Jane Fonda: Life's third act

Tłumaczenie: Monika Sulima Korekta: A. Konstancja Wiszniewska

Ostatnie stulecie to czas wielu rewolucji,

There have been many revolutions over the last century,

Ostatnie stulecie to czas wielu rewolucji,

but perhaps none as significant as the longevity revolution.

ale bodaj najważniejszą z nich

jest rewolucja długowieczności.

We are living on average today 34 years longer

Przeciętnie żyjemy dziś 34 lata dłużej

niż pokolenie naszych pradziadków.

than our great-grandparents did -- think about that.

Tylko pomyślcie.

That's an entire second adult lifetime

To cały okres dorosłości

that's been added to our lifespan.

dodany do długości naszego życia.

And yet, for the most part,

Mimo to nasza kultura przeważnie nie wie,

our culture has not come to terms with what this means.

jak sobie z tym poradzić.

We're still living with the old paradigm

Wciąż panuje model krzywej wieku jako łuku.

of age as an arch.

Wciąż panuje model krzywej wieku jako łuku.

That's the metaphor, the old metaphor.

Jest to przestarzała metafora.

You're born, you peak at midlife

Rodzisz się, w wieku średnim osiągasz szczyt,

and decline into decrepitude.

a potem już tylko niedołężniejesz.

(Laughter)

(Śmiech)

Age as pathology.

Wiek jako patologia.

Jednak wiele osób --

But many people today -- philosophers, artists, doctors, scientists --

filozofów, artystów, lekarzy, naukowców --

are taking a new look at what I call "the third act" --

na nowo przygląda się ostatnim trzem dekadom życia,

które będę nazywać trzecim aktem.

the last three decades of life.

They realize that this is actually a developmental stage of life

Mają świadomość, że to kolejna faza rozwoju,

with its own significance,

równie ważna jak wiek średni,

choć od niego różna,

as different from midlife as adolescence is from childhood.

tak jak dojrzewanie różni się od dzieciństwa.

And they are asking -- we should all be asking:

Pytania, jakie stawiają, są ważne dla nas wszystkich:

Jak wykorzystać ten czas?

How do we use this time?

How do we live it successfully?

Jak najlepiej go przeżyć?

What is the appropriate new metaphor for aging?

Jaka metafora najlepiej opisze starzenie się?

Jaka metafora najlepiej opisze starzenie się?

I've spent the last year researching and writing about this subject.

Spędziłam cały poprzedni rok na badaniu tego tematu.

Za najlepszą metaforę starzenia się uznałam schody,

And I have come to find that a more appropriate metaphor for aging

Za najlepszą metaforę starzenia się uznałam schody,

is a staircase --

schody - symbol wspinaczki ludzkiego ducha,

schody - symbol wspinaczki ludzkiego ducha,

the upward ascension of the human spirit,

bringing us into wisdom, wholeness, and authenticity.

ku mądrości, pełni i autentyczności.

ku mądrości, pełni i autentyczności.

Age not at all as pathology.

Starość to nie patologia;

starość to potencjał.

Age as potential.

And guess what?

Na dodatek jest to potencjał dostępny

This potential is not for the lucky few.

nie tylko dla szczęśliwych wybrańców.

It turns out, most people over 50

Okazuje się, że większość ludzi po pięćdziesiątce,

Okazuje się, że większość ludzi po pięćdziesiątce,

feel better, are less stressed, less hostile, less anxious.

czuje się lepiej, jest mnie zestresowana,

mniej agresywna i mniej się zamartwia.

Bardziej dostrzegamy to, co nas łączy,

We tend to see commonalities more than differences.

niż to, co nas dzieli.

Some of the studies even say we're happier.

Niektóre z badań mówią nawet,

że jesteśmy szczęśliwsi.

(Laughter)

This is not what I expected, trust me.

Wierzcie mi, nie tego się spodziewałam.

Wywodzę się z rodziny z długą historią depresji.

I come from a long line of depressives.

Kiedy zbliżałam się do pięćdziesiątki,

As I was approaching my late 40s,

tuż po przebudzeniu dopadały mnie czarne myśli.

when I would wake up in the morning,

tuż po przebudzeniu dopadały mnie czarne myśli.

my first six thoughts would all be negative.

Przeraziło mnie to.

And I got scared.

I thought, "Oh my gosh. I'm going to become a crotchety old lady."

Myślałam: O Boże,

zamieniam się w starą, zrzędliwą babę.

But now that I am actually smack-dab in the middle of my own third act,

Teraz, dokładnie w połowie mojego trzeciego aktu,

uświadamiam sobie, że nigdy nie byłam szczęśliwsza.

I realize I've never been happier.

Mam silne poczucie szczęścia.

I have such a powerful feeling of well-being.

