Jane Fonda: Life's third act

Translator: Ugo A. De Riu Reviewer: Stéphane Brault

Multaj revolucioj okazis

There have been many revolutions over the last century,

dum la lasta jarcento,

but perhaps none as significant as the longevity revolution.

sed eble neniu estis tiel signifoplena

kiel la revolucio de longviveco.

We are living on average today 34 years longer

Nuntempe ni vivas averaĝe

34 jarojn pli ol niaj praavoj.

than our great-grandparents did -- think about that.

Pripensu tion.

That's an entire second adult lifetime

TIo estas plena dua vivo de plenkreskulo

that's been added to our lifespan.

kiu aldoniĝis al nia vivdaŭro.

And yet, for the most part,

Tamen grandparte nia kulturo

our culture has not come to terms with what this means.

ne adaptiĝis al la signifo de ĉi tio.

We're still living with the old paradigm

Ni daŭre vivas kadre de la malnova vidpunkto

of age as an arch.

el kiu aĝo estas arko.

That's the metaphor, the old metaphor.

Tiu estas la ŝablono, la malnova ŝablono.

You're born, you peak at midlife

Oni naskiĝas, oni atingas pinton je la meza vivo,

and decline into decrepitude.

kaj oni kliniĝas ĝis plenkaduko.

(Laughter)

(Ridoj)

Age as pathology.

Aĝo kvasaŭ malsano.

Sed multaj homoj nuntempe --

But many people today -- philosophers, artists, doctors, scientists --

filozofoj, artistoj, kuracistoj, sciencistoj --

are taking a new look at what I call "the third act" --

novmaniere rigardas tion kion mi nomas la trian akton,

la lastaj tri jardekoj de la vivo.

the last three decades of life.

They realize that this is actually a developmental stage of life

Ili ekkomprenas ke ĉi tiu fakte estas evolua vivfazo

with its own significance,

kun propra signifo --

tiom malsama ol meza aĝo,

as different from midlife as adolescence is from childhood.

kiom adolesko estas ol infaneco.

And they are asking -- we should all be asking:

Kaj ili demandas sin - ni ĉiuj devus demandi --

kiel ni uzu tiun tempon?

How do we use this time?

How do we live it successfully?

Kiel ni vivu sukcese?

What is the appropriate new metaphor for aging?

Kiu estas la ĝusta metaforo

pri maljuniĝo?

I've spent the last year researching and writing about this subject.

Mi dum la lasta jaro serĉadis kaj verkis pri tio,

kaj tiel ekkomprenis

And I have come to find that a more appropriate metaphor for aging

ke pli taŭga metaforo pri maljuniĝo

is a staircase --

estas ŝtuparo --

la supreniron de la homa spirito,

the upward ascension of the human spirit,

bringing us into wisdom, wholeness, and authenticity.

kiu enigas nin en saĝecon, plenecon

kaj aŭtentikecon.

Age not at all as pathology.

Aĝo tute ne estas kvazaŭ malsano;

aĝo estas ŝanco.

Age as potential.

And guess what?

Divenu kial?

This potential is not for the lucky few.

Ĉi tiu ŝanco ne estas por la malmultaj bonŝanculoj.

It turns out, most people over 50

Oni konstatas

ke la plejmulto de homoj super kvindek jaroj

feel better, are less stressed, less hostile, less anxious.

fartas plibone, malpli streĉite,

pli amikemaj, pli trankvilaj.

Ni emas vidi komunajn trajtojn

We tend to see commonalities more than differences.

pli ol diferencojn.

Some of the studies even say we're happier.

Kelkaj pristudoj eĉ diras

ke ni estas pli feliĉaj.

(Laughter)

This is not what I expected, trust me.

Ne tion mi atendis, verdire.

Mi venas de longa vico de deprimuloj

I come from a long line of depressives.

Kiam mi alproksimiĝis al miaj lastaj kvardekaj jaroj,

As I was approaching my late 40s,

kiam mi vekiĝis matene

when I would wake up in the morning,

miaj unuaj ses pensoj estis ĉiuj negativaj.

my first six thoughts would all be negative.

Mi timegis.

And I got scared.

I thought, "Oh my gosh. I'm going to become a crotchety old lady."

Mi pensis, diable,

mi iĝos malsprita maljunulino.

But now that I am actually smack-dab in the middle of my own third act,

Sed hodiaŭ, dum mi trafis ĝuste mezen de mia tria akto,

mi komprenas ke mi neniam estis pli feliĉa ol nun.

I realize I've never been happier.

Mi tiel plene bonfartas.

I have such a powerful feeling of well-being.

