Why people believe weird things | Michael Shermer

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

I'm Michael Shermer, director of the Skeptics Society,

چۆنن، من مایکل شێرمه‌رم، به‌ڕێوبه‌ری کۆمه‌ڵگه‌ی گوماناوی

publisher of "Skeptic" magazine.

بڵاوکراوه‌ی گۆڤاری گومان

We investigate claims of the paranormal,

ئێمه‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ داواکاری نادیار ده‌که‌ین، زانستی درۆیینه‌

pseudo-science, fringe groups and cults, and claims of all kinds between,

به‌شێکی گرووپه‌که‌ و ڕێبازه‌کان و داواکارییه‌ جۆراو جۆراکانی نێوان

science and pseudo-science and non-science and junk science,

زانست و زانستی درۆیینه‌ و نازانستی و زانستی

voodoo science, pathological science, bad science, non-science,

زانستی جادووکردن، زانستی نه‌خۆشییانه‌، زانستی خراپ، نازانستیانه‌

and plain old non-sense.

وە بیرۆکه‌ بێمانا کۆنه‌کان

And unless you've been on Mars recently,

مه‌گه‌ر نا به‌م نزیکانه‌ له‌ مارس بووین

you know there's a lot of that out there.

ده‌زانی له‌وێ شتی زۆری له‌وه‌ لێیه‌

Some people call us debunkers, which is kind of a negative term.

هه‌ندێ خه‌ڵک پێمان ده‌ڵێن درۆزنه‌کان که‌ شێوازێکی نێگه‌تیڤه‌

But let's face it, there's a lot of bunk.

به‌ڵام، با ڕوبه‌ڕوی ببینه‌وه‌ -- زۆرێک درۆزن هه‌یه‌

We are like the bunko squads of the police departments out there --

وه‌ ئێمه‌ وه‌ک په‌له‌ درۆزنه‌کانی به‌ڕێوبه‌رایه‌تی پۆلیسین، له‌ده‌ره‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێین

well, we're sort of like the Ralph Naders of bad ideas,

ئێمه‌ تا ڕاده‌یه‌ک له‌ (ڕالف نادێرس) ده‌چین له‌ بیرۆکه‌ی خراپ دا

(Laughter)

پێکه‌نین

trying to replace bad ideas with good ideas.

هه‌وڵ ده‌ده‌ین بیرۆکه‌ خراپه‌کان به‌باشی بگۆڕین

I'll show you an example of a bad idea.

نمونه‌یه‌کی بیرۆکه‌ی خراپتان نیشان ده‌ده‌م

I brought this with me,

له‌گه‌ڵ خۆمدا هێناومه‌

this was given to us by NBC Dateline to test.

ئه‌مه‌ له‌لایان (دەزگای بڵاوکراوەی نیشتیمانی) دراوه‌ به‌ ئێمه‌ بۆ تاقیکردنه‌وه‌

It's produced by the Quadro Corporation of West Virginia.

ئه‌مه‌ -- ئه‌مه‌ له‌لایەن کۆمپانیاکانی (کواردۆ) له‌ ڕۆژئاوای ڤێرجینا به‌رهه‌م هێنراوه‌

It's called the Quadro 2000 Dowser Rod.

ئه‌مه‌ (کوردۆ ٢٠٠٠ داوزێر ڕۆد)ی پێده‌وترێت

(Laughter)

پێکه‌نین

This was being sold to high-school administrators for $900 apiece.

ئه‌مه‌ به‌ به‌ڕێوبه‌رانی قوتابخانه‌ ئاماده‌ییه‌کان فرۆشرا به‌ (٩٠٠) دۆلار بۆ هه‌ر پارچه‌یه‌ک

It's a piece of plastic with a Radio Shack antenna attached to it.

ئه‌مه‌ پارچه‌یه‌ک پلاستیکه‌ له‌گه‌ڵ ئاریه‌لی ڕادیۆیه‌ک

You could dowse for all sorts of things,

تۆش ده‌زانی بۆ چه‌ندین شت به‌کاری بهێنیت، به‌ڵام ئه‌م جۆره‌ تایبەتیانه‌

but this particular one was built to dowse for marijuana

دروست کراوه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی (ماریوانا) له‌لۆکه‌ری قوتابییه‌کان

in students' lockers.

(Laughter)

پێکه‌نین

So the way it works is you go down the hallway,

له‌به‌رئه‌وه‌، ئه‌وشێوه‌یه‌ی کاری پێ ده‌کرێت ئه‌وه‌یه‌، ده‌چیته‌ خواره‌وه‌ی هۆڵه‌که‌و ده‌بینی ئه‌گه‌ر

and you see if it tilts toward a particular locker,

ئه‌مه‌ به‌ره‌و لۆکه‌رێکی تایبه‌ت لارده‌بێت، و دوایی لۆکه‌ره‌که‌ ده‌که‌ینه‌وه‌

and then you open the locker.

So it looks something like this.

له‌به‌رئه‌وه‌، له‌م شێوه‌یه‌ ده‌چێت

I'll show you.

من نیشانتان ده‌ده‌م

(Laughter)

پێکه‌نین

Well, it has kind of a right-leaning bias.

نه‌خێر، ئه‌مه‌ جۆرێکه‌ له‌ لاربوونه‌وه‌ی لایەنگرتن

له‌به‌رئه‌وه‌، من ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌م، ئه‌م زانسته‌، له‌به‌رئه‌وه‌ ئێمه‌ تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی کۆنتڕۆڵ کراوه‌

Well, this is science, so we'll do a controlled experiment.

