Mark Pagel: How language transformed humanity

Translator: Spartak Ferrollari Reviewer: Helena Bedalli

Each of you possesses

Secili nga ju zotëron

the most powerful, dangerous and subversive trait

tiparin me të fuqishëm, te rrezikshem dhe subversiv

that natural selection has ever devised.

që seleksionimi natyror ka hartuar ndonjëherë.

It's a piece of neural audio technology

Kjo është një pjesë e teknologjisë audio nervore

for rewiring other people's minds.

për të modifikuar lidhjet në mendjet e të tjerëve.

I'm talking about your language, of course,

Po flas për të folurin, sigurisht,

because it allows you to implant a thought from your mind

sepse ju lejon të ngulisni një mendim nga mendja juaj

directly into someone else's mind,

drejt e në mendjen e dikujt tjetri,

and they can attempt to do the same to you,

dhe ato mund të mundohen të bëjnë të njëjtën gjë tek ju,

without either of you having to perform surgery.

pa qenë nevoja që askush prej jush te kryej ndërhyrje kirurgjikale.

Instead, when you speak,

Në vend te kësaj, kur ju flisni,

you're actually using a form of telemetry

në fakt jeni duke përdorur nje lloj telemetrie

not so different

jo aq ndryshe

from the remote control device for your television.

nga telekomanda e televizorit tuaj.

It's just that, whereas that device

I vetmi ndryshim është se ndërsa telekomanda juaj

relies on pulses of infrared light,

operon me impulset e dritës infra të kuqe,

your language relies on pulses,

gjuha juaj mbështetet në impulse,

discrete pulses, of sound.

impulse diskrete, tingujsh.

And just as you use the remote control device

Dhe ashtu si përdorni telekomandën tuaj

to alter the internal settings of your television

për të ndryshuar parametrat e brendshëm të televizorit

to suit your mood,

që ti përshaten gjendjes suaj,

you use your language

ju përdorni gjuhën

to alter the settings inside someone else's brain

për të ndryshuar parametrat brenda mendjes së dikujt tjetër

to suit your interests.

në mënyrë që të përshtaten me interesat tuaja.

Languages are genes talking,

Gjuhët janë gjene që flasin,

getting things that they want.

për të marrë atë që ata duan.

And just imagine the sense of wonder in a baby

Dhe imagjinoni çudinë e një foshnjeje

when it first discovers that, merely by uttering a sound,

kur për herë të parë zbulon se, vetëm duke nxjerre nje tingull,

it can get objects to move across a room

mund të bëjë që objektet të levizin në një dhomë

as if by magic,

si për magji

and maybe even into its mouth.

dhe nganjëherë në gojën e tij.

Now language's subversive power

Tani fuqia subversive e gjuhës

has been recognized throughout the ages

ka qenë e njohur gjatë gjithë historisë

in censorship, in books you can't read,

në censurë, në librat e ndaluar,

phrases you can't use

shprehjet që ju nuk mund të përdorni

and words you can't say.

dhe fjalët që ju nuk mund të thoni.

In fact, the Tower of Babel story in the Bible

Në fakt, historia e Kullës së Babelit në Bibël

is a fable and warning

eshte nje fabul dhe një paralajmërim

about the power of language.

mbi fuqinë e gjuhës.

According to that story, early humans developed the conceit

Sipas kësaj historie, njerëzit e hershëm ishin të bindur

that, by using their language to work together,

se duke përdorur gjuhën e tyre për të punuar së bashku,

they could build a tower

mund të ndërtonin një kullë

that would take them all the way to heaven.

për të arritur deri në parajsë.

Now God, angered at this attempt to usurp his power,

Perëndia, i zemëruar nga kjo përpjekje për të uzurpuar pushtetin e tij,

destroyed the tower,

shkatërroi kullën,

and then to ensure

dhe më pas, që të sigurohej

that it would never be rebuilt,

që të mos rindërtohej kurrë më,

he scattered the people by giving them different languages --

ai i shpërndau njerëzit duke u dhënë atyre gjuhë të ndryshme --

confused them by giving them different languages.

i ngatërroi ato duke u dhënë atyre gjuhë të ndryshme.

And this leads to the wonderful irony

Dhe kjo na sjell në një ironi të mrekullueshme

that our languages exist to prevent us from communicating.

që do të thotë që gjuhët tona ekzistojnë për të na penguar komunikimin.

Even today,

Edhe sot,

we know that there are words we cannot use,

ne e dimë se janë fjalë që ne nuk mund të përdorim,

phrases we cannot say,

shprehje të cilat nuk mund ti themi

because if we do so,

sepse nëse i themi,

we might be accosted, jailed,

mund të na qortojnë, të na burgosin,

or even killed.

deri dhe të na vrasin.

And all of this from a puff of air

E gjitha kjo si pajosë e një shtëllunge ajri

emanating from our mouths.

që del nga goja jonë.

