Jean-Baptiste Michel: The mathematics of history

Translator: Timothy Covell Reviewer: Morton Bast

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

So it turns out that mathematics is a very powerful language.

ဒီတော့ သင်္ချာဟာ အလွန် အစွမ်းထက်တဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခု ဖြစ်သွားတယ်။

It has generated considerable insight in physics,

ဒါက ရူဗဗေဒ၊ ဇီဝဗေဒနဲ့ ဘောဂဗေဒမှာ အတော်ကြီးမားတဲ့

in biology and economics,

ထိုးထွင်းအမြင်ကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့ပေမဲ့

but not that much in the humanities and in history.

လူမှုရေးဘာသာတွေနဲ့ သမိုင်းမှာတော့ ဒီလောက်မများခဲ့ဘူး။

I think there's a belief that it's just impossible,

ဒါမဖြစ်နိုင်ဘူးဆိုတဲ့ ယုံကြည်မှုရှိ လို့ ထင်တယ်။

that you cannot quantify the doings of mankind,

လူသားလုပ်ဆောင်မှုတွေကို ရေတွက်လို့မရဘူး၊

that you cannot measure history.

သမိုင်းကို တိုင်းတာလို့မရဘူးပေါ့။

But I don't think that's right.

ဒါပေမဲ့ ဒါက မမှန်ဘူးလို့ ထင်တယ်။

I want to show you a couple of examples why.

ဘာကြောင့်ဆိုတာ နမူနာတချို့ ပြချင်တယ်။

So my collaborator Erez and I were considering the following fact:

ကျွန်တော်နဲ့ ပူးပေါင်းသူ Erez တို့က အောက်ပါအချက်ကို တွေးနေတယ်။

that two kings separated by centuries

ရာစုနှစ်တွေကြောင့် ကွဲကွာနေတဲ့ ဘုရင်နှစ်ပါးဟာ အလွန်

will speak a very different language.

ခြားနားတဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခုကို ပြောမယ်။

That's a powerful historical force.

အားကောင်းတဲ့ သမိုင်းဆိုင်ရာ အင်အားတစ်ခုပါ။

So the king of England, Alfred the Great,

အင်္ဂလန်ဘုရင် Alfred the Great ဟာ

will use a vocabulary and grammar

ဟစ်ဟောပ် ဘုရင် Jay-Z နဲ့

that is quite different from the king of hip hop, Jay-Z.

လုံးဝ ခြားနားတဲ့ ဝေါဟာရတစ်ရပ်နဲ့ သဒ္ဒါတစ်ခုကို အသုံးပြုလိမ့်မယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Now it's just the way it is.

ကဲ ဒါက ဒီနည်းလမ်းပါပဲ။

Language changes over time, and it's a powerful force.

ဘာသာစကားက ကြာတော့ ပြောင်းတယ်၊​ အစွမ်းထက်တဲ့အားပါ။

So Erez and I wanted to know more about that.

ဒါနဲ့ ကျွန်တော်နဲ့ Erez ဟာ ဒါကို ပိုသိချင်ခဲ့တယ်။

So we paid attention to a particular grammatical rule, past-tense conjugation.

ဒါကြောင့် သဒ္ဒါစည်းမျဉ်းတစ်ခု အတိတ် ကြိယာသဏ္ဌာန် ပြောင်းတာကို အာရုံစိုက်တယ်။

So you just add "ed" to a verb at the end to signify the past.

ဒီတော့ အတိတ် လက္ခဏာဆောင်ဖို့ ကြိယာတစ်ခု အသုံးမှာ "ed" ထည့်တယ်။

"Today I walk. Yesterday I walked."

"Today I walk. Yesterday I walked."

But some verbs are irregular.

ဒါပေမဲ့ ကြိယာတချို့က ထူးတယ်။

"Yesterday I thought."

"Yesterday I thought."

Now what's interesting about that

ကဲ ဒါနဲပတ်သက်ပြီး စိတ်ဝင်စားစရာက

is irregular verbs between Alfred and Jay-Z have become more regular.

Alfred နဲ့ Jay-Z ကြားက ပုံမှန်မဟုတ်တဲ့ ကြိယာတွေကို ပိုပြီး ထူးခြားလာတာပါ။

Like the verb "to wed" that you see here has become regular.

ဥပမာ ဒီမှာ မြင်ရတဲ့ ကြိယာ "to wed"ဟာ ပုံမှန်ဖြစ်လာတယ်။

So Erez and I followed the fate of over 100 irregular verbs

ကျွန်တော်နဲ့ Erez ဟာ အင်္ဂလိပ် ဘာသာရဲ့ ရာစု ၁၂ စု တစ်လျှောက်လုံးက ပုံမှန်မဟုတ်တဲ့

through 12 centuries of English language,

ကြိယာ ၁၀၀ ကျော်ရဲ့ ပြောင်းလဲမှုနောက်ကို

and we saw that there's actually a very simple mathematical pattern

လိုက်တော့ ဒီရှုပ်ထွေးတဲ့ သမိုင်း ပြောင်းလဲမှုကို ဖမ်းစားတဲ့

that captures this complex historical change,

အင်မတန် ရိုးစင်းတဲ့ သင်္ချာ ပုံစံတစ်ခု ရှိတာတွေ့တယ်။

namely, if a verb is 100 times more frequent than another,

အတိအကျဆိုရရင် ကြိယာတစ်ခုကို အခြားကြိယာထက် အဆ ၁၀၀ ပိုပြီးတွေ့ရရင်

it regularizes 10 times slower.