به‌دڵنیاییه‌وه‌ به‌م شێوه‌ ده‌بێت

It'll go this way for sure.

(Laughter)

پێکه‌نین

Sir, do you want to empty your pockets, please, sir?

به‌ڕێز، تکایه‌ گیرفانت به‌تاڵ ده‌که‌یت، به‌ڕێز؟

(Laughter)

پێکه‌نین

So the question was, can it actually find marijuana in students' lockers?

که‌واته‌ پرسیاره‌که‌ ئه‌وه‌ بوو، به‌ڕاستی ده‌توانین ماریوانا له‌ لۆکه‌ری قوتابییه‌کان بدۆزیته‌وه‌

And the answer is, if you open enough of them, yes.

وه‌ڵامه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌، ئه‌گه‌ر تۆ بڕێکی زۆریان بکه‌یته‌وه‌، به‌ڵێ

(Laughter)

پیکه‌نین

(Applause)

چه‌پڵه‌ لێدان

But in science, we have to keep track of the misses, not just the hits.

به‌ڵام. له‌زانست دا، پێویسته‌ ئێمه‌ چاودێری وون بوه‌کان بکه‌ین نه‌ک ته‌نها لێدراوه‌کان

And that's probably the key lesson to my short talk here:

له‌وانه‌یه‌، ئه‌وه‌ کلیلی وانه‌ کوره‌ته‌که‌م بێت لێره‌، ئه‌وه‌یه‌ که‌

This is how psychics work, astrologers, tarot card readers and so on.

به‌م شێوه‌یه‌ فیزیا کارده‌کات، ئه‌ستێره‌ ناسه‌کان، فاڵچیه‌ کارت خوێنه‌ره‌وه‌کان به‌م شێوه‌یه‌

People remember the hits and forget the misses.

خه‌ڵك لێدانه‌کانی بیر ده‌بێت و وون بووه‌کان له‌بیر ده‌کات

In science, we keep the whole database,

له‌زانست دا پێویسته‌ هه‌موو داتا به‌یسه‌کان بهێڵینه‌وه‌

and look to see if the number of hits somehow stands out

وە ته‌ماشا ده‌که‌ین ئه‌گه‌ر ژماره‌ی لێدانه‌کان به‌جۆرێک بمێنێته‌وه‌

from the total number you'd expect by chance.

له‌ ژماره‌ گشتییه‌که‌ که‌ تۆ له‌ ڕێگه‌ی چانسه‌وه‌ وه‌ری ده‌گریت

In this case, we tested it.

له‌م که‌یسه‌دا، ئێمه‌ تاقیمان کرده‌وه‌

We had two opaque boxes:

دوو سندوقی نا ڕوون (تاریک)مان هێنا

one with government-approved THC marijuana, and one with nothing.

یه‌کێکیان ڕازی بوونی حکومه‌تی بۆ ماریوانا تێدایه‌، ئه‌وی تریان هیچ نییه‌

And it got it 50 percent of the time --

لە (%٥٠)که‌ی له‌کاتی خۆیدا وه‌رگرت

(Laughter)

که‌ به‌ته‌واوی ئێمه‌ چاوه‌ڕێمان ده‌کرد له‌ هاندانی کۆینێک

which is exactly what you'd expect with a coin-flip model.

So that's just a fun little example here of the sorts of things we do.

که‌واته‌، ئه‌وه‌ نمونه‌یه‌کی خۆش بوو لێره‌ له‌باره‌ی ئه‌و شته‌ ئێمه‌ ده‌یکه‌ین

گومان بڵاوکراوه‌یه‌کی هه‌فتانه‌یه‌

"Skeptic" is the quarterly publication. Each one has a particular theme.

هه‌ریه‌که‌یان مه‌به‌ستێکی تایبه‌تی هه‌یه‌، وه‌ک ئه‌مه‌یان که‌ له‌باره‌ی زانیاری یه‌ له‌ داهاتوودا

This one is on the future of intelligence.

Are people getting smarter or dumber?

ئایا خه‌ڵک زیره‌ک تر یان ته‌مه‌ڵتر ده‌بن؟

I have an opinion of this myself because of the business I'm in,

من بیرۆکه‌یه‌کم هه‌یه‌ وه‌ک خۆم چونکه‌ من له‌ ئیشه‌که‌دام

but in fact, people, it turns out, are getting smarter.

به‌ڵام، له‌ڕاستیدا، ده‌رده‌که‌وێت که‌ خه‌ڵک زیره‌ک تر ده‌بن

لە(سێ خاڵی) ئای کیو له‌ (١٠) ساڵدا به‌رزده‌بێته‌وه‌

Three IQ points per 10 years, going up.

Sort of an interesting thing.

شتێکی سه‌رنج ڕاکێشه‌

With science, don't think of skepticism as a thing, or science as a thing.

له‌گه‌ڵ زانست دا، بیر له‌ گومان وه‌ک شتێک یان هه‌تا زانست وه‌ک شتێک مه‌که‌ره‌وه‌

Are science and religion compatible?

ئایا زانست و ئاین له‌گه‌ڵ یه‌کتر ده‌گونجێن؟

It's like, are science and plumbing compatible?