Now all this fuss about a single one of our traits

Kështu që gjithë kjo bujë per vetëm një tipar tonin

tells us there's something worth explaining.

na tregon se këtu ka dicka që ja vlen të sqarohet.

And that is how and why

Dhe kjo është si dhe pse

did this remarkable trait evolve,

u zhvillua ky tipar i shquar,

and why did it evolve

si dhe pse u zhvillua

only in our species?

vetëm brenda species tonë?

Now it's a little bit of a surprise

Është pak sa e papritur

that to get an answer to that question,

që në mënyrë që ti përgjigjemi kësaj pyetje,

we have to go to tool use

ne duhet ti drejtohemi përdorimit të veglave

in the chimpanzees.

tek shimpanzetë.

Now these chimpanzees are using tools,

Shimpanzete përdorin vegla,

and we take that as a sign of their intelligence.

dhe ne e konsiderojmë këtë shenjë inteligjence.

But if they really were intelligent,

Por, po të ishin ato me të vertete inteligjente,

why would they use a stick to extract termites from the ground

pse do të përdorin një shkop për nxjerrjen e termiteve nga toka

rather than a shovel?

dhe jo nje lopatë?

And if they really were intelligent,

Dhe po të ishin me të vertetë inteligjent,

why would they crack open nuts with a rock?

pse duhet të thyenin arrat me gurë?

Why wouldn't they just go to a shop and buy a bag of nuts

Pse thjesht nuk shkojnë në dyqan dhe të blejnë një qese me arra

that somebody else had already cracked open for them?

që dikush tjetër i ka hapur për ta?

Why not? I mean, that's what we do.

Pse jo? Dua te them, ne këtë bëjmë.

Now the reason the chimpanzees don't do that

Arsyeja pse shimpanzete nuk e bëjnë këtë

is that they lack what psychologists and anthropologists call

është sepse atyre i mungon ajo çka psikologët dhe antropologët e quajnë

social learning.

mesimi social.

They seem to lack the ability

Duket se atyre i mungon aftësia

to learn from others

te mesojne nga të tjerët

by copying or imitating

duke kopjuar apo duke imituar

or simply watching.

apo thjesht duke vështruar.

As a result,

Si pasojë,

they can't improve on others' ideas

ata nuk mund te përmirësojnë mbi idetë e të tjerëve

or learn from others' mistakes --

apo të mësojnë nga gabimet e të tjerëve

benefit from others' wisdom.

të përfitojnë nga dituritë e te tjerëve.

And so they just do the same thing

Dhe kështu ata thjesht bëjnë të njëjtën gjë

over and over and over again.

vazhdimisht.

In fact, we could go away for a million years and come back

Ne fakt, dhe po te kthehemi para nje milion vjetësh

and these chimpanzees would be doing the same thing

këta shimpanze do të ishin duke bërë të njëjtën gjë

with the same sticks for the termites

po me këto shkopinj për termite

and the same rocks to crack open the nuts.

dhe po me këto gurë për të hapur arrat.

Now this may sound arrogant, or even full of hubris.

Kjo mund të tingëllojë si arrogante, apo pretenciose.

How do we know this?

Nga e dimë ne këtë?

Because this is exactly what our ancestors, the Homo erectus, did.

Sepse kjo është e njëjta gjë që paraardhësit tanë, homo erectus, bënë.

These upright apes

Këta majmunë të cilët qëndrojnë në këmbë

evolved on the African savanna

u zhivlluan në savanën afrikane

about two million years ago,

rreth dy milion vjet me parë

and they made these splendid hand axes

dhe ato krijuan sëpata të shkëlqyera

that fit wonderfully into your hands.

që i përshtatet dorës suaj në mënyrë të përkryer.

But if we look at the fossil record,

Por nëse shikojmë të dhënat e fosileve,

we see that they made the same hand axe

ne shohim se ato prodhonin të njëjtin model sëpate

over and over and over again

përsëri dhe përsëri dhe përsëri

for one million years.

për një milion vjet rrjesht.

You can follow it through the fossil record.

Ata mund të ndjekin të dhënat e fosileve.

Now if we make some guesses about how long Homo erectus lived,

Ne mund te hamendësojme se per sa kohë Homo Erektus jetoi,

what their generation time was,

cila ishte koha e gjeneratës se tyre,

that's about 40,000 generations

kjo është për rreth 40,000 gjenerata

of parents to offspring, and other individuals watching,

prindërish dhe pasardhësish, dhe individe të tjerë që vështronin

in which that hand axe didn't change.

në të cilën kjo sopatë dore nuk ndryshoi.

It's not even clear

Nuk është e qartë

that our very close genetic relatives, the Neanderthals,

qe kushërinjtë tanë shumë te aferm gjenetikisht, njerëzit e Neandertal,

had social learning.

zotëronin mësimin social.

