How did Hitler rise to power? - Alex Gendler and Anthony Hazard

Translator: zhila aziz Reviewer: Daban Q. Jaff

How did Adolf Hitler,

چۆن ئەدۆڵف هیتلەر،

a tyrant who orchestrated one of the largest genocides in human history,

ستەمکارێک کە یەکێک لە گەورەترین کۆمەڵکوژیەکانی مێژووی مرۆڤایەتی ئەنجام دا،

rise to power in a democratic country?

لە وڵاتێکی دێموکراتیک دا بە دەسەڵات گەیشت؟

The story begins at the end of World War I.

چیرۆکەکە لە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی یەکەمەوە دەست پێدەکات.

With the successful Allied advance in 1918,

بە پێشڕەوی سەرکەوتوانەی هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩١٨،

Germany realized the war was unwinnable

ئەڵمانیا بۆی دەرکەوت کە براوەی شەڕەکە نابێت

and signed an armistice ending the fighting.

و واژۆی ئاگربەستێکی کرد بۆ کۆتایی هێنان بە شەرکردن.

As its imperial government collapsed,

لەگەڵ ڕووخانی حکومەتی ئیمپڕاتۆری،

civil unrest and worker strikes spread across the nation.

نائارامی ناوخۆیی و مانگرتنی کرێکاران بە نێو وڵات دا بڵاوبۆوە.

Fearing a Communist revolution,

ترسی سەرهەڵدانی شۆڕشێکی کۆمۆنیستی،

major parties joined to suppress the uprisings,

زۆربەی حیزبە گەورەکانی لە دەوری یەک کۆکردەوە بۆ سەرکوت کردنی نارەزایەیەکان،

establishing the parliamentary Weimar Republic.

و پەرلەمانی کۆماری ویماریان دامەزراند.

One of the new government's first tasks

یەکێک لە یەکەمین ئەرکەکانی حکومەتی نوێ

was implementing the peace treaty imposed by the Allies.

جێبەجێکردنی پەیمانی ئاشتی سەپێندراو لەلایەن هاوپەیمانانەوە بوو.

In addition to losing over a tenth of its territory and dismantling its army,

سەرەڕای لەدەست دانی دە یەکی خاکەکەی و هەلوەشاندنەوەی سوپاکەی،

Germany had to accept full responsibility for the war and pay reparations,

ئەڵمانیا دەبوایە تەواوی بەرپرسیاریەتی شەڕەکە قبوڵ بکات و پارەی قەرەبووکردنەوە

debilitating its already weakened economy.

بدات، کە ئەمەش دەبووە هۆی لاوازبونی زیاتری ئابووریە لاوازەکای ئاڵمانیا.

All this was seen as a humiliation by many nationalists and veterans.

هەمووی ئەمانە وەک سوکایەتیەک لەلایەن زۆرێک لە ناسیونالیست و جەنگاوەرە دێرینەکانەوە

They wrongly believed the war could have been won

تەماشاکرا. ئەوان بە هەڵە باوەڕیان وا بوو کە دەتوانرا لە شەڕەکە براوەبان

if the army hadn't been betrayed by politicians and protesters.

ئەگەر سوپا لەلایەن سیاسەتمەداران و خۆپیشاندەرانەوە خیانەتی لێنەکرابا.

For Hitler, these views became obsession,

بۆ هیتلەر، ئەم بۆچوونانە بوون بە هۆکار،

and his bigotry and paranoid delusions led him to pin the blame on Jews.

و وڕێنە گەورە و پارانۆیدەکانی وای لێکرد کە لۆمەی جوولەکەکان بکات.

His words found resonance in a society with many anti-Semitic people.

وشەکانی دووبارە بوون لە کۆمەڵگایەکدا کە زۆرینەی دژە جوولەکە بوو.

By this time, hundreds of thousands of Jews

تا ئەم کاتە، بە سەدان هەزار جولەکە

had integrated into German society,

تێکەڵ بە کۆمەڵگای ئەڵمانیا بوون،

but many Germans continued to perceive them as outsiders.

بەڵام زۆربەی ئەڵمانیەکان هێشتا ئەوانیان وەک بیانی دەبینی.

After World War I, Jewish success led to ungrounded accusations

دوای جەنگی جیهانی یەکەم، سەرکەوتنی جوولەکەکان بووە هۆی تۆمەتی بێ بنچینە

of subversion and war profiteering.

بۆ بەلاڕێداچوون و قازانجی جەنگ.