وه‌ک ئه‌وه‌ وایه‌، ئایا زانست و دامه‌زراندنی بۆری ئاو له‌گه‌ڵ یه‌کتر گونجاون

They're just two different things.

ئه‌مانه‌ -- ئه‌وانه‌ دوو شتی زۆر جیاوازن

Science is not a thing. It's a verb.

زانست شتت نیه‌، ئه‌وه‌ فرمانه‌

It's a way of thinking about things.

ڕێگه‌یه‌که‌ بۆ بیرکردنه‌وه‌ له‌باره‌ی شته‌کانه‌وه‌

It's a way of looking for natural explanations for all phenomena.

ڕێگه‌یه‌که‌ بۆ ته‌ماشاکردنی ڕوناک کردنه‌وه‌ی سروشتییه‌کان بۆ هه‌موو دیارده‌کان

I mean, what's more likely:

مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یە، زیاتر له‌چی ده‌چێت

that extraterrestrial intelligences or multi-dimensional beings

سه‌رباری زانیاری دانیشتوانی زه‌وی یان ده‌وری دووجاکان له‌ گه‌شت کردن بۆ

travel across vast distances of interstellar space

ماوه‌یه‌کی زۆر دوور له‌نێوان ئه‌ستیره‌کان بۆ جێهیشتنی بازنه‌یه‌کی خه‌رمانه‌یی

to leave a crop circle in Farmer Bob's field in Puckerbrush, Kansas

له‌ کێڵگه‌ی بوب ی جوتیار له‌ په‌کیربروش، کانساس بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ سکێپتیج کۆم سایته‌ ئه‌لکرۆنیه‌کان؟

to promote skeptic.com, our web page?

Or is it more likely that a reader of "Skeptic" did this with Photoshop?

یان زۆر له‌وه‌ ده‌چێت که‌ خوێنه‌ری "گومان" ئه‌مه‌ی به‌ فۆتۆشۆپ کردبێت

And in all cases we have to ask --

له‌هه‌موو بارو دۆخێکدا، پێویسته‌ پرسیار بکه‌ین

(Laughter)

پێکه‌نین

What's the more likely explanation?

چ جۆره‌ لێکدانه‌وه‌یه‌ک باشتره‌؟

Before we say something is out of this world,

وه‌ پێش ئه‌وه‌ی شتێک له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م جیهانه‌ بڵێین

we should first make sure that it's not in this world.

پێویسته‌ سه‌ره‌تا دڵنیابین له‌وه‌ که‌ له‌م جیهانه‌ نه‌بێت

What's more likely:

ئه‌وه‌ی زیاتره‌

that Arnold had extraterrestrial help in his run for the governorship,

که‌ (ئارنۆڵد) هه‌ندێ یارمه‌تی مرۆڤی وه‌رگرت له‌ هه‌ڵبژاردن بۆ پۆستی پارێزگار؟

or that the "World Weekly News" makes stuff up?

یان "هه‌واڵی هه‌فتانه‌ی جیهان" شت دروست ده‌کات؟

(Laughter)

پێکه‌نین

The same theme is expressed nicely here in this Sidney Harris cartoon.

به‌شێک له‌وه‌ -- هه‌مان مه‌به‌ست به‌شێوه‌یه‌کی جوان ئاشکرا کرا

لێره‌ له‌م کارتۆنه‌ی سیدنی هاریس

For those of you in the back, it says here: "Then a miracle occurs.

بۆ ئه‌وانه‌ی به‌شی دواوه‌، لێره‌ دەڵێت: دوایی موعجیزه‌یه‌ک ڕووده‌دات

I think you need to be more explicit here in step two."

وابزانم پێویسته‌ ئێوه‌ زیاتر ڕوون بن لێره‌ له‌ هه‌نگاوی دووه‌م دا

This single slide completely dismantles the intelligent design arguments.

ئه‌م سڵایده‌ تایبه‌ته‌ به‌ته‌واوی گفتوگۆی دیزاینی زانیاری هه‌ڵده‌وه‌شێنێت

There's nothing more to it than that.

هیچ شتێکی زیاتر نیه‌ له‌وه‌

(Applause)

چه‌پڵه‌ لێدان

You can say a miracle occurs,

ده‌توانی بڵێیت موعجیزه‌یه‌ک ڕووده‌دات

it's just that it doesn't explain anything or offer anything.

ئه‌وه‌ ته‌نها هیچ ڕونکردنه‌وه‌یه‌ نادات به‌ده‌سته‌وه‌

There's nothing to test.

هیچ شتێک دابین ناکات، هیچ شتك نیه‌ تاقی بکرێته‌وه‌

It's the end of the conversation for intelligent design creationists.

ئه‌مه‌ کۆتایی گفتوگۆکه‌یه‌ له‌باره‌ی زانیاری دیزاین دروست که‌ره‌کان

And it's true, scientists sometimes throw terms out as linguistic place fillers --

به‌ڵام، ئه‌وه‌ ڕاسته‌، زاناکان هه‌ندێ کات بابه‌ته‌کان فڕێده‌ده‌ن کاتێک

زمانه‌وانی جێی خۆی ده‌گرێت-- وزه‌ی ڕه‌ش یان کێشه‌ی ڕه‌ش یان شتێکی وه‌ک ئه‌وه‌

dark energy or dark matter, something like that --

until we figure out what it is, we'll call it this.

هه‌تا بۆمان ده‌رده‌که‌وێت که‌ ئه‌مه‌ چییه‌، ئێمه‌ ته‌نها ئه‌مه‌ی پێده‌ڵێن

It's the beginning of the causal chain for science.