Sure enough, their tools were more complicated

Sigurisht që veglat e tyre ishin më të ndërlikuara

than those of Homo erectus,

se ato të Homo Erectus,

but they too showed very little change

por dhe ato treguan shume pak ndryshime

over the 300,000 years or so

per rreth 300.000 vjetë

that those species, the Neanderthals,

që kjo specie, Neandertalët,

lived in Eurasia.

jetuan ne Euroazi.

Okay, so what this tells us

Mirë pra, ajo çfarë na tregon kjo

is that, contrary to the old adage,

është që në kundërshtim me shprehjen e vjetër të urtë

"monkey see, monkey do,"

"majmuni sheh, majmuni përqesh"

the surprise really is

realiteti befasues është

that all of the other animals

që të gjitha kafshët e tjera

really cannot do that -- at least not very much.

në të vërtetë nuk mund ta bëjnë atë -- jo dhe aq shumë të paktën.

And even this picture

Madje dhe kjo foto

has the suspicious taint of being rigged about it --

ka nje hije dyshimi të jetë e manipuluar--

something from a Barnum & Bailey circus.

diçka nga cirku Barnum & Bailey.

But by comparison,

Por në krahasim,

we can learn.

ne mund te mësojmë

We can learn by watching other people

Ne mund të mësojmë duke vështruar njerëz të tjerë

and copying or imitating

dhe duke kopjuar apo imituar

what they can do.

ate çfarë bëjnë ata.

We can then choose, from among a range of options,

Ne me pas mund te zgjedhim nga një gamë alternativash,

the best one.

ate më të mirën.

We can benefit from others' ideas.

Ne mund te përfitojmë nga idete e të tjerëve.

We can build on their wisdom.

Ne mund te ndërtojmë mbi njohuritë e tyre.

And as a result, our ideas do accumulate,

Dhe si pasojë, idetë tona akumulohen,

and our technology progresses.

dhe teknologjija jone përparon.

And this cumulative cultural adaptation,

Dhe kjo përshtatje kulturore e grumbulluar,

as anthropologists call

si e quajne antropologët

this accumulation of ideas,

ky akumulim idesh

is responsible for everything around you

është përgjegjës per çdo gjë rreth e qark jush

in your bustling and teeming everyday lives.

ne jetët tona të përditëshme plot aktivitet dhe bashkëpunim.

I mean the world has changed out of all proportion

Dua te them se bota ka ndryshuar jashtë mase

to what we would recognize

nga ajo që no të njihnim

even 1,000 or 2,000 years ago.

madje dhe 1.000 apo 2.000 vjetë me parë.

And all of this because of cumulative cultural adaptation.

Dhe e gjitha kjo si pasojë e përshtatjes kulturore të grumbulluar.

The chairs you're sitting in, the lights in this auditorium,

Këto karrike ku jeni ulur ju, këto drita në auditor

my microphone, the iPads and iPods that you carry around with you --

mikrofoni im, iPadet dhe iPodet që mbani me vete

all are a result

te gjitha jane rezultate

of cumulative cultural adaptation.

të përshtatjes kulturore të grumbulluar.

Now to many commentators,

për shumë komentatorë,

cumulative cultural adaptation, or social learning,

përshtatja kulturore e grumbulluar, apo mësim social,

is job done, end of story.

është e mirqënë dhe kaq.

Our species can make stuff,

Specia jone mund te bëjë gjëra,

therefore we prospered in a way that no other species has.

prandaj dhe ne përparuam në një mënyrë te ndryshme nga çdo specie tjetër.

In fact, we can even make the "stuff of life" --

Në fakt, ne mund edhe të bëjmë "gjërat e jetës" --

as I just said, all the stuff around us.

siç dhe thashë, gjtihçka rreth e qark nesh.

But in fact, it turns out

Por në fakt, na del

that some time around 200,000 years ago,

që para rreth 200.000 vjetësh

when our species first arose

kur specia jonë sapo u ngrit

and acquired social learning,

dhe përvetësoi mësimin social,

that this was really the beginning of our story,

kjo ishte në të vertetë fillesa e historisë sonë,

not the end of our story.

jo fundi i historise sonë.

Because our acquisition of social learning

Duke qënë se përvetësimi i mësimit social

would create a social and evolutionary dilemma,

do te krijonte nje dilemë sociale dhe evolucionare,

the resolution of which, it's fair to say,

zgjithja e secilës, është e drejtë të thuhet,

would determine not only the future course of our psychology,

do te caktonte jo vetëm rrugën e së ardhmes se psikologjisë sonë,

but the future course of the entire world.

por rrugën e se ardhmes se gjithe botës.

And most importantly for this,

Dhe ne rradhe te parë, per sa i perket kësaj,

it'll tell us why we have language.

do te na thotë arsyen pse ne kemi gjuhën,

And the reason that dilemma arose

Dhe arsyeja pse doli kjo dilemë

is, it turns out, that social learning is visual theft.

na del që është fakti që mësimi social është vjedhje pamore.

