How the COVID-19 vaccines were created so quickly - Kaitlyn Sadtler and Elizabeth Wayne

Translator: hazhar shexa Reviewer: Daban Q. Jaff

In the 20th century, most vaccines took well over a decade

لەسەدەی ٢٠دا، دا زۆربەی ڤاکسینەکان ماوەی دە ساڵی پێویست بووە

to research, test, and produce.

بۆ توێژینەوە، تاقیکاری و بەرهەمهێنانی.

But the vaccines for COVID-19 cleared the threshold for emergency use

بەڵام ڤاکسینی کۆڤید-١٩ ئەو بەربەستەی لابرد بۆ مەبەستی دۆخی لەناکاو

in less than 11 months.

لەماوەی کەمتر لە ١١ مانگ.

The secret behind this speed is a medical technology

نهێنی پشت ئەم خێراییە تەکنەلۆجیایی پزیشکییە

that’s been developing for decades:

کە دەیان ساڵە لە پەرەسەندن دایە:

the mRNA vaccine.

ڤاکسینی mRNA.

This new treatment uses our body’s existing cellular machinery

ئەم چارەسەرە نوێیە ئامێری خانەی بەردەستی جەستەمان بەکاردێنێ

to trigger an immune response,

بۆ ئەوە وەڵامی بەرگری بداتەوە،

protecting us from viruses without ever experiencing an infection.

پاراستنی ئێمەیە لەو ڤایرۆسانەی بەبێ هەستپێکردنی هیچ هەوکردنێک.

And in the future, this approach might be able to treat new diseases

و لەداهاتوودا، ئەم ڕێگەیە لەوەیە چارەسەری نەخۆشی نوێش بکات

almost as quickly as they emerge.

هەر لەساتی دەرکەوتنیان.

So how do these revolutionary vaccines work?

کەواتە شۆڕشی ئەم ڤاکسینە چۆن کاردەکات؟

The key ingredient is in the name.

پێکهاتە سەرەکییەکەی لە ناوەکەی دایە.

mRNA, or messenger ribonucleic acid, is a naturally occurring molecule

mRNA گەردیلەیەکی سرووشتییە

that encodes the instructions for producing proteins.

کۆدی ڕێنمایی تێدایە بۆ بەرهەمهێنانی پرۆتینەکان.

When our cells process mRNA, a part of the cell called the ribosome

کاتێک خانەکانمان پرۆسەی mRNA دەکەن، بەشێکی خانە کە پێی دەوترێت رایبۆسۆم

translates and follows these instructions to build the encoded protein.

ئەم ڕێنمایانە وەردەگێڕێ و جێبەجێان دەکات بۆ درووستکردنی پرۆتینی کۆدکراو.

The mRNA in these vaccines works in exactly the same way,

mRNA لەو ڤاکسینانە بەهەمان شێوە کار دەکات،

but scientists use the molecule to safely introduce our body to a virus.

بەڵام زانایان گەردیلە بەکاردێنن بۆ ئەوەی جەستەمان بە ڤایرۆسێک بناسێنن.

First, researchers encode trillions of mRNA molecules with the instructions

سەرەتا، توێژەران تریۆلان گەردیلی mRNA لەگەڵ ڕێنمایەکان دەکەن

for a specific viral protein.

بۆ پرۆتینێکی ڤایرۆسی دیاریکراو.

This part of the virus is harmless by itself,

ئەم بەشە بۆ ڤایرۆسەکە بێ زیانە،

but helpful for training our body’s immune response.

بەلام هاریکارە بۆ وەلامی سیستەمی بەرگریمان.

Then, they inject those molecules into a nanoparticle

لەدوایدا، ئەم گەردیلانە لە ڕێگەی دەرزیەوە دەدەن لە وریلەی زۆر بچووک

roughly 1,000 times smaller than the average cell.

بە نزیکەیی ١٠٠٠ جار بچووکترە لە خانەیەکی ئاسایی.