ئه‌مه‌ سه‌ره‌تای زنجیره‌ی ڕاسته‌قینه‌یه‌ بۆ زانست

بۆ دروستکه‌رانی زانیاری دیزاین، ئه‌مه‌ کۆتایی زنجیره‌یه‌که‌

For intelligent design creationists, it's the end of the chain.

که‌واته‌، دووباره‌، ده‌توانین ئه‌م پرسیاره‌ بکه‌ینه‌وه‌: کامیان زۆر باوه‌؟

So again, we can ask this: what's more likely?

Are UFOs alien spaceships, or perceptual cognitive mistakes, or even fakes?

ئایا که‌شتی بۆشاییه‌کان یان یه‌ک هه‌ڵه‌ یه‌ک ڕه‌نگه‌کان بێ (یو ئێف ئۆ) یان هه‌تا ساخته‌کان؟

This is a UFO shot from my house in Altadena, California,

ئه‌مه‌ وێنه‌ی (یو ئێف ئۆ) لە ماڵه‌که‌مه‌وه‌ له‌ ئه‌لتادێنا کالیفۆرنیا

looking down over Pasadena.

ته‌ماشای خواره‌وی (پاسادێنا) ده‌کات

And if it looks a lot like a Buick hubcap, it's because it is.

ئه‌گه‌ر زۆر له‌ (بویک)ی که‌پ بچین چونکه‌ وایه‌

You don't even need Photoshop or high-tech equipment,

هه‌تا پێویست به‌ فۆتۆشۆپ نیه‌، پێویستت به‌ که‌لوپه‌لی ته‌کنه‌لۆژیای به‌رز نییه‌

you don't need computers.

پێویستت به‌کۆمپیوته‌ر نییه‌

This was shot with a throwaway Kodak Instamatic camera.

ئه‌مه‌ وێنه‌ی کامێره‌یه‌کی فڕێدراوی، کۆداکی ئینستماتیکه‌

You just have somebody off on the side with a hubcap ready to go.

ته‌نها که‌سێک هه‌بێت له‌سه‌ر شه‌قامه‌که‌ به‌ که‌پێکی تایه‌وه‌ ئاماده‌بێت بۆ ڕۆشتن

Camera's ready -- that's it.

کامێره‌که‌ -- ئاماده‌یه‌

(Laughter)

پێکه‌نین

So, although it's possible that most of these things are fake

که‌واته‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که‌ شیاوه‌ زۆربه‌ی ئه‌م شتانه‌ ئه‌صڵی نین

or illusions or so on, and that some of them are real,

یان خه‌یاڵاوین یان به‌م شێوه‌یه‌ که‌ هه‌ندێکیان ڕاسته‌قینه‌ن

it's more likely that all of them are fake, like the crop circles.

له‌وه‌ ده‌چێت که‌ هه‌موویان ئه‌صڵی نه‌بن، وه‌ک بازنه‌یی دانه‌وێڵه‌کان

On a more serious note, in all of science we're looking for a balance

به‌شێوه‌یه‌کی جدی تر، له‌هه‌موو زانست دا ئیمه‌ بۆ باڵانسێک ده‌گه‌ڕێین

between data and theory.

له‌نێوان داتا و بیرۆکه‌

In the case of Galileo, he had two problems

له‌باره‌ی گالیلۆیه‌، ئه‌و دوو کێشه‌ی هه‌بوو

when he turned his telescope to Saturn.

کاتیک تەلسکۆبه‌کەی خسته‌ سه‌ر (ساتورن)دا هه‌ساره‌

First of all, there was no theory of planetary rings.

سه‌ره‌تا، هیچ بیرۆکه‌یه‌ک نه‌بوو له‌سه‌ر بازنه‌یی په‌یوه‌ندی هه‌ساره‌کان

Second of all, his data was grainy and fuzzy,

وه‌ دووه‌م، داتاکانی ناڕوون و لێڵ بوون

and he couldn't quite make out what he was looking at.

ئه‌و نه‌یتوانی ئه‌وه‌ به‌باشی ده‌ربخات که‌ ته‌ماشای ده‌کرد

So he wrote that he had seen --

له‌به‌رئه‌وه‌، نوسی که‌ ئه‌وه‌ی بینیوه‌

"I have observed that the furthest planet has three bodies."

ئه‌وه‌م بۆده‌رکه‌وت که‌ دورترین هه‌ساره‌ سێ لاشه‌ی (پارچه‌ )ی هه‌یه‌

And this is what he ended up concluding that he saw.

ئه‌مه‌ نه‌بوو که‌ ئه‌و له‌کۆتایدا بینیبوو

So without a theory of planetary rings and with only grainy data,

که‌واته‌، به‌بێ بازنه‌ی په‌یوه‌ندی هه‌ساره‌کان و له‌گه‌ڵ داتای ناڕوون دا

you can't have a good theory.

ناتوانی بیرۆکه‌یه‌کی باشت هه‌بێت

It wasn't solved until 1655.

ئه‌وه‌ هه‌تا ساڵی ١٦٥٥ چاره‌سه‌ر نه‌کرا

This is Christiaan Huygens's book that catalogs all the mistakes

ئه‌مه‌ کتێبی (کرستیان هوجین)ه‌ که‌ هه‌موو هه‌ڵه‌کانی کۆکردۆته‌وه‌

people made trying to figure out what was going on with Saturn.