If I can learn by watching you,

Nëse mund të mësoj duke të parë ty,

I can steal your best ideas,

unë mund të vjedh idetë e tua më të mira,

and I can benefit from your efforts,

dhe mund të përfitoje nga përpjekjet e tua,

without having to put in the time and energy that you did

pa patur nevojë ti përkushtoj kohë dhe energji sic bëre ti

into developing them.

për ti krijuar ato.

If I can watch which lure you use to catch a fish,

Nese mund te shikoj çfarë karremi përdor per të zënë peshk,

or I can watch how you flake your hand axe

apo te shikoj se si gdhend ti sopatën tënde

to make it better,

në mënyrë që ta përmirësoj,

or if I follow you secretly to your mushroom patch,

apo nese te ndjek fshehtas te livadhi i kërpudhave,

I can benefit from your knowledge and wisdom and skills,

une mund të përfitoj nga dituritë urtësia dhe aftësitë e tua,

and maybe even catch that fish

dhe madje të kap peshkun

before you do.

para teje.

Social learning really is visual theft.

Mësimi social në të vertetë është vjedhje pamore.

And in any species that acquired it,

Dhe në çdo specie që e ka përvetësuar,

it would behoove you

të detyron

to hide your best ideas,

ta fshehësh idenë tënde më të mirë,

lest somebody steal them from you.

në mënyrë që askush të mos ta vjedhë.

And so some time around 200,000 years ago,

Pra, diku rreth 200.000 vjet më parë,

our species confronted this crisis.

speciet tona u përballuan me këto kriza.

And we really had only two options

Dhe kishin vetëm dy mundësi

for dealing with the conflicts

për të trajtuar këto konflikte

that visual theft would bring.

që vjedhja vizuale mund të sjellë.

One of those options

Njëra nga ato mundësi

was that we could have retreated

qe që mund ta ritrajtonim

into small family groups.

në grupe të vegjël familjeje.

Because then the benefits of our ideas and knowledge

Pasi avantazhed e ideve dhe njohurive tona

would flow just to our relatives.

transmetohen vetëm në familjet tona.

Had we chosen this option,

E zgjodhëm ne këtë variant,

sometime around 200,000 years ago,

aty rreth 200.000 vjet më parë,

we would probably still be living like the Neanderthals were

ishte e mundur që ne jetonim në të njëjtën mënyrë si njerëzit e Neandertalit

when we first entered Europe 40,000 years ago.

kur erdhëm në Europë, 40.000 vjet më parë.

And this is because in small groups

Dhe kjo sepse në grupe të vegjël

there are fewer ideas, there are fewer innovations.

ka më pak ide, ka më pak zhvillim,

And small groups are more prone to accidents and bad luck.

Dhe grupet e vegjël janë më të prirur ndaj aksidenteve apo fatit të keq.

So if we'd chosen that path,

Ndaj nëse ne zgjodhëm këtë rrugë,

our evolutionary path would have led into the forest --

rruga e evolucionit tonë mund të na drejtonte në pyll --

and been a short one indeed.

qe vërtet i shkurtër.

The other option we could choose

Mundësia tjetër që mund të zgjidhnim

was to develop the systems of communication

qe zhvillimi i një sistemi komunikimi

that would allow us to share ideas

që do të na lejonte të ndanim idetë tona

and to cooperate amongst others.

dhe të kooperonim me njëri-tjetrin.

Choosing this option would mean

Zgjidhja e këtij opsioni do të nënkuptonte

that a vastly greater fund of accumulated knowledge and wisdom

një fond shumë të i madh i dijes dhe urtësisë të akumuluar

would become available to any one individual

që bëhen të disponueshme për të gjithë

than would ever arise from within an individual family

që do të vijnë edhe nga një familje individuale

or an individual person on their own.

ose për një individ i vetëm.

Well, we chose the second option,

Ne zgjodhëm opsionin e dytë,

and language is the result.

dhe gjuha është rezultati.

Language evolved to solve the crisis

Gjuha u zhvillua për zgjidhjen e krizës

of visual theft.

e vjedhjes vizuale.

Language is a piece of social technology

Gjuha është një element i tekonologjisë sociale

for enhancing the benefits of cooperation --

për pasurimin e benefiteve të bashkëpunimit --

for reaching agreements, for striking deals

për të arritur marrëveshje, për të bërë biznes

and for coordinating our activities.

dhe për të koordinuar aktivitetet tona.

And you can see that, in a developing society

Ju mund ta vëreni atë, në një shoqëri të zhilluar

that was beginning to acquire language,

që fillonte me përvetësimin e gjuhës,

not having language

dhe duke nuk patur një gjuhë

would be a like a bird without wings.

do të ishte si një zog pa krahë.

Just as wings open up this sphere of air

Ashtu si krahët e hapur lejojnë

for birds to exploit,

zogjtë të fluturojnë,

language opened up the sphere of cooperation

Gjuha lejon bashkëpunimin

for humans to exploit.

për raportet humane.