This nanoparticle is made of lipids,

ئەم وردیلە زۆر بچووکانە لە چەوری درووستبوون،

the same type of fatty material that forms the membrane around our cells.

هەمان جۆری ئەو ماددە چەورییە کە پەردەیەکە لە دەوری خانەکانمان.

But these lipids have been specially engineered

بەڵام ئەو چەوریانە بە شێوەیەکی ئەندازەیی داڕێژڕاون

to protect the mRNA on its journey through the body

بۆ پاراستنی mRNA لە گەشتەکەی بەناو جەستەدا

and assist its entry into the cell.

و هاریکاریکردنی بۆ چوونە ناو خانە

Lastly, the final ingredients are added: sugars and salt

لەکۆتایدا، کۆتا پێکهاتە زیاد دەکرێت: شەکر و خوێ

to help keep the nanoparticles intact until they reach their destination.

بۆ یارمەتیدانی هیشتنەوەی وردیلە بچووکەکان تا دەگەنە شوێنی مەبەستیان.

Before use, the vaccine is kept at a temperature of -20 to -80 degrees Celsius

پێش بەکارهێنان، ڤاکسینەکە لە پلەی گەرمی -٢٠ بۆ -٨٠ هەڵدەگیرێن

to ensure none of the components break down.

بۆ دڵنیابوون لەوەی هیچ لە پێکهاتەکانی لەناوناچێت.

Once injected, the nanoparticles disperse and encounter cells.

کاتێک بە دەرزی لێدرا، نانۆگەردیلەکان بڵاودەبنەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خانەکان.

The lipid coating on each nanoparticle fuses with the lipid membrane of a cell

چەوری رووی هەر نانۆگەردیلەیەک دادەپۆشێت تێکەڵی لێوی پەردەی خانە دەىێت

and releases the mRNA to do its work.

و بەڕەڵا کردنی mRNA بۆ ئەنجامدانی کارەکەی.

At this point, we should note that while the vaccine is delivering

لەم خاڵەدا پێویستە تێبینی بکەین لەکاتیێکدا ڤاکسینەکە

viral genetic material into our cells,

مادەی بۆ ماوەیی ڤایرۆسی دەگەێنێتە ناو خانەکانمان،

it’s impossible for this material to alter our DNA.

ئەستەمە بۆ ئەم ماددەیە DNAمان بگۆڕێت.

mRNA is a short-lived molecule

mRNA گەردیلەیەکی کورت تەمەنە

that would need additional enzymes and chemical signals to even access our DNA,

کە تەنانەت پێویستی بە ئەنزیمی زیادە و هێمای کیمایی هەیە بۆ گەیشتن بە DNAکەمان،

let alone change it.

با بەتەنیا بیگۆڕێت.

And none of these DNA altering components are present in mRNA vaccines.

و هیچ کام لەم پێکهاتانە DNA ناگۆڕن کە لە ڤاکسینی mRNA بوونی هەیە.

Once inside the cell, the ribosome translates the mRNA’s instructions

کاتیک لەناو خانەدایە، رایبۆسۆمەکە ڕێنمایەکانی mRNA دەگۆڕێت

and begins assembling the viral protein.

و دەستدەکات بە کۆکردنەوەی پڕۆتینی ڤایۆرسی.

In COVID-19 vaccines, that protein is one of the spikes typically found

لە ڤاکسینی کۆڤید -١٩، ئەو پڕۆتینە بە ئاسانی لە یەکێک لەو تیرانە دەدۆزرێتەوە

on the virus’s surface.

لەسەر ڕووی ڤایرۆسەکە.

Without the rest of the virus this lone spike is not infectious,

بەبێ بوونی تەواوی ڤایرۆسەکە ئەم تیرە بە تەنیا زیان بەخش نییە،

but it does trigger our immune response.