که‌ خه‌ڵک کردوویانه‌ له‌ هه‌وڵدان بۆ ده‌رخستنی ئه‌و شتانه‌ له‌ (سارتورن) ڕوده‌دات

It wasn't till Huygens had two things:

ئه‌وه‌ نه‌هاته‌دی هه‌تا هوجین دوو شتی هه‌بوو

He had a good theory of planetary rings and how the solar system operated,

ئه‌و بیرۆکه‌یه‌کی باشی هه‌بوو له‌باره‌ی بازنه‌ی په‌یوه‌ندی هه‌ساره‌کان و چۆن سیسته‌می خۆری کارده‌کات

and he had better telescopic, more fine-grain data

دوایی، ئه‌و باشترین تەلسکۆبی هه‌بوو، داتای زۆر دیار و ئاشکرا

in which he could figure out that as the Earth is going around faster --

که‌ ده‌یتوانی ئه‌وه‌ ئاشکرا بکات کاتێک زه‌وی به‌خێرایی ده‌ڕوات

according to Kepler's Laws -- than Saturn, then we catch up with it.

به‌پێی یاساکانی (کێبله‌ر) له‌ ساتورن، دوایی ده‌توانیین له‌گه‌ڵی بڕۆین

And we see the angles of the rings at different angles, there.

ئێمه‌ گۆشه‌کانی بازنه‌کان ده‌بینین له‌ گۆشه‌ی جیاوازدا

And that, in fact, turns out to be true.

له‌ ڕاستیدا، ئه‌و ده‌رده‌که‌وێت که‌ ڕاسته‌

The problem with having a theory is that it may be loaded with cognitive biases.

کێشه‌ له‌ هه‌بوونی بیرۆکه‌دا

ئه‌وه‌یه‌که‌ له‌وانه‌یه‌ بیرۆکه‌کان لایەنگری یه‌ک لایەنه‌ی هه‌بێت

So one of the problems of explaining why people believe weird things

که‌واته‌، یه‌کێک له‌ کێشه‌کانی لێکدانه‌وه‌کان بۆچی خه‌ڵکی باوه‌ڕ به‌شتی نامۆ ده‌کات

is that we have things, on a simple level,

ئه‌وه‌یه‌ که‌ شته‌کانمان له‌ ئاستیکی ئاسان دان

and then I'll go to more serious ones.

دوایی، من ده‌چمه‌ سه‌ر بابه‌تی جدی تر

Like, we have a tendency to see faces.

ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت ڕوکه‌شه‌کان ببینین

This is the face on Mars.

ئه‌م ڕوکه‌شه‌ مارسه‌، که‌

In 1976, where there was a whole movement to get NASA to photograph that area

له‌ساڵی ١٩٧٦ وه‌ هه‌موو جوڵه‌کان ده‌دات به‌ ناسا

بۆ وێنه‌گرتنی ئه‌و ناوچه‌یه‌ چونکه‌ خه‌ڵک پێی وابوو

because people thought this was monumental architecture made by Martians.

ئه‌مه‌ ته‌لارسازییه‌کی گه‌وره‌یه‌ له‌ لایان (مارتیسانس) کراوه‌

Here's the close-up of it from 2001.

ده‌رکه‌وت، ئه‌وه‌ نزیکه‌ له‌ ساڵی ٢٠٠١

If you squint, you can still see the face.

ئه‌گه‌ر چاویش دابخه‌یت، هێشتا ده‌توانی ڕوکه‌شه‌که‌ ببینیت

And when you're squinting,

وه‌ کاتێک چاو داده‌خه‌یت، ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌یکه‌یت ئه‌وه‌یه‌

you're turning that from fine-grain to coarse-grain,

ده‌گۆڕێیت له‌ دانه‌وێڵه‌یه‌کی باشه‌وە بۆ دانه‌وێڵه‌یه‌کی ڕه‌ق

so you're reducing the quality of your data.

که‌واته‌، تۆ کوالێتی داتاکان که‌م ده‌که‌یته‌وه‌

And if I didn't tell you what to look for, you'd still see the face,

ئه‌گه‌ر من پێت نه‌ڵێم بۆچی بگه‌ڕێیت، هێشتا ڕوکه‌شه‌که‌ ده‌بینیت

because we're programmed by evolution to see faces.

چونکه‌ ئێمه‌ به‌شێوه‌یه‌کی گۆڕاو ڕوکه‌شه‌کان ده‌بینین

Faces are important for us socially.

ڕوکه‌شەکان گرنگن بۆ لایه‌نی کۆمه‌ڵایه‌تی خۆمان

And of course, happy faces, faces of all kinds are easy to see.

به‌دڵنیاییه‌وه‌

ڕووکه‌شه‌کان ئاسنن بۆ بینین

You see the happy face on Mars, there.

پێکه‌نین

له‌وێ ده‌توانی ڕوگه‌شی مارس ببینیت

(Laughter)

If astronomers were frogs, perhaps they'd see Kermit the Frog.

ئه‌گه‌ر گه‌ردون ناسه‌کان بۆق بونایه‌ له‌وانه‌یه‌ ئه‌وان (کێرمیس) ببینین وه‌ک بۆق

Do you see him there? Little froggy legs.

له‌وێ ده‌یبینیت؟

Or if geologists were elephants?