And we take this utterly for granted,

Dhe ne e konsiderojmë atë krejt të mirëqenë,

because we're a species that is so at home with language,

sepse ne jemi një specie shumë e familjarizuar me gjuhën.

but you have to realize

Por duhet të kuptoni

that even the simplest acts of exchange that we engage in

se edhe aktet e thjeshta të shkëmbimit që ne angazhohemi

are utterly dependent upon language.

janë krejtësisht të varur nga gjuha.

And to see why, consider two scenarios

Për të parë pse, konsideroni dy skenarë

from early in our evolution.

nga faza e hershme në evolucionin tonë.

Let's imagine that you are really good

Thonë se ju jeni shumë të aftë

at making arrowheads,

në prodhimin e kokave të shigjetave,

but you're hopeless at making the wooden shafts

por jeni të pashpresë në bërjen e bishtave prej druri

with the flight feathers attached.

me pupla bashkangjitur.

Two other people you know are very good at making the wooden shafts,

Dy persona të tjerë që njihni janë shumë të zotë në prodhimin e bishtave prej druri

but they're hopeless at making the arrowheads.

por ata janë të pashpresë në bërjen e kokëve të shigjetave.

So what you do is --

Atëherë ajo që ju bëni është --

one of those people has not really acquired language yet.

njëri prej tyre nuk ka fituar ende gjuhën.

And let's pretend the other one is good at language skills.

Paramendoni se tjetri ka aftësi të mira gjuhësore.

So what you do one day is you take a pile of arrowheads,

Pra, ajo që bëni ju është një ditë ju merrni një grumbull kokash shigjete

and you walk up to the one that can't speak very well,

dhe gjeni atë që nuk flet shumë mirë,

and you put the arrowheads down in front of him,

dhe vini kokat e shtizave para tij,

hoping that he'll get the idea that you want to trade your arrowheads

me shpresën që ai do të kuptojë që ju po tregtoni kokat e shigjetave tuaja

for finished arrows.

në këmbim me shigjetat.

But he looks at the pile of arrowheads, thinks they're a gift,

Por ai kur sheh pirgun e kokave të shigjetave, mendon se janë një dhuratë,

picks them up, smiles and walks off.

i mer ato, buzëqesh dhe largohet.

Now you pursue this guy, gesticulating.

Tani ju ndiqni këtë djalë, duke gjestikuluar.

A scuffle ensues and you get stabbed

Fillon përleshja dhe ju merrni një goditje

with one of your own arrowheads.

me njërën nga majat e shigjetave tuaja.

Okay, now replay this scene now, and you're approaching the one who has language.

Tani luaje sërish skenën: por ju jeni duke folur me atë që mund të flasë.

You put down your arrowheads and say,

Vendosni kokat e shigjetave dhe thoni,

"I'd like to trade these arrowheads for finished arrows. I'll split you 50/50."

"Unë dua të shkëmbej këto koka me shigjetat tuaja. Do ti ndajmue 50/50. "

The other one says, "Fine. Looks good to me.

Tjetri thotë, "Në rregull. Është e përsosur.

We'll do that."

Le ta bëjmë."

Now the job is done.

Tani puna u krye.

Once we have language,

Pasi të kemi gjuhë,

we can put our ideas together and cooperate

ne mund të vënë idetë tona së bashku dhe të bashkëpunojnë

to have a prosperity

të kemi një prosperitet

that we couldn't have before we acquired it.

që nuk mund ta kishim para se ta përvetësonim atë.

And this is why our species

Dhe kjo është arsyeja pse specia jonë

has prospered around the world

ka përparuar nëpër botë

while the rest of the animals

ndërsa pjesa tjetër e kafshëve

sit behind bars in zoos, languishing.

të ulur pas hekurave në kopshte zoologjikë, lëngojnë.

That's why we build space shuttles and cathedrals

Kjo është arsyeja pse ne kemi ndërtuar anije kozmike ​​dhe katedrale

while the rest of the world sticks sticks into the ground

ndërsa pjesa tjetër e botës gërrmon me shkopinj në terren

to extract termites.

të nxjerri termitet.

All right, if this view of language

Mirë, nëse kjo pikëpamje e gjuhës

and its value

dhe vlera e saj

in solving the crisis of visual theft is true,

zgjidhin krizën e vjedhjes vizuale

any species that acquires it

çdo specie që e përvetëson atë

should show an explosion of creativity and prosperity.

duhet të tregojë një shpërthim të krijimtarisë dhe prosperitetit.

And this is exactly what the archeological record shows.

Dhe është ekzaktësisht ajo që të dhënat arkeologike tregojnë.

If you look at our ancestors,

Nëse ju shikoni në paraardhësit tanë,

the Neanderthals and the Homo erectus, our immediate ancestors,

njeriun e Neandertalit dhe Homo Erektusin, paraardhësit tanë të menjëhershëm,

they're confined to small regions of the world.

ata janë mbyllur në rajone të vogla të botës.