And I've discovered

Odkryłam, że kiedy wkroczy się w starość,

that when you're inside oldness,

Odkryłam, że kiedy wkroczy się w starość,

as opposed to looking at it from the outside,

a nie tylko przygląda się z boku,

strach ustępuje.

fear subsides.

You realize you're still yourself --

Zdajesz sobie sprawę, że jesteś sobą --

maybe even more so.

może nawet bardziej niż dotychczas.

Picasso once said, "It takes a long time to become young."

Picasso powiedział: „Trzeba bardzo dużo czasu aby stać się młodym”.

(Laughter)

(Śmiech)

I don't want to romanticize aging.

Nie chcę gloryfikować starości.

Obviously, there's no guarantee

Oczywiście nie ma gwarancji,

that it can be a time of fruition and growth.

że będzie to czas rozwoju i spełnienia.

Często to kwestia przypadku.

Some of it is a matter of luck.

Część to geny - 1/3.

Some of it, obviously, is genetic.

One third of it, in fact, is genetic.

Część to geny - 1/3.

Niewiele możemy z tym zrobić.

And there isn't much we can do about that.

But that means that two-thirds of how well we do in the third act,

Oznacza to również, że w 2/3

powodzenie w trzecim akcie zależy od nas.

powodzenie w trzecim akcie zależy od nas.

we can do something about.

Pomówimy teraz o tym, co można zrobić,

We're going to discuss what we can do

to make these added years really successful,

aby te dodatkowe lata były udane

and use them to make a difference.

i należycie wykorzystane.

Pozwólcie, że wrócę na chwilę do schodów,

Now, let me say something about the staircase,

nawet jeśli wydają się one dziwną metaforą dla seniorów,

which may seem like an odd metaphor for seniors,

którzy często mają problem z wchodzeniem po schodach.

given the fact that many seniors are challenged by stairs.

(Śmiech)

(Laughter)

Myself included.

Mnie to również dotyczy.

Jak zapewne wiecie,

As you may know, the entire world operates on a universal law:

całym światem rządzą uniwersalne prawa:

entropia i druga zasada termodynamiki.

entropy, the second law of thermodynamics.

Entropy means that everything in the world -- everything --

Entropia oznacza, że wszystko na świecie,

is in a state of decline and decay --

jest w stanie upadku i rozkładu, to jak łuk.

jest w stanie upadku i rozkładu, to jak łuk.

the arch.

There's only one exception to this universal law,

Jest tylko jeden wyjątek od tej uniwersalnej zasady

a jest nim ludzki duch,

and that is the human spirit,

który może się ciągle rozwijać,

which can continue to evolve upwards, the staircase,

to schody prowadzące nas

bringing us into wholeness, authenticity, and wisdom.

do pełni, autentyczności i mądrości.

do pełni, autentyczności i mądrości.

And here's an example of what I mean.

Oto przykład:

Ta wspinaczka na szczyt może odbywać się nawet

This upward ascension

w warunkach ekstremalnych wyzwań fizycznych .

can happen even in the face of extreme physical challenges.

About three years ago, I read an article in the New York Times.

Trzy lata temu w New York Times ukazał się artykuł.

Trzy lata temu w New York Times ukazał się artykuł.

Jego bohaterem był Neil Selinger,

It was about a man named Neil Selinger --

57-letni emerytowany prawnik,

57 years old, a retired lawyer,

who had joined the writers' group at Sarah Lawrence,

który na kursie pisania w Sarah Lawrence College

where he found his writer's voice.

odnalazł swój talent pisarski.

Two years later,

Dwa lata później zdiagnozowano u niego

he was diagnosed with ALS, commonly known as Lou Gehrig's disease.

stwardnienie zanikowe boczne, chorobę Lou Gehriga.

Jest to straszna śmiertelna choroba.

It's a terrible disease. It's fatal.

It wastes the body, but the mind remains intact.

Wyniszcza ciało, ale umysł pozostaje nietknięty.

In this article, Mr. Selinger wrote the following

W tym artykule pan Selinger opisał swoje przeżycia.

W tym artykule, pan Selinger opisał swoje przeżycia.

to describe what was happening to him.

Cytuję:

And I quote:

"As my muscles weakened,

„Podczas gdy mięśnie słabły,

jako pisarz stałem się silniejszy.

my writing became stronger.

As I slowly lost my speech,

Gdy powoli traciłem mowę,

I gained my voice.

zyskałem głos.

As I diminished, I grew.

Słabnąc, rosłem w siłę.

Straciłem tak wiele,

As I lost so much,

że w końcu odnalazłem siebie”.

I finally started to find myself."

Neil Selinger jest dla mnie

Neil Selinger, to me,

is the embodiment of mounting the staircase

uosobieniem wejścia na szczyt schodów

w trzecim akcie życia.

in his third act.