ئه‌و قاچه‌ بۆقیە بچوکانه‌

یان ئه‌گه‌ر جیولۆجییه‌کان فیل بونایه‌؟

Religious iconography.

دروست کردنی ئایکۆنی ئاینی

(Laughter)

پێکه‌نین

Discovered by a Tennessee baker in 1996.

له‌ساڵی ١٩٩٦ له‌لایەن (تێنسس باکیر) دۆزرایه‌وه‌

He charged five bucks a head to come see the nun bun

ئه‌و پێنج ڕه‌شی تاوان بارکردن بۆ بینینی ڕاهیبه‌کان

till he got a cease-and-desist from Mother Teresa's lawyer.

هه‌تا، ئاشتی به‌رقەورار کرد له‌لایەن دایکه‌ (ترێسا)ی پارێزه‌ر

Here's Our Lady of Guadalupe and Our Lady of Watsonville, just down the street,

ئه‌مه‌ خانمه‌که‌مان، گواده‌لوپی و خانمه‌که‌ی (واتسۆن ڤیل)ه‌ له‌خواره‌وی شه‌قامه‌که‌

or is it up the street from here?

یان لێره‌وه‌ به‌شی سه‌ره‌وه‌ی شه‌قامه‌که‌یه‌؟

Tree bark is particularly good because it's nice and grainy, branchy,

داوه‌رینی دار زۆر باشه‌ چونکه‌ ئه‌و جوان دیار و لابه‌لا

black-and-white splotchy and you can get the pattern-seeking --

ڕه‌ش و سپی و ده‌توانی داخوازییه‌کی بنکه‌ییانه‌ وه‌ربگریت

humans are pattern-seeking animals.

مرۆڤه‌کان به‌شێکی حه‌زلێکراون بۆ ئاژه‌ڵه‌کان

Here's the Virgin Mary on the side of a glass window in Sao Paulo.

ئه‌مه‌ (ڤێرمین ماری)یه‌ له‌لایه‌کی شوشه‌ په‌نجه‌ره‌یه‌ک له‌ ساوپاولۆ

Here's when the Virgin Mary made her appearance on a cheese sandwich --

ئێستا، ئه‌مه‌ دروست کراوی (فیرجین ماری) یه‌ له‌سه‌ر ساندویچی په‌نیر

که‌ له‌ڕاستیدا، له‌ گازینۆی لاس فێگاس هه‌ڵواسراوه‌

which I got to actually hold in a Las Vegas casino --

of course, this being America.

به‌دڵنیاییه‌وه‌ ئه‌مه‌ له‌ ئه‌مه‌ریکا

(Laughter)

پێکه‌نین

This casino paid $28,500 on eBay for the cheese sandwich.

گازینۆکه‌ (٢٨،٥٠٠) دۆلاری دابه‌ (ئی به‌ی) بۆ ساندویچی په‌نیر

(Laughter)

پێکه‌نین

But who does it really look like? The Virgin Mary?

به‌ڵام، به‌ڕاستی فیرجین ماری له‌ کێ ده‌چێت؟

(Laughter)

پێکه‌نین

It has that sort of puckered lips, 1940s-era look.

ئه‌وه‌ جۆرێک له‌ لێبورده‌یی هه‌بوو له‌ساڵی ١٩٤٠

Virgin Mary in Clearwater, Florida.

فێرجینا ماری له‌ کلێرواته‌ره‌، له‌ فلۆریدا

I actually went to see this one.

له‌ڕاستیدا، من ئه‌وه‌م بینی

There was a lot of people there.

چه‌ندین خه‌ڵک له‌وێ بوو -- ڕاستیه‌که‌ گه‌یشته‌ ئه‌وان

The faithful come in their wheelchairs and crutches, and so on.

کورسی که‌سی که‌م ئه‌ندام و دارشه‌ق و هه‌تا دوایی

We went down and investigated.

وه‌ ئێمه‌ ڕۆیشتین و لێکۆڵینه‌وه‌مان کرد

Just to give you a size, that's Dawkins, me and The Amazing Randi,

ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی شتێکت بده‌ینێ -- ئه‌مه‌ داوکینه‌، من و ڕاندی یه‌ جوانه‌که‌یه‌

next to this two, two and a half story-sized image.

له‌نزیک ئه‌و دوانه‌، وێنه‌یه‌کی دوو نیویی هەیە

All these candles, thousands of candles people had lit in tribute to this.

هه‌موو ئه‌م مۆمانه‌

So we walked around the backside, to see what was going on.

له‌به‌رئه‌وه‌، ڕۆشتین به‌ده‌وری به‌شی دواوه‌، ته‌نها بۆ بینینی ئه‌وه‌ی که‌ لێره‌ چی ڕووده‌دات

It turns out wherever there's a sprinkler head and a palm tree,

که‌ ده‌رکه‌وت له‌ هه‌رشوێنێک برژێنه‌ر هه‌بێت له‌گه‌ڵ دارخورما

you get the effect.

تۆ کاریگه‌ریه‌که‌ت ده‌ست ده‌که‌وێت

Here's the Virgin Mary on the backside, which they started to wipe off.

ئه‌م فێرجین ماری یه‌ له‌به‌شی دواوه‌، که‌ ده‌ستیان کرد به‌ سڕینه‌وه‌

I guess you can only have one miracle per building.

وابزانم تۆ ته‌نها ده‌توانی موعجیزه‌یه‌کت هه‌بێت له‌ بینایه‌کدا

(Laughter)

پێکه‌نین

So is it really a miracle of Mary, or is it a miracle of Marge?

