Jean-Baptiste Michel: The mathematics of history

Jean-Baptiste Michel: Toán học trong lịch sử

Translator: Timothy Covell Reviewer: Morton Bast

Translator: duc duy Reviewer: Kim Thanh Nguyễn

So it turns out that mathematics is a very powerful language.

Toán học là 1 thứ ngôn ngữ vô cùng mạnh mẽ

It has generated considerable insight in physics,

Nó đã tạo ra cái nhìn sâu sắc trong vật lý,

in biology and economics,

trong sinh học và kinh tế,

but not that much in the humanities and in history.

nhưng không ảnh hưởng nhiều đến nhân văn và lịch sử.

I think there's a belief that it's just impossible,

Chúng ta luôn nghĩ rằng sự phối hợp này là không thể được,

that you cannot quantify the doings of mankind,

vì không ai có thể chuyển dịnh những hành động của loài người thành những con số

that you cannot measure history.

rằng bạn không thể đo đếm được lịch sử.

But I don't think that's right.

Nhưng tôi không đồng ý với ý kiến đó.

I want to show you a couple of examples why.

Tôi sẽ trình bày một vài ví dụ.

So my collaborator Erez and I were considering the following fact:

Vì vậy tôi và cộng tác viên của tôi -Erez đã xem xét một chứng cứ sau:

that two kings separated by centuries

hai vị vua sống cách nhau hàng thế kỉ

will speak a very different language.

sẽ nói một ngôn ngữ rất khác nhau.

That's a powerful historical force.

Đó là một sức mạnh to lớn của lịch sử

So the king of England, Alfred the Great,

Vì vậy vua nước Anh, Alfred đại đế

will use a vocabulary and grammar

sẽ sử dụng từ vựng và ngữ pháp

that is quite different from the king of hip hop, Jay-Z.

khá khác với vị vua hip hop, Jay-Z.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Now it's just the way it is.

Nó là như vậy.

Language changes over time, and it's a powerful force.

Ngôn ngữ thay đổi theo thời gian, và nó là một thứ sức mạnh to lớn

So Erez and I wanted to know more about that.

Vì vậy, Erez và tôi muốn biết thêm chi tiết về điều đó.

So we paid attention to a particular grammatical rule, past-tense conjugation.

Vì thế, chúng tôi chú ý đến các quy tắc ngữ pháp cụ thể như chia động từ.

So you just add "ed" to a verb at the end to signify the past.

Bạn chỉ cần thêm "ed" [đã] vào một động từ cuối để biểu thị quá khứ.

"Today I walk. Yesterday I walked."

"Hôm nay tôi đi bộ. Hôm qua tôi đã đi bộ."

But some verbs are irregular.

Nhưng một số động từ bất quy tắc

"Yesterday I thought."

"Hôm qua tôi đã nghĩ."

Now what's interesting about that

1 điều thú vị nữa là

is irregular verbs between Alfred and Jay-Z have become more regular.

những động từ bất quy tắc giữa Alfred và Jay-Z đã trở nên thường xuyên hơn.

Like the verb "to wed" that you see here has become regular.

Giống như động từ "cưới" mà bạn nhìn thấy ở đây đã trở thành thường xuyên.

So Erez and I followed the fate of over 100 irregular verbs

Vì vậy Erez và tôi sau đó là số phận của hơn 100 động từ bất qui tắc

through 12 centuries of English language,

qua 12 thế kỉ của tiếng Anh

and we saw that there's actually a very simple mathematical pattern

và chúng tôi thấy nó thực sự là một mô hình toán học rất đơn giản

that captures this complex historical change,

giải thích cho cách chia những động từ bất qui tắc phức tạp này

namely, if a verb is 100 times more frequent than another,

cụ thể là, nếu một động từ được sử dụng thường xuyên hơn 100 lần hơn những từ khác

it regularizes 10 times slower.

nó được chia theo qui tắc chậm hơn 10 lần

That's a piece of history, but it comes in a mathematical wrapping.

Đó là một mảnh ghép của lịch sử, nhưng nó có trong toán học.

Now in some cases math can even help explain,

Trong 1 số trường hợp, toán học có thể giải thích

or propose explanations for, historical forces.

hoặc đưa ra 1 tiên đề cho sức mạnh của lịch sử

So here Steve Pinker and I

Vì vậy, đây Steve Pinker và tôi

were considering the magnitude of wars during the last two centuries.

đã xem xét độ lớn của các cuộc chiến tranh trong các thế kỷ hai trước.

There's actually a well-known regularity to them

Chiến tranh thưc sự diễn ra đều đặn

where the number of wars that are 100 times deadlier

nơi mà số lượng các cuộc chiến tranh khốc liệt hơn 100 lần

is 10 times smaller.

thì độ dài sẽ ngắn hơn 10 lần.