၎င်းရဲ့ ပုံမမှန်​ဖြစ်မှုက ၁၀ ဆ ပိုနှေးလာတတ်တယ်။

That's a piece of history, but it comes in a mathematical wrapping.

ဒါက သမိုင်း အပိုင်းအစတစ်ခုဆိုပေမဲ့ သင်္ချာဆိုင်ရာ လွှမ်းခြုံမှုနဲ့ လာတယ်။

Now in some cases math can even help explain,

ကဲ တချို့အဖြစ်တွမှာ သင်္ချာကတောင် ကူညီ ရှင်းပြနိုင်တယ်၊

or propose explanations for, historical forces.

(သို့) သမိုင်းဆိုင်ရာ အားတွေအတွက် ရှင်းလင်းချက်တွေ တင်ပြတာပါ။

So here Steve Pinker and I

ဒီတော့ Steve Pinker နဲ့ ကျွန်တော်

were considering the magnitude of wars during the last two centuries.

လွန်ခဲ့တဲ့ ရာစုနှစ်နှစ်ခုအတွင်းက စစ်ပွဲတွေရဲ့ ပမာဏကို စဉ်းစားနေတယ်။

There's actually a well-known regularity to them

ဒါတွေအတွက် လူသိများတဲ့ ပုံမှန်ဖြစ်မှုတစ်ခု တကယ်ရှိတယ်။

where the number of wars that are 100 times deadlier

အဆ ၁၀၀ ပိုသေစေနိုင်တဲ့ စစ်ပွဲတွေရဲ့ အရေအတွက်ဟာ

is 10 times smaller.

၁၀ ဆ ပိုနည်းတာပါ။

So there are 30 wars that are about as deadly as the Six Days War,

ဒီတော့ Six Days War လို သေစေနိုင်တဲ့ စစ်ပွဲ ၃၀ ရှိပေမဲ့

but there's only four wars that are 100 times deadlier --

အဆ ၁၀၀ ပိုသေစေနိုင်တာတွေက စစ်ပွဲ လေးပွဲသာရှိတာပါ။

like World War I.

ဥပမာ ပထမ ကမ္ဘာစစ်ပါ။

So what kind of historical mechanism can produce that?

ဒီတော့ ဘယ်လိုမျိုး သမိုင်းဆိုင်ရာ ယန္တရားက ဒါကို ထုတ်နိုင်လဲ။

What's the origin of this?

ဒါရဲ့ မူလအစက ဘာလဲ။

So Steve and I, through mathematical analysis,

Steve နဲ့ကျွန်တော် သင်္ချာဆိုင်ရာ စိစစ်မှုကနေ

propose that there's actually a very simple phenomenon at the root of this,

ဒါရဲ့ အရင်းအမြစ်မှာ အင်မတန် ရိုးစင်းတဲ့ ဖြစ်စဉ်တစ်ခု တကယ်ရှိနေတာကို တင်ပြတယ်

which lies in our brains.

ဒါက ဦးနှောက်တွေထဲမှာ တည်ရှိတာပါ။

This is a very well-known feature

အလွန် လူသိများတဲ့ အင်္ဂါရပ်တစ်ခုပါ၊

in which we perceive quantities in relative ways --

ဒီအတွင်းမှာ ဆက်စပ်နေတဲ့ နည်းလမ်းတွေနဲ့ ပမာဏတွေကို သိရှိတယ်၊

quantities like the intensity of light or the loudness of a sound.

အလင်းရဲ့ပြင်းအား(သို့) အသံတစ်သံရဲ့ ကျယ်လောင်မှုလို ပမာဏတွေပါ။

For instance, committing 10,000 soldiers to the next battle sounds like a lot.

ဥပမာ နောက်စစ်ပွဲအတွက် စစ်သား ၁၀၀၀၀ ကို ပို့တာက များနေပုံရတယ်။

It's relatively enormous if you've already committed 1,000 soldiers previously.

အရင်က စစ်သား ၁၀၀၀ ပို့ပြီးသားဆိုရင် ဒါက အတော် ကြီးမားတာပါ။

But it doesn't sound so much,

ဒါပေမဲ့ သိပ်များပုံမရဘူး၊

it's not relatively enough, it won't make a difference

အတော် မလုံလောက်တာပါ၊ အရင်က စစ်သား ၁၀၀၀ ပို့ပြီးသားဆိုရင်

if you've already committed 100,000 soldiers previously.