له‌به‌رئه‌وه‌، ئه‌مه‌ موعجیزه‌یه‌کی باشه‌ بۆ ماری، یان موعجیزه‌ی مارجه‌؟

(Laughter)

پێکه‌نین

And now I'm going to finish up with another example of this,

دواتر من به‌نمونه‌یه‌کی تر کۆتایی پێ ده‌هێنم

with auditory illusions.

له‌گه‌ڵ ئۆدیۆ، بینینه‌ خه‌یاڵاوییه‌کان

There's this film, "White Noise," with Michael Keaton,

ئه‌م فیلمه‌ هه‌یه‌ ، ژاوه‌ژاوه‌ سپی یه‌که‌

له‌گه‌ڵ مایکل کیتۆن له‌باره‌ی قسه‌کردنی مردووه‌کان له‌گه‌ڵ ئێمه‌

about the dead talking back to us.

By the way, the whole business of talking to the dead is not that big a deal.

به‌وبۆنه‌یه‌وه‌، هه‌موو بابه‌تی قسه‌کردنه‌که‌ له‌گه‌ڵ مردوودا، شتێکی گه‌وره‌ نییه‌

هه‌موو که‌سێک ده‌توانێت بیکات

Anybody can do it, turns out.

It's getting the dead to talk back that's the really hard part.

وا له‌مردووه‌کان ده‌کات قسه‌بکه‌ن و ئه‌مه‌ش به‌شه‌ قورسه‌که‌یه‌

پێکه‌نین

(Laughter)

له‌م دۆخه‌دا، له‌بارو دۆخی ئه‌لکترۆنی شاردنه‌وه‌ی ئه‌م نامانه‌

In this case, supposedly, these messages are hidden in electronic phenomena.

There's a ReverseSpeech.com web page where I downloaded this stuff.

وێب په‌یجێک هه‌یه‌ ( ئاخاوتنی پێچەوانە) که‌من داونلۆدی ئه‌م شتانه‌ ده‌که‌م

This is the most famous one of all of these.

ئه‌مه‌ به‌شه‌ تازه‌که‌یه‌تی -- ئه‌مه‌ باناوبانگ ترین یانه‌ له‌ناو هه‌موویاندا

Here's the forward version of the very famous song.

ئه‌مه‌ ڤێرژنی تازه‌یه‌ ئه‌م گۆڕانییه‌ به‌ناوبانگه‌یه‌، مۆسیقا

(Music with lyrics)

If there's a bustle in your hedgerow don't be alarmed now.

It's just a spring clean for the May Queen.

Yes, there are two paths you can go by, but in the long run,

There's still time to change the road you're on.

(Music ends)

Couldn't you just listen to that all day?

کوڕینە، ناتوانن ته‌نها گوێ له‌وه‌ بگری به‌درێژایی ڕۆژ؟

پێکه‌نین

All right, here it is backwards,

زۆر باشه‌، ئه‌مه‌ به‌شی پشته‌وه‌یه‌تی

and see if you can hear the hidden messages that are supposedly in there.

ببینه‌ ئه‌گه‌ر تۆ بتوانیت نامه‌ شاراوه‌کان بیبینن له‌وێیه‌، مۆسیقا

(Music with unintelligible lyrics)

(Lyrics) Satan!

(Unintelligible lyrics continue)

What did you get? Audience: Satan!

چیت ده‌ست که‌وت؟

Satan. OK, at least we got "Satan".

بینه‌ران، ساتان

Now, I'll prime the auditory part of your brain

مایکل شێرمێر؛ ساتان. باشه‌، به‌لایه‌نی که‌مه‌وه‌ "ساتان" ده‌ست که‌وت

to tell you what you're supposed to hear, and then hear it again.

ئێستا. من دەگەم بە بەشی سەرەکی بیستنت لە مێشکتدا

تاپێتان بڵێ ئه‌وه‌ی که‌ پێویسته‌ گوێتان لێبێت، و دوباره‌ گوێی لێبگرنه‌وه‌. مۆسیقا

(Music with lyrics)

(Music ends)

(Laughter)

پێکه‌نین

(Applause)

چه‌پڵه‌ لێدان

You can't miss it when I tell you what's there.

ناتوانن ئه‌وه‌ له‌ده‌ست بده‌ن کاتێک پێتان ده‌ڵێم که‌چی له‌وێیه‌

(Laughter)

پێکه‌نین

I'm going to just end with a positive, nice little story.

زۆرباشه‌، من به‌چیرۆکێکی خۆش و کورت کۆتایی پێ ده‌هێنم

له‌باره‌ی -- سکێپتکس ڕێکخراوی په‌روه‌رده‌یی قازانج نه‌ویسته‌

The Skeptics is a nonprofit educational organization.

We're always looking for little good things that people do.

هه‌میشه‌ ئێمه‌ به‌دوای شتی باشتردا ده‌گه‌ڕێین که‌ خه‌ڵک ده‌یکات

And in England, there's a pop singer.

له‌ ئینگلته‌را، گۆرانی بێژی پۆپ هه‌یه‌

One of the top popular singers in England today, Katie Melua.

یه‌کێک له‌ گۆرانی بێژه‌ باناوبانگه‌کانی پۆپ له‌ ئنگلته‌را، که‌یت مێلایە

And she wrote a beautiful song.

