی له‌ مێژینه‌یه‌.

People have been speculating about this question forever.

ده‌مێكه‌ خه‌ڵك بیری لێده‌كاته‌وه‌.

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

شارله‌مان، ئیمپراتۆری ڕۆمانی، ده‌ڵێت:

"To have a second language is to have a second soul" --

زمانی دووه‌م هه‌بوونی ڕوحی دووه‌مه‌--

strong statement that language crafts reality.

واتا زمان واقیع ده‌نه‌خشێنێت

But on the other hand, Shakespeare has Juliet say,

له‌ لایه‌كی تره‌وه‌، شكسپیر له‌ ڕێی "ژولێت"ه‌وه‌ ده‌ڵێت،

"What's in a name?

جا ناو چییه‌؟

A rose by any other name would smell as sweet."

گوڵ به‌ هه‌موو ناوێك هه‌ر بۆنی خۆشه‌.

Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.

ئه‌مه‌یان پێمان ده‌ڵێت كه‌ له‌وانه‌یه‌ زمان واقیع نه‌نه‌خشێنێت.

These arguments have gone back and forth for thousands of years.

ئه‌م وتانه‌ هه‌زاران ساڵه‌ به‌رده‌وامن.

But until recently, there hasn't been any data

به‌ڵام تا ئه‌م دواییانه‌ زانیاری نه‌بوو

to help us decide either way.

تا بڕیار له‌سه‌ر هیچیان بده‌ین.

Recently, in my lab and other labs around the world,

له‌م دواییانه‌دا له‌ تاقیگه‌كانی جیهان،

we've started doing research,

لێكۆڵینه‌وه‌مان كردووه‌،

and now we have actual scientific data to weigh in on this question.

ئێستا زانیاری زانستییمان هەیە تا وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ وه‌رگرین

So let me tell you about some of my favorite examples.

با هه‌ندێك له‌ نمونه‌كانتان بۆ باس بكه‌م

I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia

له‌ خه‌ڵكی ڕه‌سه‌نی ئوسترالیاوه‌ ده‌ست پێ ده‌كه‌م

that I had the chance to work with.

كه‌ كارم له‌گه‌ڵ كردن.

These are the Kuuk Thaayorre people.

ئه‌مانه‌ نه‌ته‌وه‌ی كوكتایه‌رن

They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York.

له‌پۆمپۆراو ده‌ژین له‌ ڕۆژئاوای كه‌یپ یۆرك

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

ئه‌وه‌ی سه‌رنجڕاكێشه‌ ده‌رباره‌ی ئه‌وان،

in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right,"

وشه‌ی وه‌كو "چه‌پ" و "ڕاست" به‌كار ناهێنن،

and instead, everything is in cardinal directions:

به‌ڵكو هه‌موو شتێك به‌ ستوونییه‌:

north, south, east and west.

باكور، باشور، ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوا.

And when I say everything, I really mean everything.

كه‌ ده‌شڵێم هه‌موو شتێك، مه‌به‌ستم هه‌موو شتێكه‌.

You would say something like,

له‌وانه‌یه‌ بڵێیت،

"Oh, there's an ant on your southwest leg."

مێروله‌یه‌ك لای باشووری ڕۆژاوای قاچته‌.

Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit."

كوپه‌كه‌ ببه‌ بۆ باكورو باكوری خۆرهه‌ڵات

In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say,

شێوازی سڵاو كردنیان به‌م شێوه‌یه‌یه‌،

"Which way are you going?"

به‌ چ ئاڕاسته‌یه‌ك ده‌ڕۆیت؟

And the answer should be,

وه‌ڵامه‌كه‌ش به‌م شێوه‌یه‌یه‌،

"North-northeast in the far distance.

باكورو باكوری خۆرهه‌ڵات بۆ دوور

How about you?"

ئه‌ی تۆ؟

So imagine as you're walking around your day,

ڕۆژانه‌ له‌ كاتی چوونه‌ ده‌ره‌وه‌دا،

every person you greet,

هه‌ركه‌سێكت بینی،

you have to report your heading direction.