But when our species arose

Por kur speciet tona u shfaqën

about 200,000 years ago,

rreth 200.000 vjet më parë,

sometime after that we quickly walked out of Africa

shpejt pasi u larguam nga Afrika

and spread around the entire world,

u përhapëm në të gjithë botën,

occupying nearly every habitat on Earth.

pushtuam gati çdo vendbanim në Tokë.

Now whereas other species are confined

Tani ndërsa specie të tjera u kufizuan

to places that their genes adapt them to,

në territore ku gjenet e tyre u përshtatën me ta,

with social learning and language,

me të mësuarit social dhe gjuhën,

we could transform the environment

ne mund të trasformojmë mjedisin

to suit our needs.

që ti përshtatet nevojave tona.

And so we prospered in a way

Dhe kështu ne përparuam në një mënyrë

that no other animal has.

si asnjë kafshë tjetër.

Language really is

Gjuha është me të vërtetë

the most potent trait that has ever evolved.

tipari më i fuqishëm që ka evoluar ndonjëherë.

It is the most valuable trait we have

Është tipari më me vlerë që kemi

for converting new lands and resources

për konvertimin e tokave të reja dhe rezervave

into more people and their genes

në avantazh të shumë njerëzve dhe gjeneve të tyre

that natural selection has ever devised.

që seleksionimi natyror ka shpikur ndonjëherë.

Language really is

Gjuha është me të vërtetë

the voice of our genes.

zëri i gjeneve tona.

Now having evolved language, though,

Tashmë me gjuhë të evoluar, edhe pse,

we did something peculiar,

bëmë diçka të veçantë,

even bizarre.

madje të çuditëshme.

As we spread out around the world,

Me përhapjen tonë nëpër botë,

we developed thousands of different languages.

zhvilluam mijëra gjuhë të ndryshme.

Currently, there are about seven or 8,000

Aktualisht, janë rreth shtatë tetë mijë

different languages spoken on Earth.

gjuhë të ndryshme në botë.

Now you might say, well, this is just natural.

Tani ju mund të thoni, mirë, kjo është e natyrshme.

As we diverge, our languages are naturally going to diverge.

Siç ndryshojmë ne ashtu gjuhët tona natyrisht do të ndryshojnë.

But the real puzzle and irony

Por mister i vërtetë dhe ironi

is that the greatest density of different languages on Earth

është se dendësia më e madhe e gjuhëve të ndryshme në Tokë

is found where people are most tightly packed together.

është gjetur ku njerëzit janë më fort të mbyllur bashkë.

If we go to the island of Papua New Guinea,

Nëse shkojmë në ishullin Papuas Guinea e Re,

we can find about 800 to 1,000

ne mund të gjeni rreth 800 - 1.000

distinct human languages,

gjuhë të dallueshme

different human languages,

gjuhë të ndryshme,

spoken on that island alone.

të folura vetëm në këtë ishull.

There are places on that island

Ka vende në këtë ishull

where you can encounter a new language

ku ju mund të hasni në një gjuhë të re

every two or three miles.

çdo katër ose pesë km.

Now, incredible as this sounds,

Tani, e pabesueshme si kjo tingëllon,

I once met a Papuan man, and I asked him if this could possibly be true.

një herë takova një njeri të Papua, dhe e pyeta nëse kjo ndoshta mund të jetë e vërtetë.

And he said to me, "Oh no.

Dhe ai më tha: "Oh jo.

They're far closer together than that."

ata janë në distanca më të vogla se kaq. "

And it's true; there are places on that island

Dhe kjo është e vërtetë, ka shumë vende në këtë ishull

where you can encounter a new language in under a mile.

ku ju mund të hasni në një gjuhë të re në nën një km e gjysëm.

And this is also true of some remote oceanic islands.

Kjo është e vërtetë poashtu për disa ishuj të largët oqeanike.

And so it seems that we use our language,

Dhe kështu duket se ne përdorim gjuhën tonë,

not just to cooperate,

jo vetëm për të bashkëpunuar,

but to draw rings around our cooperative groups

por për të krijuar rrethe të grupeve tona bashkëpunuese

and to establish identities,

dhe për të krijuar identitetin,

and perhaps to protect our knowledge and wisdom and skills

dhe ndoshta për të mbrojtur njohuritë tona dhe zgjuarsitë dhe zotësitë

from eavesdropping from outside.

nga përgjimet nga jashtë.

And we know this

Dhe ne e dimë këtë

because when we study different language groups

sepse kur ne studiojmë grupe të ndryshme gjuhësore

and associate them with their cultures,

dhe shoqërojmë ato me kulturat e tyre,

we see that different languages

ne shohim se gjuhë të ndryshme

slow the flow of ideas between groups.

ngadalësojnë rrjedhën e ideve midis grupeve.

They slow the flow of technologies.

Ata ngadalësojë rrjedhën e teknologjive.

And they even slow the flow of genes.

Dhe ata ngadalësojë rrjedhën e gjeneve.