It can not be stressed enough that these conspiracy theories

بە تەواوی پشتڕاست ناکرێتەوە کە ئەم بیردۆزی پیلانگێڕیانە

were born out of fear,

بەهۆی ترس،

anger,

توڕەیی،

and bigotry,

و تەعەسوب بوون،

not fact.

نەوەک راستی.

Nonetheless, Hitler found success with them.

بە هەر حاڵ، هیتلەر بە بەکارهێنانی جوولەکەکان سەرکەوتنی بە دەست هێنا .

When he joined a small nationalist political party,

کاتێک بە یەکێک لە حیزبە بچووکەکانی ناسیونالیستەکان پەیوەست بوو،

his manipulative public speaking launched him into its leadership

وتارە فریودەرەکانی ئەوی بەرەو سەرکرداەتی حیزبەکەی ڕاکێشا

and drew increasingly larger crowds.

و بە شێوەیەکی بەرچاو جەماوەری پەیدا کرد.

Combining anti-Semitism with populist resentment,

تێکەڵکردنی هەستی دژە جوولەکەیی وتەعەسوبی دەمارگیری پۆپۆلیستی،

the Nazis denounced both Communism and Capitalism

بووە هۆی ئەوەی کە نازیەکان هەردووچەمکی کۆمۆنیزم و سەرمایەداری بەکار بهێنن

as international Jewish conspiracies to destroy Germany.

دژی جوولەکەکان وەک پیلانگێڕی نێونەتەوەیی جوولەکەکان بۆ لە ناوبردنی ئەڵمانیا.

The Nazi party was not initially popular.

حیزبی نازی لەسەرەتادا زۆر بە ناوبانگ نەبوو.

After they made an unsuccessful attempt at overthrowing the government,

دوای شکستهێنان لە هەوڵدان بۆ بەدەستەوە گرتنی حکومەت،

the party was banned,

چالاکی حیزبەکە قەدەغە کرا،

and Hitler jailed for treason.

و هیتلەریش بە تاوانی خیانەت کردن زیندانی کرا.

But upon his release about a year later,

بەڵام دوای نزیکەی یەک ساڵ لە ئازاد کردنی،

he immediately began to rebuild the movement.

یەکسەر دەستی کرد بە دووبارە دروستکردنەوەی بزوتنەوەکەی.

And then, in 1929, the Great Depression happened.

و دواتر، لە ساڵی ١٩٢٩، پاشەکشە مەزنەکە روویدا.

It led to American banks withdrawing their loans from Germany,

ئەمەش بووە هۆی ئەوەیی بانکەکانی ئەمریکا قەرزەکانیان لە ئەڵمانیا بکشێنەوە

and the already struggling German economy collapsed overnight.

کە بووە هۆی ڕووخانی ئابورییە بێسەروبەرەکەی ئەڵمانیا یەک شەوە.

هیتلەرکەڵکی لە تووڕەیی گەل وەرگرت بە سوودی خۆی،

Hitler took advantage of the people's anger,

و ڕێگە چارەیەکی ئاسانتری وەک بەڵا گێڕەوە نیشان دا

offering them convenient scapegoats

and a promise to restore Germany's former greatness.

و بەڵێنی دا شکۆی جارانی ئەڵمانیا بگەڕێنێتەوە.

Mainstream parties proved unable to handle the crisis

لایەنە سیاسیە سەرەکیەکان سەلماندبوویان کە ناتوانن خۆیان لە قەیرانەکان رابهێنن

while left-wing opposition was too fragmented by internal squabbles.

لە کاتێکدا کە ئۆپۆزیسۆنی چەپ بە هۆی ناکۆکیەکانیان لە یەک ترازابوون.

And so some of the frustrated public flocked to the Nazis,

و هەندێک لە خەڵکی بێ هیوا پەیوەندیان بە نازیەکانەوە کرد،

increasing their parliamentary votes from under 3% to over 18% in just two years.

تەنها لە ماوەی دوو ساڵ دا دەنگی پەلەمانیان لە خوار ٣% ەوە بۆ زیاتر لە ١٨% بەرزکردەوە.

In 1932, Hitler ran for president,

لە سالی ١٩٣٢، هیتلەر خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری پاڵاوت،

losing the election to decorated war hero General von Hindenburg.

هەڵبزاردنەکانی بە پاڵەوانە سەرنجڕاکێشەکەی جەنگ جەنەڕاڵ ڤۆن هیندینبێرگ دۆڕاند.

But with 36% of the vote, Hitler had demonstrated the extent of his support.