ဘာထူးခြားမှုမှ ဖြစ်စေမှမဟုတ်ဘူး။

So you see that because of the way we perceive quantities,

ဒီတော့ မြင်ကြတာက ပမာဏတွေကို ကျွန်တော်တို့ သိရှိပုံကြောင့်

as the war drags on,

စစ်ပွဲက တရွတ်တိုက်ဆွဲသလိုပေါ့

the number of soldiers committed to it and the casualties

ဒီကို အပို့ခံရတဲ့ စစ်သား အရေအတွက်နဲ့ အသေအပျောက်တွေဟာ

will increase not linearly --

၁၀၀၀၀၊ ၁၁၀၀၀၊ ၁၂၀၀၀ လိုမျိုး

like 10,000, 11,000, 12,000 --

အစဉ်လိုက် တိုးမှာမဟုတ်ဘဲ

but exponentially -- 10,000, later 20,000, later 40,000.

ထပ်ညွန်းကိန်းအတိုင်း ၁၀၀၀၀၊ နောက်ပိုင်း ၂၀၀၀၀၊ နောက်ပိုင်း ၄၀၀၀၀ ပါ။

And so that explains this pattern that we've seen before.

ဒါနဲ့ ဒါက အရင်က မြင်ဖူးတဲ့ ဒီပုံစံကို ရှင်းပြပေးတယ်။

So here mathematics is able to link a well-known feature of the individual mind

ဒီတော့ ဒီမှာ သင်္ချာက တစ်ဦးချင်းစိတ်ရဲ့ လူသိများတဲ့ အင်္ဂါရပ်တစ်ခုကို

with a long-term historical pattern

ရာစုနှစ်တွေနဲ့ တိုက်တွေကို ကျော်ကာ ဖော်ပြတဲ့

that unfolds over centuries and across continents.

ရေရှည် သမိုင်းဆိုင်ရာ ပုံစံတစ်ခုနဲ့ ချိတ်ဆက်နိုင်တယ်။

So these types of examples, today there are just a few of them,

ဒီတော့ ဒီနမူနာ အမျိုးအစားတွေက ယနေ့မှာတော့ အနည်းငယ်သာဆိုပေမဲ့

but I think in the next decade they will become commonplace.

နောက် ဆယ်စုနှစ်မှာတော့ နေရာအနှံ့မှာ ဖြစ်လာမယ် ထင်တယ်။

The reason for that is that the historical record

ဒါအတွက် အကြောင်းရင်းက သမိုင်းဆိုင်ရာ မှတ်တမ်းကို

is becoming digitized at a very fast pace.

အလွန် မြန်တဲ့နှုန်းတစ်ခုနဲ့ သင်္ကေတပြုလာနေတာပါ။

So there's about 130 million books

ဒီတော့ ခေတ်အဦးအစကတည်းက

that have been written since the dawn of time.

ရေးသားထားတဲ့ စာအုပ် သန်း ၁၃၀ ခန့်ရှိတယ် ။

Companies like Google have digitized many of them --

Google လိုကုမ္ပဏီတွေက အတော်များများ ဒစ်ဂျစ်တယ် ပုံသွင်းထားတယ်၊

above 20 million actually.

တကယ်တော့ သန်း ၂၀ အထက်ပါ။

And when the stuff of history is available in digital form,

သမိုင်းရဲ့ အရင်းခံကို ဒစ်ဂျစ်တယ် ပုံစံနဲ့ ရရှိနိုင်တဲ့အခါ

it makes it possible for a mathematical analysis

သင်္ချာဆိုင်ရာ စိစစ်မှုတစ်ခု အတွက် သမိုင်းနဲ့

to very quickly and very conveniently

ယဉ်ကျေးမှုအတွင်းက လားရာတွေကို သုံးသပ်ဖို့

review trends in our history and our culture.

အလွန်လျင်မြန် အလွန်အဆင်ပြေပြေ ဖြစ်ဖို့ အလားအလာရှိစေတယ်။

So I think in the next decade,

ဒီတော့ လာမယ့် ဆယ်စုနှစ်မှာ သိပ္ပံဘာသာတွေနဲ့

the sciences and the humanities will come closer together

လူမှုရေးဘာသာတွေဟာ လူသားအကြောင်း လေးနက်တဲ့ မေးခွန်းတွေကို

to be able to answer deep questions about mankind.

ဖြေဆိုနိုင်ဖို့ အတူတကွ ပိုနီးစပ်လာမယ်ထင်တယ်။

And I think that mathematics will be a very powerful language to do that.

သင်္ချာဟာ ဒါကို လုပ်ဖို့ အလွန်အစွမ်းထက်တဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခု ဖြစ်မယ်ထင်တယ်။

It will be able to reveal new trends in our history,

ဒါက သမိုင်းမှာ လားရာသစ်တွေကို ဖော်ပြနိုင်စွမ်းရှိမှာပါ။

sometimes to explain them,

တစ်ခါတစ်ရံ ဒါတွေကို ရှင်းပြဖို့နဲ့

and maybe even in the future to predict what's going to happen.

ဖြစ်လောက်တာက အနာဂတ်မှာတောင် ဖြစ်တော့မယ့်အရာကို ကြိုပြောဖို့ပါ။

Thank you very much.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)