Jean-Baptiste Michel: The mathematics of history

Translator: Timothy Covell Reviewer: Morton Bast

Translator: Wafa Edris Reviewer: Daban Q Jaff

So it turns out that mathematics is a very powerful language.

وەک دەردەکەوێت، بیرکاری زمانێکی زۆر بەهێزە

It has generated considerable insight in physics,

لە زانستی فیزیاوە دروست بووە،

in biology and economics,

هەروەها لە زیندەزانی و ئابووریزانیەوە

but not that much in the humanities and in history.

بەڵام، بەڕێژەیەکی کەمتر مرۆڤایەتی و مێژوو.

I think there's a belief that it's just impossible,

بیروباوڕێک هەیە کە مەحاڵە

that you cannot quantify the doings of mankind,

بتوانیت پێوانەی هەڵسوکەوتی مرۆڤ

that you cannot measure history.

و، مێژوو بکرێت.

But I don't think that's right.

بەڵام باوڕدەکەم ئەمە ڕاست نەبێت.

I want to show you a couple of examples why.

دەمەوێت چەند نموونەیەکتان نیشان بدەم، بۆچی؟

So my collaborator Erez and I were considering the following fact:

لەگەڵ هاوڕێکەم ئێرز، ڕەچاوی ئەو ڕاستیانەی دواترمان کرد:

that two kings separated by centuries

دوو پاشا بە جیاوازی دوو سەدە

will speak a very different language.

بە دوو زمانی جیاواز قسە دەکەن.

That's a powerful historical force.

ئەمە هێزی مێژووی کاریگەرە.

So the king of England, Alfred the Great,

کەواتە، پاشای ئینگلتەرا، ئەلفرێدی مەزن،

will use a vocabulary and grammar

ڕێزمان و بەشی

that is quite different from the king of hip hop, Jay-Z.

تەواو جیاواز لە پاشای هیپ پۆپ، جای زێد بەکاردەهێنێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

Now it's just the way it is.

بەم شێوەیەیە.

Language changes over time, and it's a powerful force.

زمان، بە تێپەڕ بوونی کات دەگۆڕێت و هێزێکی کاریگەرە

So Erez and I wanted to know more about that.

لەگەڵ ئێرز ویستمان زیاتر دەربارەی ئەمە بزانین.

So we paid attention to a particular grammatical rule, past-tense conjugation.

تیشکمان خستە سەر بەشێک یاسای ڕێزمانی، شێوازی فرمانی ڕابردوو.

So you just add "ed" to a verb at the end to signify the past.

تەنها ed بۆ کۆتای فرمان زیاد دەکەی بۆ نیشاندانی ڕابردوو.

"Today I walk. Yesterday I walked."

"ئەمڕۆ پیاسە دەکەم، دوێنێ پیاسەم کرد"

But some verbs are irregular.

بەڵام هەندێک فرمان ناڕێکن.

"Yesterday I thought."

"دوێنێ، بیرم کردەوە"

Now what's interesting about that

ئەوەی لەمە جێگای سەرنجە ئەوەیە

is irregular verbs between Alfred and Jay-Z have become more regular.

فرمانە ناڕێکەکانی نێوان ئەلفرێد و جای زێد زیاتر ڕێکتر بوون.

Like the verb "to wed" that you see here has become regular.

وەک فرمانی "هاوسەرگیری بکات" زیاتر ڕێکتر بووە.

So Erez and I followed the fate of over 100 irregular verbs

لەگەڵ ئرێزدا، سەیری ۱۰۰ فرمانی ناڕێکمان کرد

through 12 centuries of English language,

لە ۱۲ سەدەی زمانی ئینگلیزی،

and we saw that there's actually a very simple mathematical pattern

شێوازێکی بیرکاریانەی زۆر سادەمان بینی

that captures this complex historical change,

کە هەڵگری ئەو گۆڕانە مێژوویە ئاڵۆزەن،

namely, if a verb is 100 times more frequent than another,

ئەگەر فرمانێک ۱۰۰ جار زیاتر لە یەکی تر دووبارە بۆیەوە

it regularizes 10 times slower.

۱۰ ئەوەندە کەمتر ڕێکدەخرێت.

That's a piece of history, but it comes in a mathematical wrapping.

ئەمە بەشێکە لە مێژوو، بەڵام بە بەرگێکی بیرکاری هاتۆتە خوارەوە.

Now in some cases math can even help explain,

لە هەندێک بابەت، بیرکاری یارمەتی ڕوونکردنەوە دەدات،

or propose explanations for, historical forces.

یان پێشنیاری ڕوونکردنەوە بۆ هێزی مێژووی دەکات.

So here Steve Pinker and I

من و ستیڤ پینکێر

were considering the magnitude of wars during the last two centuries.

لێکۆڵێنەوەمان لە قەبارەی جەنگەکانی دوو سەدەی ڕابردوو دەکرد.

There's actually a well-known regularity to them

لە ڕاستیدا، ڕێکیەکی ناسراویان هەبوو

where the number of wars that are 100 times deadlier

کە ژمارەیەک لە جەنگەکان ۱۰۰ جار کوشندەترن،

is 10 times smaller.

۱۰ ئەوەندە کەمترە.

So there are 30 wars that are about as deadly as the Six Days War,

کەواتە، تەنها ۳۰ جەنگ هێندەی جەنگی شەش ڕۆژە، کوشندە بوون.

but there's only four wars that are 100 times deadlier --

بەڵام تەنها ٤ جەنگ ۱۰۰ هێندە بکوژ بوون...

like World War I.