بەڵام ڕادەی پشتگیری خەڵکی دەرخست لە هەڵبژاردنەکان بە ڕێژەی ٣٦%.

The following year, advisors and business leaders

ساڵی دواتر، ڕاوێژکاران و سەرکردە بازرگانیەکان

convinced Hindenburg to appoint Hitler as Chancellor,

هیندنبێرگیان رازی کرد بۆ دەستنیشانکردنی هیتلەر وەک ڕاوێژکار،

hoping to channel his popularity for their own goals.

بە هیوای ئەوەی کە ناوبانگی ئەو لە بەرژەوەندی و ئامانجەکانی خۆیان بەکاربهێنن.

Though the Chancellor was only the administrative head of parliament,

هەرچەندە ڕاوێژکار تەنها سەرۆکی کارگێڕی پەڕلەمان بوو،

Hitler steadily expanded the power of his position.

هیتلەر بە بەردەوامی دەسەڵاتی خۆی لە دەرەوەی ئەرکەکەی فراوانتر دەکرد.

While his supporters formed paramilitary groups

لە کاتێک دا گروپە لایەنگرەکانی میلیشیایان دروست کردبوو

and fought protestors in streets.

و لە شەقامەکاندا شەڕیان لەگەڵ خۆپیشاندەرانیان کرد.

Hitler raised fears of a Communist uprising

هیتلەر ترسی لە ڕاپەڕینی کۆمۆنیستی هەبوو

and argued that only he could restore law and order.

و وتی کە ئەو تاکە کەسە توانای گەڕاندنەوەی یاسای هەیە.

Then in 1933,

دواتر لە ساڵی ١٩٣٣،

a young worker was convicted of setting fire to the parliament building.

کرێکارێکی گەنج تۆماتبار کرا بەوەی کە بەنیازە بینای پەرلەمان ئاگر بدات.

Hitler used the event to convince the government

هیتلەر ئەو هەلەی قۆزتەوە بۆ قایلکردنی حکومەت

to grant him emergency powers.

بۆ پێدانی هێزی لەناکاوی پێببەخشێ.

Within a matter of months, freedom of the press was abolished,

لەماوەی یەک مانگ دا، ئازادی میدیا کۆتایی پێ هات،

other parties were disbanded,

حیزبەکانی تر هەلوەشێندرانەوە،

and anti-Jewish laws were passed.

و یاسای دژ بە جولەکەکانیش دەرکرا.

Many of Hitler's early radical supporters were arrested and executed,

زۆرێک لە هەوادارە تەعەسوبیەکانی هیتلێر وەک پێشبڕکێ کاری شاراوە ،

along with potential rivals,

دەستگیر کران و لە سێدارە دران،

and when President Hindenburg died in August 1934,

و دوای مردنی سەرۆک هیندبێرگ لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٣٤،

روون بوو کە هیچ هەڵبژاردنێکی نوێ بەڕێوە ناچێت . سەیرو سەمەرەکە ئەوەیە کە ،

it was clear there would be no new election.

زۆرێک لە کردەوە سەرەتاییەکانی هیتلەر پێویستی بە سەرکوتی بە کۆمەڵ نەبوو.

Disturbingly, many of Hitler's early measures didn't require mass repression.

His speeches exploited people's fear and ire

لە قسەکانیدا بە بەکار هێنانی ترس و تووڕەی خەڵک

to drive their support behind him and the Nazi party.

پیشتیوانی بۆ خۆی و حیزبی نازی ڕاکێشا.

Meanwhile, businessmen and intellectuals,

هاوکات، بازرگانان و ڕۆشنبیران،

wanting to be on the right side of public opinion,

لە چەسپاندنی ڕای گشتیدا،

endorsed Hitler.

ئەوان پشتگیری هیتلەریان دەکرد.

They assured themselves and each other

خۆیان و یەكتریان دڵنیا كردەوە

that his more extreme rhetoric was only for show.

كە ڕەوانبێژییە توندەکەی زیاتر تەنھا بۆ نمایشكردن بوو.

Decades later, Hitler's rise remains a warning

دوای دەیان ساڵ، سەرهەلدانی هیتلەر هێشتا زەنگی مەترسیە

of how fragile democratic institutions can be in the face of angry crowds

کە دامەزراوە دێموکڕاسییەکان دەکرێت چەند بێ هێز بن لەبەردەم جەماوەری توڕەدا

and a leader willing to feed their anger and exploit their fears.

و سەرکردایەتیەک کە حەز دەکات توڕەیی زیاد بکات و ترسەکانیان دەکڕن.