بەڵام، وەڵامی بەرگری ئێمە دەداتەوە

Activating the immune system can be taxing on the body,

سیستەمی بەرگری چالاک دەکات لەوانەیە ببێتە قورسای لەسەر جەستە،

resulting in brief fatigue, fever, and muscle soreness in some people.

لە ئەنجامدا هیلاکیەکی کورت، تا و ئازاری ماسولکە لە هەندێ کەسدا روودەدات

But this doesn’t mean the recipient is sick—

بەڵام ئەوە مانای ئەوەنییە کەسی وەرگر نەخۆشە -

it means the vaccine is working.

مانای ئەوەیە ڤاکسینەکە کار دەکات.

The body is producing antibodies to fight that viral protein,

جەستە دژە تەن بەرهەم دێنێت بۆ شەڕکردن لەگەڵ ئەو پرۆتینە،

that will then stick around to defend against future COVID-19 infections.

کە لەدوایدا دەچەسپێت بۆ پاراستنی نەخۆشی کۆڤید ١٩ لەداهاتوودا.

And since this particular protein is likely to be found in most COVID variants,

و ئەم پڕۆتینە تایبەتە لە زۆربەی جۆرە جیاوازەکانی کۆڤید دەدۆزرێتەوە

these antibodies should reduce the threat of catching new strains.

ئەم دژە تەنانە پیویستە هەڕەشەی گرتنی گۆڕاوی جیاواز کەم بکەنەوە.

This approach offers significant advantages over previous vaccines.

ئەم ڕێبازە پێشنیازی سوودێکی زۆر بەسەر ڤاکیسینەکانی پێشوودا دەکات.

Traditional vaccines contain weakened versions of live viruses

ڤاکسینە کۆنەکان جۆری لاوازی ڤایرۆسی لاوازی تێدایە

or amputated sections of a virus,

یان بەشێک کە لە ڤایرۆسەکە دابڕێنراون

both of which required time intensive research to prepare

هەردووکی پێویستی بە کاتێکی چڕوپڕ هەیە بۆ ئامادەکردن

and unique chemical treatments to safely inject.

و چارەسەری کیمیایی بێ وێنە بۆ دەرزی لێدان بە سەلامەتی.

But mRNA vaccines don’t actually contain any viral particles,

بەڵام لەڕاستیدا ڤاکسینی mRNA هیچ گەردیلەیەکی ڤایرۆسی تێدانییە،

so they don’t have to be built from scratch to safely adjust each virus.

بۆیە پێویست ناکات لەسەرەتاوە درروستبکرێن بۆ ڕێکخستنی هەر ڤایرۆسێک.

In fact, every mRNA vaccine could have roughly the same list of ingredients.

لە ڕاستیدا، هەموو ڤاکسینێکی mRNA دەتوانێت هەمان لیستی پێکهاتەی هەبێت.

Imagine a reliable, robustly tested vaccine that can treat any disease

وێنای ڤاکسینێکی بەهێز بکە کە دەتوانێت چارەی هەموو نەخۆشیەک بکا

by swapping out a single component.

لە ڕێگەی گۆڕینی یەکێک لە پێکهاتەکان

To treat a new illness, researchers would identify the right viral protein,

بۆ چارەی نەخۆشی تازە، توێژەران پڕۆتینی ڤایرۆسی درووست دەستنیشان دەکەن،

encode it into mRNA,

لەناو mRNA کۆد کراوە،

and then swap that mRNA into the existing vaccine platform.

و گۆڕینی mRNA بۆ سەکۆیەکی ڤاکسینی بەردەست.

This could make it possible to develop new vaccines in weeks,

ئەمە لەوانەیە ڤاکسینی تازە لەچەند هەفتەیەک پەرەپێبدات،

giving humanity a flexible new tool in the never-ending fight against disease.

پێدانی ئامرازێکی تازە بە مرۆڤایەتی لە چەنگی بێ کۆتایی دژی نەخۆشی.