وەک، جەنگی جیهانی یەکەم.

So what kind of historical mechanism can produce that?

کەواتە، چ جۆرە ئامێرێکی میکانیکی مێژووی ئەمه بەرهەم دێنێت؟

What's the origin of this?

سەرچاوەی ئەمە چییە؟

So Steve and I, through mathematical analysis,

لە ڕێگەی شیکردنەوەی بیرکاریانە، لەگەڵ ستیف،

propose that there's actually a very simple phenomenon at the root of this,

پێشکەش کردنی دیاردەیەکی زۆر سادە بۆ ڕوونکردنەوەی ئەمە،

which lies in our brains.

کە لە مێشکمان دەچەسپێت.

This is a very well-known feature

ئەمە جیاکەرەویەکی زۆر بە ناوبانگە

in which we perceive quantities in relative ways --

کە توانیمان بە شێوەیەکی ڕێژەی پێشبینی بڕەکان بکەین..

quantities like the intensity of light or the loudness of a sound.

بڕەکان وەک: تینی ڕووناکی و بەرزی دەنگ.

For instance, committing 10,000 soldiers to the next battle sounds like a lot.

بۆ نموونە، ناردنی ۱۰۰ هەزار سەرباز بۆ شەڕی داهاتوو، زۆر دەرکەوێت.

It's relatively enormous if you've already committed 1,000 soldiers previously.

ڕێژەیەکی زۆر دەبێ ئەگەر پێشتر ۱۰۰۰ سەرباز نێردرابن.

But it doesn't sound so much,

بەڵام، هێندە زۆر نییە.

it's not relatively enough, it won't make a difference

ڕێژەیانە بەس نییە، هیچ جیاوازیەک دروست ناکات

if you've already committed 100,000 soldiers previously.

ئەگەر پێشتر ۱۰۰۰۰۰سەربازت ناردبێت.

So you see that because of the way we perceive quantities,

بەهۆی شێوازی پێشکەش کردن بڕەکانەوە بەم شێوەیە دەیبینیت.

as the war drags on,

هەرکاتێک جەنگ بەردەوام بێت،

the number of soldiers committed to it and the casualties

ژمارەی نێردراو و قوربانیانی جەنگ

will increase not linearly --

بە شێوەیەکی ناڕێک زیاد دەکات.

like 10,000, 11,000, 12,000 --

وەک، ۱۰۰۰۰، ۱۱۰۰۰، ۱۲۰۰۰ ....

but exponentially -- 10,000, later 20,000, later 40,000.

بەڵام توانیانە، ۱۰۰۰۰. ۲۰۰۰۰ پاشان ٤۰۰۰۰.

And so that explains this pattern that we've seen before.

ئەمە ئەو شێوازەی پێشوو دەردەخات کە بینیمان.

So here mathematics is able to link a well-known feature of the individual mind

کەواتە بیرکاری توانی جیاکەرەوەیەکی بەناوبانگ و هزی تاکێک ببەستێت

with a long-term historical pattern

بە شێوازێکی مێژووی درێژدەم

that unfolds over centuries and across continents.

کە لە سەدە و کیشوەر دەردەخرێت.

So these types of examples, today there are just a few of them,

نموونەی لەم شێوانە، لەم ڕۆژگارە کەمن،

but I think in the next decade they will become commonplace.

بەڵام وابزانم لە دە ساڵی داهاتوو ئاسایی دەبێت.

The reason for that is that the historical record

هۆکاری ئەوە کە تۆماریی مێژوویی

is becoming digitized at a very fast pace.

بە شێوەی ژمارەیی زۆر خێرا دەگۆڕێت.

So there's about 130 million books

نزیکەی ۱۳۰ ملیۆن پەرتووک هەیە

that have been written since the dawn of time.

کە لە سەرەتای دروستبوونەوە نوسراون.

Companies like Google have digitized many of them --

کۆمپانیایی وەک Google، زۆرینەیانی گۆڕی بۆ ژمارەیی.

above 20 million actually.

لەڕاستیدا، سەرو ۲۰ ملیۆن بوو.

And when the stuff of history is available in digital form,

کاتێک کەلوپەلی مێژووی بەشێوەی ژمارەیی بەردەست دەبێت،

it makes it possible for a mathematical analysis

کاری شیکردنەوەی بیرکاریانە ئاسان دەکرێت.

to very quickly and very conveniently

بە خێرایی و کاریگەریی

review trends in our history and our culture.

نیشاندانی خواستەکان لە مێژوو و کلتوورمان.

So I think in the next decade,

وا بیردەکەمەوە لە دە ساڵی داهاتوودا،

the sciences and the humanities will come closer together

زانست و مڕۆڤایەتی زیاتر لێک نزیک دەبنەوە

to be able to answer deep questions about mankind.

بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارە قووڵەکان دەربارەی مرۆڤ.

And I think that mathematics will be a very powerful language to do that.

وا هەستدەکەم، بیرکاری زمانێکی زۆر بەهێز بێت بۆ ئەنجامدانی ئەمە

It will be able to reveal new trends in our history,

یارمەتی دۆزینەوەی تەوژمی نوێ لە مێژووماندا دەدات،

sometimes to explain them,

هەندێک کات لە شیکردنەوەی،

and maybe even in the future to predict what's going to happen.

تەنانەت لە پێشبینی ئەوەی چی لە داهاتوو ڕوودەدات.

Thank you very much.

زۆر سوپاس.

(Applause)

)چەپڵە ڕێزان(