Now I can't speak for you,

Tani unë nuk mund të flas për ju,

but it seems to be the case

por kjo duket të jetë rasti

that we don't have sex with people we can't talk to.

se ne nuk bëjmë seks me njerëz, që nuk mund t'u flasim.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now we have to counter that, though,

Tani ne kemi për të kundërshtuar atë, edhe pse,

against the evidence we've heard

kundër provave kemi dëgjuar

that we might have had some rather distasteful genetic dalliances

që ne mund të kemi pasur disa bashkime të shpifura gjenetike

with the Neanderthals and the Denisovans.

me njerëzit e Neandertalit dhe me njerëzit e Denisovansit.

(Laughter)

(Të qeshura)

Okay, this tendency we have,

Mirë, kjo tendencë që kemi,

this seemingly natural tendency we have,

kjo tendencë me sa duket e natyrshme që ne kemi,

towards isolation, towards keeping to ourselves,

drejt izolimit, drejt ruajtjes së vetes tonë,

crashes head first into our modern world.

është në kundërshtim të plotë me botën tonë moderne.

This remarkable image

Ky imazh i theksuar

is not a map of the world.

nuk është harta e botës.

In fact, it's a map of Facebook friendship links.

Në fakt, është harta e miqësive në Facebook.

And when you plot those friendship links

Dhe me gjurmimin e këtyre miqësive

by their latitude and longitude,

me latituden dhe longitudën,

it literally draws a map of the world.

tekstualisht vizatohet një hartë e botës.

Our modern world is communicating

Bota jonë moderne është komunikimi

with itself and with each other

me vetveten dhe me njëri-tjetrin

more than it has

më shumë se ajo ka

at any time in its past.

çdo herë në të kaluarën.

And that communication, that connectivity around the world,

Komunikimi, që lidh mbarë botën,

that globalization

që globalizon

now raises a burden.

tani ngre një barrë.

Because these different languages

Për shkak se këto gjuhë të ndryshme

impose a barrier, as we've just seen,

vendosin një pengesë, si e kemi parë,

to the transfer of goods and ideas

në lëvizjen e mallrave, ideve

and technologies and wisdom.

dhe teknologjive dhe diturisë.

And they impose a barrier to cooperation.

Dhe ato imponojnë një pengesë për bashkëpunim.

And nowhere do we see that more clearly

Dhe askund nuk e shohim më qartë se

than in the European Union,

në Bashkimin Europian,

whose 27 member countries

ku 27 vende antarë

speak 23 official languages.

flasin 23 gjuhë zyrtare.

The European Union

BE-ja

is now spending over one billion euros annually

po shpenzon mbi një miliard euro në vit

translating among their 23 official languages.

duke përkthyer 23 gjuhët e saj.

That's something on the order

Diçka si

of 1.45 billion U.S. dollars

1,45 miliard Dollarë amerikan,

on translation costs alone.

vetë për përkthimet.

Now think of the absurdity of this situation.

Tani mendoni absurditetin të kësaj situate.

If 27 individuals

Nëse 27 individë

from those 27 member states

nga këto 27 shtete anëtare

sat around table, speaking their 23 languages,

ulur rreth tavolinë, duke folur 23 gjuhët e tyre,

some very simple mathematics will tell you

me një matematikë të thjeshtë do ju them

that you need an army of 253 translators

është e nevojshme një ushtri prej 253 përkthyesish

to anticipate all the pairwise possibilities.

të parashikojnë të gjitha mundësitë.

The European Union employs a permanent staff

Bashkimi Evropian punëson një staf të përhershëm

of about 2,500 translators.

prej 2.500 përkthyesish.

And in 2007 alone --

Vetëm në vitin 2007 --

and I'm sure there are more recent figures --

dhe unë jam i sigurt se nuk janë shifrat më të fundit ---

something on the order of 1.3 million pages

diçka si 1,3 milion faqe

were translated into English alone.

u përkthyen vetëm për anglishten.

And so if language really is

Dhe kështu që nëse gjuha është me të vërtetë

the solution to the crisis of visual theft,

zgjidhje për krizën e vjedhjes vizuale,

if language really is

në qoftë se gjuha është me të vërtetë

the conduit of our cooperation,

kanal i bashkëpunimit tonë,

the technology that our species derived

teknologji që specia jonë ka përvjedhur

to promote the free flow and exchange of ideas,

për të nxitur lëvizjen e lirë dhe shkëmbimin e ideve,

in our modern world,

në botën e sotme

we confront a question.

ne përballemi me një pyetje.

And that question is whether

Dhe kjo pyetje është nëse

in this modern, globalized world

në këtë botë, moderne e të globalizuar

we can really afford to have all these different languages.

ne vërtetë mund të përballojmë të gjitha këto gjuhë të ndryshme.

To put it this way, nature knows no other circumstance

Ta vendosësh në këtë mënyre, natyra nuk njeh rrethana të tjera

in which functionally equivalent traits coexist.

në të cilat tipare, funksionalisht të barasvlershme bashkëjetojnë.