ئاڕاسته‌ی خۆتی پێ بڵێیت.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

But that would actually get you oriented pretty fast, right?

ئه‌مه‌ خێرا شاره‌زات ده‌كات له‌ ئاڕاسته‌دا

Because you literally couldn't get past "hello,"

چونكه‌ ئه‌گه‌ر ئاڕاسته‌ی خۆت نه‌زانیت،

if you didn't know which way you were going.

هه‌ر له‌ كاتی سڵاو كردندا گیرده‌خۆیت

In fact, people who speak languages like this stay oriented really well.

ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی به‌م زمانه‌ ده‌دوێن ته‌واو شاره‌زان له‌ ئاڕاسته‌دا.

They stay oriented better than we used to think humans could.

له‌وه‌ باشترن كه‌ پێمان وابوو له‌ توانای مرۆڤدا هه‌یه‌ .

We used to think that humans were worse than other creatures

پێمانوابوو مرۆڤ خراپتره‌ له‌ بوونه‌وه‌ره‌كانی دیكه‌

because of some biological excuse:

به‌ به‌هانه‌ی بایۆلۆژییه‌وه‌:

"Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales."

موگناتیزمان نییه‌ له‌ ده‌نووك و پووله‌كه‌ماندا.

No; if your language and your culture trains you to do it,

نه‌خێر، ئه‌گه‌ر زمان و كه‌لتوورت ڕاتبهێنن،

actually, you can do it.

ده‌توانیت بیكه‌یت.

There are humans around the world who stay oriented really well.

خه‌ڵكانێك هه‌ن له‌ جیهاندا كه‌ ته‌واو شاره‌زای ئاڕاسته‌كانیانن.

And just to get us in agreement

ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی لێك تێبگه‌ین

about how different this is from the way we do it,

ده‌رباره‌ی جیاوازییان له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا،

I want you all to close your eyes for a second

ده‌مه‌وێت ساتێك چاوه‌كانتان دابخه‌ن

and point southeast.

ئاماژه‌ بۆ باشووری خۆرهه‌ڵات بكه‌ن.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

Keep your eyes closed. Point.

چاو مه‌كه‌نه‌وه‌. ئاماژه‌بكه‌ن.

OK, so you can open your eyes.

چاوبكه‌نه‌وه‌.

I see you guys pointing there, there, there, there, there ...

ئاماژه‌تان بۆ ئه‌وێ و ئه‌وێ و ئه‌وێ كرد...

I don't know which way it is myself --

خۆم نازانم كام ئاڕاسته‌یه‌یانه‌--

(Laughter)

(پێكه‌نین)

You have not been a lot of help.

ئێوه‌ش هاوكارنه‌بوون.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

So let's just say the accuracy in this room was not very high.

كه‌واته‌ ئێوه‌ی ئاماده‌بووان شاره‌زانین.

This is a big difference in cognitive ability across languages, right?

ئه‌مه‌ جیاوازییه‌كی گه‌وره‌یه‌ له‌ توانستی دركیی زمانه‌ جیاوازه‌كاندا،

Where one group -- very distinguished group like you guys --

له‌ كاتێكدا، گروپێكی وه‌كو ئێوه‌ ناوازه‌--

doesn't know which way is which,

نه‌زانن كام ئاڕاسته‌ كامه‌یه‌،

but in another group,

به‌ڵام له‌ گروپێكی دیكه‌دا،

I could ask a five-year-old and they would know.

له‌وانه‌یه‌ مناڵێكی پێنج ساڵان بیزانێت.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

There are also really big differences in how people think about time.

جیاوازیش هه‌یه‌ له‌ تێگه‌یشتنمان بۆ كات.

So here I have pictures of my grandfather at different ages.

ئه‌مه‌ وێنه‌ی باپیرمه‌ له‌ ته‌مه‌نی جیاوازدا.