Now we're all born with spirit, all of us,

Wszyscy rodzimy się z duchem,

ale czasami ulega on osłabieniu

but sometimes it gets tamped down beneath the challenges of life,

pod nadmiarem wyzwań życia,

violence, abuse, neglect.

przemocy, wykorzystywania i zaniedbania.

Perhaps our parents suffered from depression.

Może nasi rodzice cierpieli na depresję.

Może nie byli w stanie nas kochać,

Perhaps they weren't able to love us beyond how we performed in the world.

jeśli trudno było się nami pochwalić.

Być może nadal cierpimy

Perhaps we still suffer from a psychic pain, a wound.

z powodu bólu i ran psychicznych.

Może nie wszystkie relacje zostały całkiem zamknięte.

Perhaps we feel that many of our relationships

have not had closure.

Może przez to czujemy się niepełni.

And so we can feel unfinished.

Perhaps the task of the third act

Być może zadaniem trzeciego aktu

jest dokończenie pracy nad samym sobą.

is to finish up the task of finishing ourselves.

For me, it began as I was approaching my third act, my 60th birthday.

U mnie zaczęło się to z nadejściem trzeciego aktu,

w dniu moich 60. urodzin.

How was I supposed to live it?

Jak powinnam żyć?

What was I supposed to accomplish in this final act?

Co powinnam osiągnąć w tym finalnym akcie?

And I realized that, in order to know where I was going,

Zrozumiałam, że chcąc wiedzieć dokąd zmierzam,

I had to know where I'd been.

muszę wiedzieć skąd przychodzę.

Wróciłam do analizy pierwszego i drugiego aktu,

And so I went back and I studied my first two acts,

próbując zobaczyć kim wtedy byłam,

próbując zobaczyć kim wtedy byłam,

trying to see who I was then,

who I really was, not who my parents or other people told me I was,

kim naprawdę byłam --

nie jaką chcieli mnie widzieć rodzice czy inni ludzie,

czy jak odbierali mnie inni.

or treated me like I was.

Kim byłam? Kim byli moi rodzice? --

But who was I?

Who were my parents -- not as parents, but as people?

nie jako rodzice, ale jako ludzie.

Kim byli moi dziadkowie?

Who were my grandparents?

How did they treat my parents?

Jak traktowali moich rodziców?

These kinds of things.

I inne pytania tego typu.

Parę lat później odkryłam,

I discovered, a couple of years later,

że proces, przez który przechodziłam,

that this process that I had gone through

psychologia określa mianem

is called by psychologists "doing a life review."

„rewizji własnego życia”.

And they say it can give new significance and clarity and meaning

Może ona sprawić,

że życie nabierze nowego sensu i znaczenia.

to a person's life.

że życie nabierze nowego sensu i znaczenia.

You may discover, as I did,

Być może tak jak ja odkryjecie,

that a lot of things that you used to think were your fault,

że wiele rzeczy, o które się obwinialiście,

wiele wyobrażeń na swój temat,

a lot of things you used to think about yourself,

nie miało z wami nic wspólnego.

really had nothing to do with you.

To nie była wasza wina; wy jesteście w porządku.

It wasn't your fault; you're just fine.

Możecie więc wrócić i przebaczyć,

And you're able to go back and forgive them.

wybaczyć innym,

i wybaczyć sobie.

And forgive yourself.

Możecie uwolnić się od przeszłości.

You're able to free yourself

Możecie uwolnić się od przeszłości.

from your past.

Możecie zmienić stosunek do przeszłości.

You can work to change your relationship to your past.

Możecie zmienić stosunek do przeszłości.

Kiedy pisałam o tym,

Now while I was writing about this,

natknęłam się na książkę Viktora Frankla,

I came upon a book called "Man's Search for Meaning"

„Człowiek w poszukiwaniu sensu”.

by Viktor Frankl.

Viktor Frankl był niemieckim psychiatrą,

Viktor Frankl was a German psychiatrist

who'd spent five years in a Nazi concentration camp.

który spędził 5 lat w nazistowskim obozie koncentracyjnym.

And he wrote that, while he was in the camp,

Napisał, że już w obozie widział,

he could tell, should they ever be released,

kto da sobie radę na wolności, a kto nie,

which of the people would be OK, and which would not.

kto da sobie radę na wolności, a kto nie,

o ile w ogóle uda im się odzyskać wolność.

Napisał te słowa:

And he wrote this:

„Wszystko w twoim życiu może zostać ci odebrane,

"Everything you have in life can be taken from you

za wyjątkiem jednej rzeczy -

except one thing:

twojej wolności dokonania wyboru,

your freedom to choose how you will respond to the situation.

wyboru swojej postawy w każdych okolicznościach.

wyboru swojej postawy w każdych okolicznościach.