One of them always drives the other extinct.

Njëri prej tyre gjithmonë të çon në zhdukjen e tjetrit.

And we see this in the inexorable march

Dhe ne shohim atë në marsh të paepur

towards standardization.

drejt standardizimit.

There are lots and lots of ways of measuring things --

Ka lloj lloj mënyrash për matjen e gjërave --

weighing them and measuring their length --

ti peshosh dhe ti masësh gjatësinë --

but the metric system is winning.

por sistemi metric është fitues.

There are lots and lots of ways of measuring time,

Ka lloj lloj mënyrash të masësh kohën,

but a really bizarre base 60 system

por një sistem shumë i çuditshëm i bazuar tek 60-ta

known as hours and minutes and seconds

i njohur si orë, minuta, sekonda,

is nearly universal around the world.

është thuajse universal në të gjithë botën.

There are many, many ways

Ka shumë, shumë mënnyra

of imprinting CDs or DVDs,

inçizimi të CD-ve apo DVD-ve,

but those are all being standardized as well.

por gjithashtu i kanë standartizuar të gjitha.

And you can probably think of many, many more

Mund t'ju vijnë në mëndje shumë raste të tjera

in your own everyday lives.

në jetën tuaj të përditëshme.

And so our modern world now

Pra, bota jonë moderne

is confronting us with a dilemma.

po përballet me një dilemë.

And it's the dilemma

Dilemë me të cilën

that this Chinese man faces,

ky kinez përballet,

who's language is spoken

cila është gjuha më e folur

by more people in the world

në botë

than any other single language,

në krahasim me çdo gjuhë tjetër

and yet he is sitting at his blackboard,

dhe ende i ulur tek dërrasa e zezë e tij

converting Chinese phrases

përkthen shprehjet kineze

into English language phrases.

në anglisht.

And what this does is it raises the possibility to us

Dhe për ne ajo sjell mundësi

that in a world in which we want to promote

se në një botë në të cilën ne duam të promovojmë

cooperation and exchange,

bashkëpunim dhe shkëmbim,

and in a world that might be dependent more than ever before

dhe në një botë që mund të varet më shumë se kurrë

on cooperation

nga kooperimi

to maintain and enhance our levels of prosperity,

për të mbajtur dhe fuqizuar nivelet e prosperitetit,

his actions suggest to us

këto aksione na sugjerojnë

it might be inevitable

që mund të jetë e pashmangshme

that we have to confront the idea

ne duhet të përballemi me idenë

that our destiny is to be one world with one language.

se fati ynë ka për të qënë një botë me një gjuhë

Thank you.

Faleminerit

(Applause)

(Duartrokitje)

Matt Ridley: Mark, one question.

Matt Ridley: Mark, një pyetje.

Svante found that the FOXP2 gene,

Svante zbuloi se gjenet e FOXP2,

which seems to be associated with language,

që mesa duket janë të lidhur me gjuhën,

was also shared in the same form

gjenden gjithashtu në të njëjtën formë

in Neanderthals as us.

si tek njeriu i Neandertalit dhe tek ne.

Do we have any idea

A kendi ndonje ide

how we could have defeated Neanderthals

si ja arritëm ti mposhtim Neandertalët

if they also had language?

nëse gjithashtu ata kishin gjuhë të folur?

Mark Pagel: This is a very good question.

Mark Pagel: Kjo është një pyetje shumë e bukur.

So many of you will be familiar with the idea that there's this gene called FOXP2

Shumë prej jush mund të dinë që ekziston një gjen i quajtur FOXP2

that seems to be implicated in some ways

i cili duket të jetë i përfshirë disi

in the fine motor control that's associated with language.

në kontrollin motorik lidhur me gjuhën.

The reason why I don't believe that tells us

Arsyeja që unë nuk mendoj se kjo na tregon

that the Neanderthals had language

që Neandertalët kishin gjuhë të folur

is -- here's a simple analogy:

është -- ja një analogji e thjeshtë:

Ferraris are cars that have engines.

Ferrarit janë autovetura me motor.

My car has an engine,

Makina ime ka një motor

but it's not a Ferrari.

por nuk është një Ferrari.

Now the simple answer then

Përgjigja është

is that genes alone don't, all by themselves,

se gjenet vetëm, nga ana e tyre,

determine the outcome

nuk përcaktojnë rezultatin

of very complicated things like language.

e diçkaje të komplikuar si gjuha.

What we know about this FOXP2 and Neanderthals

Ajo që ne dimë për FOXP2 dhe Neandertalët

is that they may have had fine motor control of their mouths -- who knows.

është që ata kishin një kontroll motorik të gojës shumë të saktë -- kush e di.

But that doesn't tell us they necessarily had language.

Por kjo nuk na tregon se ata kishin një gjuhë të folur.

MR: Thank you very much indeed.

MR: Shumë faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)