And if I ask an English speaker to organize time,

ئه‌گه‌ر به‌ ئینگلیزێك بڵێم ڕێكیان بخات،

they might lay it out this way,

ڕەنگە بەم شێوەیە دایبنێت،

from left to right.

له‌ چه‌په‌وه‌ بۆ ڕاست.

This has to do with writing direction.

به‌هۆی ئاڕاسته‌ی نوسینه‌وه‌،

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

ئه‌گه‌ر هیبرۆ یان عه‌ره‌بێك بیت،

you might do it going in the opposite direction,

ڕەنگە به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ بیكه‌یت،

from right to left.

له‌ ڕاسته‌وه‌ بۆ چه‌پ.

But how would the Kuuk Thaayorre,

ئه‌ی خه‌ڵكی كۆكتایه‌ر،

this Aboriginal group I just told you about, do it?

ئه‌م خه‌ڵكه‌ ڕه‌سه‌نه‌ چۆن ڕێكی ده‌خه‌ن؟

They don't use words like "left" and "right."

وشه‌ی وه‌كو "چه‌پ" و "ڕاست"یان نییه‌.

Let me give you hint.

با ئاماژه‌یه‌كتان بده‌مێ.

When we sat people facing south,

كه‌ خه‌ڵكمان ڕووه‌و باشوور دانیشاند،

they organized time from left to right.

كاتیان له‌ چه‌په‌وه‌ بۆ ڕاست ڕێكخست.

When we sat them facing north,

كه‌ ڕووه‌و باكوور دامان نیشاندن،

they organized time from right to left.

كاتیان له‌ ڕاسته‌وه‌ بۆ چه‌پ ڕێكخست.

When we sat them facing east,

كه‌ ڕووه‌و ڕۆژهه‌ڵات دامان نیشاندن،

time came towards the body.

كات به‌ره‌و چه‌سته‌یان ده‌هات،

What's the pattern?

شێوازه‌كه‌ چۆنه‌؟

East to west, right?

ڕۆژهه‌ڵات یان ڕۆژئاوا، ڕاسته‌؟

So for them, time doesn't actually get locked on the body at all,

بۆ ئه‌وان كات له‌سه‌ر جه‌سته‌ جێگیر نابێت،

it gets locked on the landscape.

له‌سه‌ر زه‌وی جێگیر ده‌بێت.

So for me, if I'm facing this way,

بۆ من ئه‌گه‌ر ڕووم لێره‌وه‌ بێت،

then time goes this way,

كات ئاوا ده‌ڕوات،

and if I'm facing this way, then time goes this way.

ئه‌گه‌ر ڕووم لێره‌وه‌ بێت، كات به‌م شێوه‌یه‌ ده‌ڕوات.

I'm facing this way, time goes this way --

ڕووم لێره‌وه‌ بێت، كات ئاوا ده‌ڕوات--

very egocentric of me to have the direction of time chase me around

چه‌ند خۆویستانه‌یه‌ كات دوام بكه‌وێت

every time I turn my body.

هه‌ركاتێك جه‌سته‌م بجوڵێنم.

For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape.

بۆ ئه‌وان كات له‌سه‌ر زه‌وی جێگیربووه‌.

It's a dramatically different way of thinking about time.

شێوازێكی جیاوازی بیركردنه‌وه‌یه‌ له‌ كات.

Here's another really smart human trick.

ئه‌مه‌ش فێڵێكی زیره‌كانه‌ی دیكه‌ی مرۆڤ

Suppose I ask you how many penguins are there.

ئه‌گه‌ر بپرسم چه‌ند به‌تریق هه‌یه‌.

Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it.

دڵنیام چۆن شیکار ده‌كه‌یت.

You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight."

وتت، "یه‌ك، دوو، سێ، چوار، پێنج، شه‌ش، حه‌وت، هه‌شت."

You counted them.

ژماردت.

You named each one with a number,

هه‌ر یه‌كه‌ی به‌ ژماره‌یه‌ک.

and the last number you said was the number of penguins.

و ژماره‌ی كۆتایی ژماره‌ی به‌تریقه‌كان بوو.