And I've discovered

Kaj mi malkovris

that when you're inside oldness,

ke kiam vi estas interne de maljuneco,

as opposed to looking at it from the outside,

kontraste al rigardi ĝin el ekstere,

timo malpliiĝas.

fear subsides.

You realize you're still yourself --

Vi komprenas ke vi ankoraŭ estas vi mem,

maybe even more so.

eble eĉ pli tiel.

Picasso once said, "It takes a long time to become young."

Picasso iam diris, "oni bezonas multan tempon por iĝi junaj."

(Laughter)

(Ridoj)

I don't want to romanticize aging.

Mi ne volas romantikigi maljuniĝon.

Obviously, there's no guarantee

Sendube estas neniu garantio

that it can be a time of fruition and growth.

ke ĝi povu esti tempo de ĝuo kaj evoluo.

Parte tio dependas de bonŝanco.

Some of it is a matter of luck.

Parto, nedirinde, estas genetika.

Some of it, obviously, is genetic.

One third of it, in fact, is genetic.

Fakte triono devenas el genetiko.

Kaj pri tio ni malmulton povas fari.

And there isn't much we can do about that.

But that means that two-thirds of how well we do in the third act,

Sed tio implicas ke pri du trionoj

de nia eblo bonfarti dum la tria akto

ni ion povas fari.

we can do something about.

Ni pridiskutos kion ni povas fari

We're going to discuss what we can do

to make these added years really successful,

por igi ĉi tiujn aldonajn jarojn ĝueblaj

and use them to make a difference.

kaj profiti el ili por akiri malsaman rezulton.

Lasu min diri ion pri la ŝtuparo

Now, let me say something about the staircase,

kiu povas ŝajnj kiel stranga diraĵo por maljunulo

which may seem like an odd metaphor for seniors,

pro tio ke multajn maljunulojn malhelpas ŝtuparoj.

given the fact that many seniors are challenged by stairs.

(Ridoj)

(Laughter)

Myself included.

Ankaŭ min.

Kiel vi eble scias,

As you may know, the entire world operates on a universal law:

la tuta mondo funkcias kadre de universala leĝo:

entropio, la dua leĝo de termodinamiko.

entropy, the second law of thermodynamics.

Entropy means that everything in the world -- everything --

Entropio signifas ke ĉio en la mondo, nepre ĉio,

is in a state of decline and decay --

malpliiĝas kaj kadukas,

do la arko.

the arch.

There's only one exception to this universal law,

Nur ekzistas unu escepto al tiu universala leĝo,

tiu estas la homa spirito,

and that is the human spirit,

kiu povas daŭrigi evoluon supren --

which can continue to evolve upwards, the staircase,

do la ŝtuparo --

bringing us into wholeness, authenticity, and wisdom.

kiu enigas nin en plenecon,

aŭtentikecon kaj saĝecon.

And here's an example of what I mean.

Jen ekzemplo de tio kion mi celas.

Tiu suprenira evoluo

This upward ascension

povas okazi eĉ fronte al plej serioza fizika malhelpo.

can happen even in the face of extreme physical challenges.

About three years ago, I read an article in the New York Times.

Antaŭ ĉirkaŭ tri jaroj

mi legis artikolon en New York Times.

Temis pri viro nomata Neil Selinger --

It was about a man named Neil Selinger --

57 jaraĝa, emerita advokato --

57 years old, a retired lawyer,

who had joined the writers' group at Sarah Lawrence,

kiu aliĝis grupon de verkistoj ĉe Sarah Lawrence

where he found his writer's voice.

kie li trovis sian verkokapablon.

Two years later,

Post du jaroj

he was diagnosed with ALS, commonly known as Lou Gehrig's disease.

oni anoncis al li diagnozon de ALS -- la malsano de Lou Gehrig.

Estas terura malsano, nepre mortiga.

It's a terrible disease. It's fatal.

It wastes the body, but the mind remains intact.

Ĝi detruas la korpon, sed la menso plufunkcias.

In this article, Mr. Selinger wrote the following

En tiu artikolo, s-ro Selinger skribis la jenon

por priskribi kio okazas al li.

to describe what was happening to him.

Mi transkopias:

And I quote:

"As my muscles weakened,

"Dum miaj muskoloj malfortiĝas

mia verkado plifortiĝas.

my writing became stronger.

As I slowly lost my speech,

Dum mi malrapide perdas mian parolkapablon

I gained my voice.

mi atingas mian plenan voĉon.

As I diminished, I grew.

Dum mi malpliiĝas, mi kreskas.

Dum mi perdis tiom multe

As I lost so much,

mi ektrovis min mem."

I finally started to find myself."

Neil Selinger, laŭ mi,

Neil Selinger, to me,

is the embodiment of mounting the staircase

estas la enkarniĝo de grimpado de la ŝtuparo.

en sia tria akto.

in his third act.