To właśnie determinuje

This is what determines the quality of the life we've lived --

jakość naszego życia,

not whether we've been rich or poor,

a nie to, czy jesteśmy bogaci czy biedni,

znani czy nieznani,

famous or unknown,

healthy or suffering.

zdrowi czy cierpiący.

What determines our quality of life is how we relate to these realities,

To, co determinuje jakość naszego życia,

to nasz odbiór rzeczywistości,

what kind of meaning we assign them,

nadawane jej znaczenie,

what kind of attitude we cling to about them,

nasz stosunek do niej,

stan umysłu na jaki sobie pozwalamy”.

what state of mind we allow them to trigger."

Być może kluczowym celem trzeciego aktu

Perhaps the central purpose of the third act

is to go back and to try, if appropriate,

jest próba powrotu i, jeśli potrzeba, zmiany

to change our relationship to the past.

naszego stosunku do przeszłości.

naszego stosunku do przeszłości.

It turns out that cognitive research shows

Badania kognitywne wykazują,

że jeśli nam się uda,

when we are able to do this,

it manifests neurologically --

zmiana objawia się neurologicznie --

neural pathways are created in the brain.

w mózgu powstają połączenia nerwowe.

You see, if you have, over time,

Jeśli negatywnie reagujecie

reacted negatively to past events and people,

na jakieś zdarzenia i ludzi z przeszłości,

sygnały chemiczne i elektryczne w mózgu

neural pathways are laid down

by chemical and electrical signals that are sent through the brain.

tworzą drogi nerwowe, które z czasem

stają się częścią układu nerwowego,

And over time, these neural pathways become hardwired.

stają się normą,

They become the norm -- even if it's bad for us,

nawet jeśli to dla nas szkodliwe,

because it causes us stress and anxiety.

ponieważ powoduje stres i nerwowość.

Jeśli jednak potrafimy cofnąć się

If, however,

we can go back and alter our relationship,

i zmienić swoje podejście,

re-vision our relationship to past people and events,

stworzyć inną wizję relacji i wydarzeń z przeszłości,

stworzyć inną wizję relacji i wydarzeń z przeszłości,

neural pathways can change.

nasze drogi nerwowe mogą się zmienić.

And if we can maintain the more positive feelings

Jeśli potrafimy utrzymać

pozytywne nastawienie do przeszłości,

about the past,

that becomes the new norm.

stanie się ono nową normą.

It's like resetting a thermostat.

To jak wyregulowanie termostatu.

To nie doświadczenia sprawiają,

It's not having experiences

że jesteśmy mądrzejsi,

that makes us wise.

lecz sposób w jaki o nich myślimy --

It's reflecting on the experiences that we've had that makes us wise

lecz sposób w jaki o nich myślimy --

and that helps us become whole,

a to pomaga nam stać się całością,

brings wisdom and authenticity.

przynosi mądrość i autentyczność.

It helps us become what we might have been.

Pomaga nam stać się tym, kim mogliśmy się stać.

Women start off whole, don't we?

My kobiety zaczynamy życie odważnie.

I mean, as girls, we're feisty -- "Yeah? Who says?"

Jako dziewczynki mamy charakter -- „A kto mi zabroni?”

(Laughter)

Mamy środki.

We have agency.

We are the subjects of our own lives.

Jesteśmy podmiotem własnego życia.

Jednak wchodząc w okresie dojrzewania często

But very often,

many, if not most of us, when we hit puberty,

zaczynamy się zamartwiać - chcemy być popularne

we start worrying about fitting in and being popular.

i nie chcemy odstawać od reszty.

And we become the subjects and objects of other people's lives.

Stajemy się obiektem i przedmiotem w życiu innych.

Ale teraz, podczas trzeciego aktu,

But now, in our third acts,

mamy szansę na zatoczenie koła

it may be possible for us to circle back to where we started,

i powrót na linię startu,

po raz pierwszy świadomie.

and know it for the first time.

Jeśli nam się uda, wszyscy na tym skorzystają.

And if we can do that,

it will not just be for ourselves.

Jeśli nam się uda, wszyscy na tym skorzystają.

Older women are the largest demographic in the world.

Starsze kobiety są największą

grupą demograficzną na świecie.

Jeśli uda nam się ponownie zdefiniować siebie

If we can go back and redefine ourselves

i stać się całością,

and become whole,

spowoduje to zmianę kulturową na świecie,

this will create a cultural shift in the world,

and it will give an example to younger generations

i da przykład młodszym pokoleniom,

jak inaczej pojmować długość życia.

so that they can reconceive their own lifespan.

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

(Applause)

(Brawa)