This is a little trick that you're taught to use as kids.

ئه‌مه‌ به‌ منداڵی فێركراویت.

You learn the number list and you learn how to apply it.

ژماره‌كان فێرده‌بیت و به‌كاریان دێنیت.

A little linguistic trick.

فێڵێكی زمانه‌وانییه‌.

Well, some languages don't do this,

هه‌ندێك زمان واناكه‌ن.

because some languages don't have exact number words.

چونكه‌ وشه‌یان نییه‌ بۆ ژماره‌.

They're languages that don't have a word like "seven"

زمان هه‌یه‌ كه‌ "حه‌وت"یان نییه‌

or a word like "eight."

یان وشه‌یه‌كی وه‌كو "هه‌شت".

In fact, people who speak these languages don't count,

ئه‌و خه‌ڵكه‌ی به‌و زمانه‌ ده‌دوێن ناژمێرن،

and they have trouble keeping track of exact quantities.

كێشه‌ی ژماردنیان هه‌یه‌.

So, for example, if I ask you to match this number of penguins

ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌تریقانه‌ به‌راورد بكه‌ن

to the same number of ducks,

به‌ هه‌مان ژماره‌ی مراویی،

you would be able to do that by counting.

ئه‌وه‌ به‌ژماردن ده‌یدۆزیته‌وه‌.

But folks who don't have that linguistic trick can't do that.

به‌ڵام ئه‌وانه‌ی ئه‌و وشانه‌یان نییه‌ ناتوانن وابكه‌ن.

Languages also differ in how they divide up the color spectrum --

زمان بۆ جیاكردنه‌وه‌ی ڕه‌نگیش به‌كاردێنن--

the visual world.

جیهانی بینراو

Some languages have lots of words for colors,

هه‌ندێك زمان وشه‌ی زۆریان هه‌یه‌ بۆ ڕه‌نگ،

some have only a couple words, "light" and "dark."

هه‌ندێكیش ته‌نها دوو پۆلێن، "كاڵ" و "تۆخ".

And languages differ in where they put boundaries between colors.

زمان له‌ سنورداركردنی ڕه‌نگیش جیاوازه‌.

So, for example, in English, there's a word for blue

،له‌ ئینگلیزیدا وشه‌یه‌ك هه‌یه‌ بۆ ڕه‌نگی شین

that covers all of the colors that you can see on the screen,

كه‌ شینه‌كانی سه‌ر شاشه‌كه‌ ده‌گرێته‌وه‌،

but in Russian, there isn't a single word.

به‌ڵام له‌ ڕووسیدا ته‌نها یه‌ك وشه‌ نییه‌.

Instead, Russian speakers have to differentiate

به‌ڵكو ڕووسییه‌كان جیاكاریده‌كه‌ن

between light blue, "goluboy,"

له‌ نێوان شینی كاڵ "گۆڵوبۆی"،

and dark blue, "siniy."

وه‌ شینی تۆخ "سینی".

So Russians have this lifetime of experience of, in language,

ئه‌زمونی زۆریان هه‌یه‌ له‌ ڕووی زمانه‌وه‌،

distinguishing these two colors.

له‌ جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و دوو ڕه‌نگه‌دا.

When we test people's ability to perceptually discriminate these colors,

كه‌ خه‌ڵك تاقی ده‌كه‌ینه‌وه‌ تا ئه‌و دوو ڕه‌نگه‌ جیابكه‌نه‌وه‌،

what we find is that Russian speakers are faster

ڕووسییه‌كان خێراترن

across this linguistic boundary.

له‌م سنووره‌ زمانه‌وانییه‌دا.

They're faster to be able to tell the difference

ئه‌وان خێراتر جیاكاریی ده‌كه‌ن

between a light and dark blue.

له‌ نێوان شینی كاڵ و تۆخدا.