ئه‌و کچه‌ گۆرانییه‌کی خۆشی نوسییوه‌

It was in the top five in 2005, called, "Nine Million Bicycles in Beijing."

به‌رزترین گۆرانیه‌کانی لە ساڵی (٢٠٠٥)بوو به‌ناوی، نۆمیۆن پایسکیل له‌ په‌کین

It's a love story -- she's sort of the Norah Jones of the UK --

چیرۆکێکی خۆشه‌ویستیه‌ -- ئه‌و جۆرێکه‌ له‌ (نۆرا جۆنس) له‌ به‌ریتانیا

about how she much loves her guy,

که‌ چه‌ند خۆشه‌ویسته‌که‌ی خۆش ده‌وێت

and compared to nine million bicycles, and so forth.

وه‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ نۆ ملیۆن پایسکیل و به‌رده‌وام بوون

And she has this one passage here.

ئه‌و ئه‌م نوسینەی هه‌یه‌ لێره‌

(Music)

(Lyrics) We are 12 billion light-years from the edge

ئێمه‌ (١٢) بلیۆنین له‌ قراخی ساڵدا

ئه‌وه‌ گریمانه‌یه‌که‌

That's a guess,

No one can ever say it's true,

هه‌رگیز که‌س ناتوانێت بڵێت ئه‌وه‌ ڕاسته‌

But I know that I will always be with you.

به‌ڵام ده‌زانم که‌ من هه‌میشه‌ له‌گه‌ڵ ئێوه‌ ده‌بم

ئه‌وه‌ جوانه‌

Michael Shermer: Well, that's nice. At least she got it close.

به‌لایه‌نی که‌مه‌وه‌، ئه‌و نزیک بویه‌وه‌

In America it'd be, "We're 6,000 light years from the edge."

له‌ ئه‌مه‌ریکا ده‌بێت، ئێمه‌ (٦٠٠٠)ین له‌ قه‌راغخ ساڵی ڕوناکی دا

(Laughter)

پێکه‌نین

But my friend, Simon Singh, the particle physicist now turned science educator,

به‌ڵام هاوڕێکه‌م مسیمۆن ساین، شاره‌زای فیزیا، ئێستا بووه‌ به‌ مامۆستای زانست

who wrote the book "The Big Bang," and so on,

وه‌ کتێبێکی نوسیوه‌، (ته‌قینه‌وه‌ گه‌وره‌که‌ ) و دوای ئه‌وه‌

uses every chance he gets to promote good science.

ئه‌و هه‌موو هه‌ڵه‌کان به‌کار ده‌هێنێت بۆ گه‌شه‌کردنی زانستێکی باش

And so he wrote an op-ed piece in "The Guardian" about Katie's song,

ئه‌و له‌باره‌ی گۆرانیەکه‌ی که‌یتی، له‌ گاردیان نوسیویه‌تی

in which he said, well, we know exactly how far from the edge.

که‌ ده‌ڵێت، به‌باشی ده‌زانین چه‌ند کۆنه‌، چه‌ند له‌قه‌راخه‌که‌وه‌ دووره‌

You know, it's 13.7 billion light years, and it's not a guess.

ده‌زانی، ئه‌وه‌ (١٢)یه‌ --(١٣،٧) بلیۆن ساڵی ڕوناکی، ئه‌وه‌ گریمانه‌یه‌ک نییه‌

We know within precise error bars how close it is.

ده‌زانی، له‌گه‌ڵ هه‌ڵه‌یه‌کی وورد له‌وێ، چه‌ند نزیکه‌

So we can say, although not absolutely true, it's pretty close to being true.

له‌به‌رئه‌وه‌، ده‌توانین بڵێین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ته‌واو ڕاست نییه‌، زۆر له‌ڕاستیه‌وه‌ نزیکه‌

And, to his credit, Katie called him up after this op-ed piece came out, and said,

بۆ خه‌ڵات کردنی، که‌یتی بانگی کردووه‌ دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ ده‌رکه‌وت

وتم، من زۆر شه‌رمه‌زار بووم

"I'm so embarrassed. I was in the astronomy club.

من ئه‌ندام بووم له‌یانه‌ی گه‌ردوون ناسی و ده‌بوایه‌ باشتر بمزانیایه‌

I should've known better."

And she re-cut the song.

ئه‌وه‌ گۆرانیه‌که‌ی دووباره‌ کرده‌وه‌

So I will end with the new version.

له‌به‌رئه‌وه‌، من کۆتایی دێنم به‌ ڤێرژنێکی نوێ

(Music with lyrics)

ئێمه‌ (١٣،٧) بلیۆن ساڵی ڕوناکین

We are 13.7 billion light years

from the edge of the observable universe.

له‌قەراخ جیهانی دۆزراوه‌دا

ئه‌وه‌ خه‌مڵاندنێکی باشه‌ له‌گه‌ڵ شیکردنه‌وه‌یه‌کی ناڕاست

That's a good estimate with well-defined error bars.

وه‌ له‌گه‌ڵ زانیارییه‌ له‌به‌ر ده‌سته‌کان

And with the available information,

من پێشبینی ئه‌وه‌ ده‌که‌م هه‌میشه‌ له‌گه‌ڵ تۆ بکه‌م

I predict that I will always be with you.

(Laughter)

چه‌پڵه‌ لێدان

How cool is that?

ئه‌وه‌ چه‌ند خۆشه‌

(Applause)

چه‌پڵه‌ لێدان