So there are 30 wars that are about as deadly as the Six Days War,

Vì thế, 30 cuộc chiến cũng gây thương vong như cuộc chiến 6 ngày

but there's only four wars that are 100 times deadlier --

nhưng chỉ có 4 cuộc chiến tranh khốc liệt hơn 100 lần

like World War I.

giống như chiến tranh thế giới thứ 1

So what kind of historical mechanism can produce that?

Vậy cơ chế để tạo ra hiện tượng này là gì?

What's the origin of this?

Nguồn gốc của điều này là gì?

So Steve and I, through mathematical analysis,

Vì vậy, Steve và tôi, qua phương thức phân tích toán học,

propose that there's actually a very simple phenomenon at the root of this,

nghĩ là thật ra một hiện tượng rất đơn giản là gốc rễ của điều này

which lies in our brains.

nó nằm trong bộ não của chúng ta.

This is a very well-known feature

Nó là 1 thứ đặc biệt

in which we perceive quantities in relative ways --

trong đó chúng ta nhận thức về số lượng theo sự liên hệ -

quantities like the intensity of light or the loudness of a sound.

với số lượng thích cường độ của ánh sáng hay độ ồn của âm thanh.

For instance, committing 10,000 soldiers to the next battle sounds like a lot.

Ví dụ, đưa 10.000 binh sĩ ra chiến trường trong trận tiếp theo

It's relatively enormous if you've already committed 1,000 soldiers previously.

Nó là tương đối lớn nếu bạn đã đã đưa 1.000 binh sĩ ra chiến trường ở trận trước

But it doesn't sound so much,

nhưng nó sẽ không phải là nhiều

it's not relatively enough, it won't make a difference

nếu số lượng không đủ, nó không tạo nên sự khác biệt

if you've already committed 100,000 soldiers previously.

nếu bạn đã từng đưat 100.000 lính ra trận trước đó.

So you see that because of the way we perceive quantities,

Vì vậy, bạn thấy rằng vì cách của chúng ta nhận thức số lượng,

as the war drags on,

khi chiến tranh kéo dài ra,

the number of soldiers committed to it and the casualties

số lượng các binh sĩ ra trận và số thương vong

will increase not linearly --

sẽ tăng không phải theo đường thẳng -

like 10,000, 11,000, 12,000 --

như 10.000, 11.000, 12.000--

but exponentially -- 10,000, later 20,000, later 40,000.

mà theo cấp số nhân-- 10.000, 20.000 rồi 40.000.

And so that explains this pattern that we've seen before.

Vì vậy nó giải thích mô hình này mà chúng ta đã thấy ở trước.

So here mathematics is able to link a well-known feature of the individual mind

Toán học có thể liên kết một nét đặc trưng của trí óc cá nhân

with a long-term historical pattern

với một mô hình lịch sử dài vô tận

that unfolds over centuries and across continents.

trải qua nhiều thế kỷ và trên khắp châu lục.

So these types of examples, today there are just a few of them,

Những ví dụ hôm nay chỉ là 1 phần nhỏ của lịch sử

but I think in the next decade they will become commonplace.

nhưng tôi nghĩ rằng trong thập kỷ tiếp theo nó sẽ trở thành chuyện bình thường.

The reason for that is that the historical record

Nguyên nhân là luôn có 1 phần lịch sử

is becoming digitized at a very fast pace.

được số hóa với một tốc độ rất nhanh

So there's about 130 million books

Đây là khoảng 130 triệu đầu sách

that have been written since the dawn of time.

mà đã được viết từ thời kì bình minh của loài người

Companies like Google have digitized many of them --

Các công ty như Google đã số hóa rất nhiều sách --

above 20 million actually.

trên 20 triệu thực sự.

And when the stuff of history is available in digital form,

Và khi các công cụ của lịch sử có sẵn ở dạng kỹ thuật số,

it makes it possible for a mathematical analysis

Chúng ta có thể thực hiện các phân tích toán học

to very quickly and very conveniently

rất nhanh chóng và thuận tiện

review trends in our history and our culture.

xem xét các xu hướng trong lịch sử của chúng tôi và văn hóa của chúng tôi.

So I think in the next decade,

Vì vậy tôi nghĩ rằng trong thập kỷ tiếp theo,

the sciences and the humanities will come closer together

khoa học và con người sẽ đến gần hơn với nhau

to be able to answer deep questions about mankind.

để có thể trả lời các câu hỏi sâu sắc về loài người

And I think that mathematics will be a very powerful language to do that.

Và tôi nghĩ rằng toán học sẽ là 1 thứt ngôn ngữ rất mạnh mẽ để làm điều đó.

It will be able to reveal new trends in our history,

Nó có thể sẽ tiết lộ xu hướng mới trong lịch sử của chúng ta

sometimes to explain them,

đôi khi là để giải thích nó

and maybe even in the future to predict what's going to happen.

và có thể trong tương lai dự đoán những thứ sẽ xảy ra

Thank you very much.

Cảm ơn rất nhiều.

(Applause)

(Vỗ tay)