And when you look at people's brains as they're looking at colors --

كاتێك سه‌رنجی مێشكی مرۆڤه‌كان ده‌ده‌ین له‌ كاتی سه‌یركردنی ڕه‌نگه‌كان

say you have colors shifting slowly from light to dark blue --

بابڵێین له‌ كاڵه‌وه‌ به‌ره‌و تۆخ ده‌ڕوات

the brains of people who use different words for light and dark blue

مێشكی ئه‌وانه‌ی وشه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌ بۆ شینی كاڵ و تۆخ

will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark,

سه‌رسوڕماو ده‌بن كه‌ ڕه‌نگه‌كه‌ له‌ كاڵه‌وه‌ ده‌بێته‌ تۆخ،

as if, "Ooh, something has categorically changed,"

چونكه‌ پۆلێن گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا هات،

whereas the brains of English speakers, for example,

له‌ كاتێكدا مێشكی ئینگلیزێك بۆ نمونه‌،

that don't make this categorical distinction,

كه‌ ئه‌و جیاكارییه‌ پۆلێنكراوه‌ ناكات،

don't give that surprise,

ئه‌و سه‌رسام نابێت،

because nothing is categorically changing.

چونكه‌ هیچ گۆڕانكارییه‌كی پۆلێنكراو نییه‌.

Languages have all kinds of structural quirks.

زمان پڕه‌ له‌ بونیادی نامۆ.

This is one of my favorites.

ئەمە یەکێکە لە دڵخوازترینم.

Lots of languages have grammatical gender;

زۆرێك زمان ڕه‌گه‌زی ڕێزمانییان هه‌یه‌؛

every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine.

هه‌موو ناوێك ڕه‌گه‌زی نێرو مێی هه‌یه‌.

And these genders differ across languages.

ئه‌مه‌ش جیاوازه‌ له‌ زمانه‌كاندا.

So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish,

خۆر مێینه‌یه‌ له‌ ئه‌ڵمانیدا به‌ڵام نێرینه‌یه‌ له‌ ئیسپانیدا،

and the moon, the reverse.

مانگیش به‌ پێچه‌وانه‌وه‌.

Could this actually have any consequence for how people think?

كاریگه‌ریی له‌ بیركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك ده‌بێت؟

Do German speakers think of the sun as somehow more female-like,

ئایا ئه‌ڵمانه‌كان خۆر به‌ مێینه‌ ده‌بینن،

and the moon somehow more male-like?

و مانگیش به‌ نێرینه‌؟

Actually, it turns out that's the case.

له‌ ڕاستیدا به‌و شێوه‌یه‌یه‌.

So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge,

به‌ ئه‌ڵمانییه‌ك و ئیسپانییه‌ك بڵێیت وه‌سفی پردێك بكه‌ن،

like the one here --

وه‌كو ئه‌مه‌ی ئێره‌--

"bridge" happens to be grammatically feminine in German,

پرد له‌ ئه‌ڵمانیدا مێینه‌یه‌،

grammatically masculine in Spanish --

له‌ ئیسپانیشدا نێرینه‌--

German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant"

له‌وانه‌یه‌ ئه‌ڵمانه‌كان بڵێ پرد "جوان"ه‌، "قه‌شه‌نگ"ه‌

and stereotypically feminine words.

وشه‌ مێینه‌كان به‌كاربێنن.

Whereas Spanish speakers will be more likely to say

له‌ كاتێكدا ئیسپانه‌كان ڕەنگە بڵێن

they're "strong" or "long,"

پرد "به‌هێز"ه‌ یان "درێژ"ه‌،

these masculine words.

وشه‌ نێرینه‌كان.

(Laughter)

(پێكه‌نین)

Languages also differ in how they describe events, right?

زمان له‌ گێڕانه‌وه‌ی ڕوداویشدا جیاوازه‌،

You take an event like this, an accident.

ڕوداوێكی وه‌كو ئه‌مه‌.

In English, it's fine to say, "He broke the vase."

له‌ ئینگلیزیدا ئاساییه‌ بڵێیت، "ئه‌و ئینجانه‌كه‌ی شكاند".