Now we're all born with spirit, all of us,

Ni ĉiuj je naskiĝo ricevis spiriton, ĉiuj,

sed ofte ĝi estas subpremata

but sometimes it gets tamped down beneath the challenges of life,

sub la batoj de la vivo,

violence, abuse, neglect.

violento, perforto, senzorgo.

Perhaps our parents suffered from depression.

Eble niaj gepatroj suferis deprimon.

Eble ili ne kapablis ami nin

Perhaps they weren't able to love us beyond how we performed in the world.

preter niaj atingoj en la mondo.

Eble ni plusuferas

Perhaps we still suffer from a psychic pain, a wound.

pro psika sufero, pro iu vundo.

Eble ni sentas ke multaj el niaj rilatoj ne plenumiĝis.

Perhaps we feel that many of our relationships

have not had closure.

Tial ni povas senti nin malkompletaj.

And so we can feel unfinished.

Perhaps the task of the third act

Eble la celo de la tria akto

estas kompleti la taskon finkonstrui nin mem.

is to finish up the task of finishing ourselves.

For me, it began as I was approaching my third act, my 60th birthday.

Por mi tio ekis kiam mi alproksimiĝis

al mia tria akto, mia 60-a datreveno.

How was I supposed to live it?

Kiel mi travivu ĝin?

What was I supposed to accomplish in this final act?

Kion mi atingu dum tiu fina akto?

And I realized that, in order to know where I was going,

Mi komprenis ke por ekscii kien mi iru,

I had to know where I'd been.

mi devis ekscii kien mi estis irinta.

Do mi rigardis malantaŭen

And so I went back and I studied my first two acts,

kaj taksis miajn unuajn du aktojn,

klopodis vidi kiu mi tiam estis,

trying to see who I was then,

who I really was, not who my parents or other people told me I was,

kiu mi vere estis --

ne kiu gepatroj aŭ aliuloj diris ke mi estas,

aŭ traktis min kvazaŭ mi estas.

or treated me like I was.

Sed kiu estis mi? Kiu estis miaj gepatroj --

But who was I?

Who were my parents -- not as parents, but as people?

ne kiel gepatroj, sed kiel homoj?

Kiuj estis miaj avoj?

Who were my grandparents?

How did they treat my parents?

Kiel ili traktis miajn gepatrojn?

These kinds of things.

Tiaj demandoj.

Post du jaroj mi malkovris

I discovered, a couple of years later,

ke ĉi tiun procezon kiun mi trairis

that this process that I had gone through

psikologistoj nomas

is called by psychologists "doing a life review."

"revizii sian vivon."

And they say it can give new significance and clarity and meaning

Ili diras ke ĝi povas doni novan signifon

kaj klarecon kaj enhavon

to a person's life.

al vivo de homo.

You may discover, as I did,

Vi povus malkovri, kiel mi,

that a lot of things that you used to think were your fault,

ke multaj konvinkoj viaj estis eraraj,

multaj aferoj kiujn vi kredis pri vi

a lot of things you used to think about yourself,

fakte ne vere rilatis al vi.

really had nothing to do with you.

Ne kulpas vi, vi nur ekscias.

It wasn't your fault; you're just fine.

Do vi povas nun rigardi malantaŭen

And you're able to go back and forgive them.

pardoni ilin

kaj pardoni vin mem.

And forgive yourself.

Vi povas liberigi vin mem

You're able to free yourself

de via estinto.

from your past.

Vi povas ŝanĝi vian rilaton

You can work to change your relationship to your past.

al via pasinteco.

Dum mi verkis pri tio

Now while I was writing about this,

mi trafis hazarde libron: "Homa serĉado pri signifo"

I came upon a book called "Man's Search for Meaning"

fare de Viktor Frankl.

by Viktor Frankl.

Viktor Frankl estis germana psikiatristo

Viktor Frankl was a German psychiatrist

who'd spent five years in a Nazi concentration camp.

kiu travivis kvin jarojn en Nazia koncentrejo.

And he wrote that, while he was in the camp,

Kaj li skribis ke dum li estis en la koncentrejo,

he could tell, should they ever be released,

li povis distingi, se iam ili liberiĝos,

which of the people would be OK, and which would not.

kiuj el ili postvivos bonfarte

kaj kiuj ne.

Li skribis jene:

And he wrote this:

"Ĉio kion vi posedas en via vivo povas esti forprenita

"Everything you have in life can be taken from you

krom unu afero:

except one thing:

via libereco elekti,

your freedom to choose how you will respond to the situation.

kiel vi respondos

al via situacio.