In a language like Spanish,

له‌ زمانێكی وه‌كو ئیسپانیدا،

you might be more likely to say, "The vase broke,"

زیاتر ده‌ڵێن، "ئینجانه‌كه‌ شكا"

or, "The vase broke itself."

یان "ئینجانه‌كه‌ خۆی شكاند".

If it's an accident, you wouldn't say that someone did it.

ئه‌گه‌ر ڕوداو بێت، ئه‌وا ناڵێیت كه‌سێك ئه‌وه‌ی كردووه‌.

In English, quite weirdly, we can even say things like,

له‌ ئینگلیزیدا ده‌توانین بڵێین،

"I broke my arm."

"ده‌ستی خۆم شكاند".

Now, in lots of languages,

له‌ زۆر زماندا،

you couldn't use that construction unless you are a lunatic

ناتوانیت شێوازێكی وا دروست بكه‌یت مه‌گه‌ر شێت بیت

and you went out looking to break your arm --

بچیت ده‌ستی خۆت بشكێنیت--

(Laughter)

(پێكه‌نین)

and you succeeded.

و سه‌ركه‌وتوو بووبیت.

If it was an accident, you would use a different construction.

ئه‌گه‌ر ڕوداو بێت شێوازێكی تر به‌كار دێنیت.

Now, this has consequences.

ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامی هه‌یه‌.

So, people who speak different languages will pay attention to different things,

بۆیه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی زمانی جیاواز ده‌دوێن سه‌رنج له‌ شتی جیاواز ده‌ده‌ن،

depending on what their language usually requires them to do.

له‌سه‌ر بنه‌مای داواكاری زمانه‌كه‌یان.

So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers,

بۆیه‌ ئه‌گه‌ر هه‌مان ڕوداو پیشانی ئینگلیزێك و ئیسپانییه‌ك بده‌ین،

English speakers will remember who did it,

ئینگلیزه‌كه‌ لەیادییەتی كێ كردوویه‌تی،

because English requires you to say, "He did it; he broke the vase."

له‌ ئینگلیزیدا وات لێده‌كات بڵێیت، "ئه‌و كردی؛ ئه‌و ئینجانه‌كه‌ی شكاند".

Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it

ڕەنگە ئیسپانییەکە کەمتر لەیادی بێت کێ کردوویەتی

if it's an accident,

ئه‌گه‌ر ڕوداوبێت،

but they're more likely to remember that it was an accident.

بەڵام ئه‌وه‌ی بیر ده‌بێت ئه‌مه‌ ڕوداو بووه‌.

They're more likely to remember the intention.

ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ نیازه‌كه‌یان بیربێت.

So, two people watch the same event,

دوو كه‌س سه‌یری هه‌مان ڕوداو ده‌كه‌ن،

witness the same crime,

هه‌مان تاوان ده‌بینن،

but end up remembering different things about that event.

به‌ڵام شتی جیاوازیان بیر ده‌مێنێت.

This has implications, of course, for eyewitness testimony.

ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامی هه‌یه‌ بۆ شایه‌تیدان.

It also has implications for blame and punishment.

ده‌رئه‌نجامی بۆ تاوان و سزاش هه‌یه‌.

So if you take English speakers

ئه‌گه‌ر به‌ پێی ئینگلیزه‌كان

and I just show you someone breaking a vase,

كه‌سێكت پیشانبده‌م ئینجانه‌یه‌ك بشكێنێت،

and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke,"

بڵێم "ئه‌و ئینجانه‌كه‌ی شكاند"، وه‌ك له‌وه‌ی بڵێم "ئینجانه‌كه‌ شكا"،

even though you can witness it yourself,

هه‌رچه‌نده‌ خۆشت ده‌توانی بیبینیت،

you can watch the video,

ڤیدیۆكه‌ش ده‌بینیت،

you can watch the crime against the vase,

تاوانه‌كه‌ دژی ئینجانه‌كه‌ ده‌بینیت،

you will punish someone more,

كه‌سێك زیاتر سزا ده‌ده‌یت،

you will blame someone more if I just said, "He broke it,"

زیاتر تاوانباری ده‌كه‌یت ئه‌گه‌ر بڵێم، "ئه‌و شكاندی"،

as opposed to, "It broke."

وه‌ك له‌وه‌ی "شكا".

The language guides our reasoning about events.

زمان ڕێنیشانده‌رمان ده‌بێ سه‌باره‌ت به‌ ڕوداوه‌كان.

Now, I've given you a few examples

چه‌ند نمونه‌یه‌كم پیشاندان

of how language can profoundly shape the way we think,

كاریگه‌ریی زمان له‌سه‌ر بیركردنه‌وه‌مان،

and it does so in a variety of ways.

ئه‌مه‌ش به‌ چه‌ندین شێوه‌ ده‌رده‌كه‌وێت.

So language can have big effects,

ده‌كرێت زمان كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌بێت،

like we saw with space and time,

وه‌كو له‌ بۆشایی و كاتدا بینیمان،

where people can lay out space and time

ده‌توانن بۆشایی و كات به‌ جۆرێك دابنێن

in completely different coordinate frames from each other.

ئاڕاسته‌كانیان جیاوازبن له‌ یه‌كتر.

Language can also have really deep effects --

ده‌كرێت زمان كاریگه‌ریی قوڵی هه‌بێت--

that's what we saw with the case of number.

وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ژماره‌ بینیمان.

Having count words in your language,

هه‌بونی وشه‌ بۆ ژماردن له‌ زمانه‌كه‌تدا،

having number words,

هه‌بوونی وشه‌ بۆ ژماره‌،

opens up the whole world of mathematics.

جیهانی بیركاریی ده‌كاته‌وه‌.

Of course, if you don't count, you can't do algebra,

ئه‌گه‌ر نه‌توانیت بژمێریت، جه‌بر نازانیت،

you can't do any of the things

هیچ شتێكت بۆ ناكرێت

that would be required to build a room like this

كه‌ پێویسته‌ بۆ دروستكردنی ژوورێكی ئاوا

or make this broadcast, right?

یان ئه‌م په‌خشه‌ بكرێت، وایه‌؟

This little trick of number words gives you a stepping stone

ئه‌م وشه‌ی ژماره‌یه‌ پردێكت بۆ دروست ده‌كات

into a whole cognitive realm.

بۆ چوونه‌ ناو جیهانی دركی.

Language can also have really early effects,

ده‌كرێت زمان كاریگه‌ریی زووشی هه‌بێت،

what we saw in the case of color.

ئه‌وه‌ی بینیمان له‌ بابه‌تی ڕه‌نگدا.

These are really simple, basic, perceptual decisions.

ئه‌مانه‌ بڕیاری سه‌ره‌تایی بینینه‌.

We make thousands of them all the time,

بەردەوام به‌ هه‌زاران بڕیاری واده‌ده‌ین،

and yet, language is getting in there

كه‌چی هێشتا زمان دێته‌ ناوه‌وه‌ و

and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make.

به‌ دڵی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت.

Language can have really broad effects.

زمان كاریگه‌ریی فراوانیشی هه‌یه‌.

So the case of grammatical gender may be a little silly,

بابه‌تی ڕه‌گه‌زیی ڕێزمانی ساده‌یه‌،

but at the same time, grammatical gender applies to all nouns.

به‌ڵام به‌سه‌ر هه‌موو ناوێكدا ده‌سه‌پێت.

That means language can shape how you're thinking

واتا زمان بیركردنه‌وه‌مان دیاری ده‌كات

about anything that can be named by a noun.

ده‌رباره‌ی هه‌رشتێك كه‌ ناوبنرێت.

That's a lot of stuff.

ئه‌وه‌ یه‌ك دنیا شته‌.

And finally, I gave you an example of how language can shape things

نمونه‌یه‌كم پیشاندان كه‌ زمان شێوازه‌كان دیارییده‌كات

that have personal weight to us --

كه‌ كێشێكی شه‌خسیی هه‌یه‌ بۆمان--

ideas like blame and punishment or eyewitness memory.