Estas ĉi tio kio estigas

This is what determines the quality of the life we've lived --

la kvaliton del nia pasinta vivo --

not whether we've been rich or poor,

ne ĉu oni estis riĉa aŭ malriĉa,

fama aŭ nekonata,

famous or unknown,

healthy or suffering.

sana aŭ suferanta.

What determines our quality of life is how we relate to these realities,

Kio fiksas la kvaliton de nia vivo

estas nia rilato al tiaj realaĵoj,

what kind of meaning we assign them,

kiun signifon ni atribuas al ili,

what kind of attitude we cling to about them,

kia estas nia sinteno fronte al ili,

kian mensan staton ni lasas ke ili estigu."

what state of mind we allow them to trigger."

Eble la ĉefa celo de la tria akto

Perhaps the central purpose of the third act

is to go back and to try, if appropriate,

estas iri malantaŭen kaj klopodi, se eblas,

to change our relationship to the past.

ŝanĝi nian rilaton

al nia pasinteco.

It turns out that cognitive research shows

Ŝajnas ke prikona serĉado montras

kiam ni kapablas fari tion,

when we are able to do this,

it manifests neurologically --

ĝi evidentiĝas neurologie --

neural pathways are created in the brain.

en la cerbo novaj neŭraj konektoj kreiĝas.

You see, if you have, over time,

Jen, se vi en la pasinteco reagis nee

reacted negatively to past events and people,

al okazaĵoj kaj homoj,

neŭraj padoj formiĝas

neural pathways are laid down

by chemical and electrical signals that are sent through the brain.

per ĥemiaj kaj elektraj signaloj senditaj tra la cerbo.

Plurripete tiuj neŭraj padoj solidiĝas

And over time, these neural pathways become hardwired.

kaj iĝas la kondutregulo

They become the norm -- even if it's bad for us,

eĉ se tio estas por ni malbono

because it causes us stress and anxiety.

ĉar ĝi kaŭzas streĉon kaj anksiecon.

Se tamen

If, however,

we can go back and alter our relationship,

ni povas rigardi malantaŭen kaj ŝanĝi nian rilaton,

re-vision our relationship to past people and events,

reinspekti nian rilaton

al pasintaj homoj kaj okazaĵoj,

neural pathways can change.

la neŭraj padoj povas ŝanĝi.

And if we can maintain the more positive feelings

Se ni povas pluteni

la pli pozitivajn reagojn pri la pasinteco,

about the past,

that becomes the new norm.

tio iĝas la nova normo.

It's like resetting a thermostat.

Estas kiel refiksi termoregulilon.

Ne estas sperti travivaĵojn

It's not having experiences

kio saĝigas nin,

that makes us wise.

male estas ordigi pripensante niajn spertojn

It's reflecting on the experiences that we've had that makes us wise

kio saĝigas nin

and that helps us become whole,

kaj helpas nin iĝi pleneca,

brings wisdom and authenticity.

favoras saĝecon kaj verecon.

It helps us become what we might have been.

Tio helpas nin iĝi tion, kion ni povintus iĝi.

Women start off whole, don't we?

Virinoj sentas sin tuj kompletaj, ĉu ne?

I mean, as girls, we're feisty -- "Yeah? Who says?"

tio estas, kiel knabinoj ni tre vervas - "Jes, kiu diris tion?"

(Laughter)

Ni pretas agi.

We have agency.

We are the subjects of our own lives.

Ni estras nian vivon.

Sed tre ofte

But very often,

many, if not most of us, when we hit puberty,

multaj se ne la plejmulto de ni, atingante puberecon,

we start worrying about fitting in and being popular.

maltrankvilas pri taŭgeco kaj populareco.

And we become the subjects and objects of other people's lives.

Tiel ni iĝas kaj subjektoj kaj objektoj de la vivoj de aliuloj.

Sed nun, en nia tria akto,

But now, in our third acts,

povas iĝi eble

it may be possible for us to circle back to where we started,

reveni al la komenco

kaj la unuan fojon kompreni ĝin.

and know it for the first time.

Kaj se ni povas atingi tion,

And if we can do that,

it will not just be for ourselves.

ne nur estos por ni mem.

Older women are the largest demographic in the world.

Maljunulinoj estas la plej ampleksa

demografia grupo en la mondo.

Se ni povas rigardi reen kaj redifini nin mem

If we can go back and redefine ourselves

kaj iĝi plenecaj,

and become whole,

ĉi tio kaŭzos kulturan ŝanĝon en la mondo,

this will create a cultural shift in the world,

and it will give an example to younger generations

kaj havigos ekzemplon al la junaj generacioj

tiel ili povos rekoncepti ilian vivtempon,

so that they can reconceive their own lifespan.

Thank you very much.

Mi ege dankas vin.

(Applause)

(Aplaŭdoj)