تاوانباركردن و سزادان و بیره‌وه‌ریی شایه‌تحاڵ.

These are important things in our daily lives.

ئه‌مانه‌ شتی گرنگن له‌ ژیانی ڕۆژانه‌ماندا.

Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us

هه‌مه‌چه‌شنی زمان ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات

just how ingenious and how flexible the human mind is.

مێشكی مرۆڤ چه‌ند بلیمه‌ت و سایەنی گۆڕانه‌.

Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 --

مرۆڤ هه‌ر یه‌ك جیهانی دركیی نه‌خوڵقاندووه‌، بەڵکو ٧٠٠٠

there are 7,000 languages spoken around the world.

له‌ جیهاندا ٧٠٠٠ زمان به‌كار ده‌هێنرێت.

And we can create many more --

دەتوانین زیاتریش دروست بکەین--

languages, of course, are living things,

بێگومان زمان شتێکی زیندووە،

things that we can hone and change to suit our needs.

ده‌توانین به‌ خواستی خۆمان بیگۆڕین.

The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity

به‌ڵام خه‌ریكه‌ زۆرێك له‌ هه‌مه‌چه‌شنیی زمان له‌ده‌ست ده‌ده‌ین

all the time.

به‌ به‌رده‌وامیی.

We're losing about one language a week,

هه‌فته‌ی یه‌ك زمان له‌ ده‌ست ده‌ده‌ین،

and by some estimates,

و به‌ گوێرەی هەندێک پێشبینی،

half of the world's languages will be gone in the next hundred years.

له‌ سه‌د ساڵی داهاتوودا نیوه‌ی زمانه‌كانی جیهان نامێنن.

And the even worse news is that right now,

وه هه‌واڵێكی خراپتر ئه‌وه‌یه‌ ئێستە،

almost everything we know about the human mind and human brain

زۆربه‌ی ئه‌و شتانه‌ی ده‌یزانین ده‌رباره‌ی مێشك و بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤ

is based on studies of usually American English-speaking undergraduates

لێكۆڵینه‌وه‌ی خوێندكاره‌ ئه‌مریكییه‌كانه‌

at universities.

له‌ زانكۆكانیان.

That excludes almost all humans. Right?

كه‌ به‌ نزیكه‌یی هه‌موو مرۆڤایه‌تی لێبه‌ده‌ره‌،

So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased,

ئه‌وه‌ی ده‌یزانین ده‌رباره‌ی مێشكی مرۆڤ زۆر ته‌سك و تاكلایه‌نه‌یه‌،

and our science has to do better.

پێویسته‌ هه‌وڵی باشتر بده‌ین.

I want to leave you with this final thought.

ده‌مه‌وێت به‌م بیرۆكه‌یه‌ كۆتایی پێبێنم.

I've told you about how speakers of different languages think differently,

قسه‌كه‌رانی زمانه‌ جیاوازه‌كان جیاواز بیرده‌كه‌نه‌وه‌،

but of course, that's not about how people elsewhere think.

به‌ڵام بابه‌ته‌كه‌ ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌ له‌ شوێنی تر چۆن بیر ده‌كه‌نه‌وه‌.

It's about how you think.

به‌ڵكو تۆ چۆن بیر ده‌كه‌یته‌وه‌.

It's how the language that you speak shapes the way that you think.

ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌یه‌ چۆن زمانه‌كان شێوازی بیركردنه‌وه‌مان دیاری ده‌كه‌ن.

And that gives you the opportunity to ask,

ئه‌وه‌ش ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ت پێده‌دات بپرسیت،

"Why do I think the way that I do?"

"بۆچی به‌م شێوه‌یه‌ بیر ده‌كه‌مه‌وه‌؟"

"How could I think differently?"

"چۆن جیاواز بیر بكه‌مه‌وه‌؟"

And also,

هه‌روه‌ها،

"What thoughts do I wish to create?"

چ بیركردنه‌وه‌یه‌ك بخوڵقێنم؟"

Thank you very much.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چه‌پڵه‌لێدان)