How to stay calm when you know you'll be stressed | Daniel Levitin | TED

Translator: Yousif Chato Reviewer: Daban Q. Jaff

چەند ساڵێک لەمەوبەر، چوومە ناو ماڵی خۆم.

تازە ڕۆیشتم بۆ ماڵەوە،

نزیکەی نیوە شەو بوو لە زستانی مۆنتریال،

سەردانی هاوڕێکەم جێف دەکرد، لە سەرانسەری شارەکە،

A few years ago, I broke into my own house.

و پێوەری گەرمی لەسەر پەردەی پێشەوە ٤٠ پلەی کەمتر دەخوێندەوە-

I had just driven home,

it was around midnight in the dead of Montreal winter,

و بێزار مەبە لە پرسیارکردن ئەگەر ئەوە سیلیزی بێت یان فەهرەنهایت،

I had been visiting my friend, Jeff, across town,

کەمیی ٤٠ ئەو شوێنەیە کە دوو پێوەرەکە یەکدەگرن --

and the thermometer on the front porch read minus 40 degrees --

زۆر سارد بوو.

و کاتێک لەبەردەم دەرگای پێشەوە ڕاوەستابووم لە گیرفانەکانمدا دەگەڕام،

and don't bother asking if that's Celsius or Fahrenheit,

بۆم دەرکەوت کە کلیلەکانم پێ نییە.

minus 40 is where the two scales meet --

لە ڕاستیدا، دەمتوانی بیانبینم لە پەنجەرەکەوە،

it was very cold.

لەسەر مێزی نانخواردن بەجێم هێشتبوون.

And as I stood on the front porch fumbling in my pockets,

بۆیە بە خێرایی ڕامکرد هەموو دەرگا و پەنجەرەکانی تر تاقیکردەوە،

I found I didn't have my keys.

In fact, I could see them through the window,

و بە توندی داخرابوون.

بیرم کردەوە تەلەفۆن بۆ قوفڵکەرێک بکەم لانی کەم مۆبایلەکەم هەبوو،

lying on the dining room table where I had left them.

بەڵام لە نیوەشەودا، لەوانەیە ماوەیەکی پێبچێت بۆ ئەوەی قوفڵکەرێک بێت،

So I quickly ran around and tried all the other doors and windows,

and they were locked tight.

و زۆر سارد بوو.

I thought about calling a locksmith -- at least I had my cellphone,

نەمتوانی بگەڕێمەوە بۆ ماڵی هاوڕێکەم جێف بۆ شەو

but at midnight, it could take a while for a locksmith to show up,

لەبەر ئەوەی بەیانی زوو گەشتم دەکرد بۆئەوروپا،

and it was cold.

و پێویستم بە پاسپۆرتەکەم و جانتاکەم دەبوو.

بۆیە، زۆر سارد و بێ ئومێد بووم،

I couldn't go back to my friend Jeff's house for the night

بەردێکی گەورەم دۆزییەوە لە ژێرزەمینەکەوە و پەنجەرەکەم شکاندم،

because I had an early flight to Europe the next morning,

and I needed to get my passport and my suitcase.

پارچە شوشەییەکان پاک دەکردەوە،

So, desperate and freezing cold,

بە هێواشی بۆ ناوەوە ڕۆیشتم،

پارچە کارتۆنێکم دۆزییەوە و لەسەر کردنەوەکە کلیکی کرد،

I found a large rock and I broke through the basement window,

بیرم دەکردەوە لە بەیانیدا، بەڕێگاوەم بەرەو فڕۆکەخانە،

cleared out the shards of glass,

پەیوەندی بەڵێندەرەکەم بکەم دوای لێبکەم چاکی بکاتەوە.

I crawled through,

I found a piece of cardboard and taped it up over the opening,

ئەمە گران دەبێت،

بەڵام لەوانەیە لە نیوە شەوێکی داخراو گرانتر نەبێت،

figuring that in the morning, on the way to the airport,

بۆیە بیرم کردەوە، لەژێر بارودۆخەکاندا، تەنانەت هاتمە دەرەوە.

I could call my contractor and ask him to fix it.

This was going to be expensive,

but probably no more expensive than a middle-of-the-night locksmith,

ئێستا، من زانایەکی دەمار بە ڕاهێنان

و من کەمێک دەزانم چۆن مێشک لەژێر فشاری دەروونیدا کار دەکات.

so I figured, under the circumstances, I was coming out even.

کۆرتیزۆل ( جۆرە هۆڕمۆنێکە ) کە لێدانی دڵت بەرز دەکاتەوە،

Now, I'm a neuroscientist by training

ئاستی ئەدرینالینەکان (جۆرە هۆڕمۆنێکە) دەجوڵێنێت

and I know a little bit about how the brain performs under stress.

و بیرکردنەوەکانت چڕ دەکات.

بۆیە لە بەیانی داهاتوو،

It releases cortisol that raises your heart rate,

کاتێک لە خەو هەستام زۆر کەم دەخەوم،

it modulates adrenaline levels

نیگەرانم دەربارەی ئەو چاڵە کە لە پەنجەرەکەدایە،

and it clouds your thinking.

تێبینیەکی دەروونی دەبوایە پەیوەندی بە بەڵێندەرەکەمەوە بکەم،

So the next morning,

و پلەی گەرمی سارد،

when I woke up on too little sleep,

و ئەو کۆبوونەوانەی کە لە ئەوروپا ئەنجامم دا،

worrying about the hole in the window,

و دەزانی، لەگەڵ هەموو کۆرتیزۆل لە مێشکمدا،

and a mental note that I had to call my contractor,

بیرکردنەوەکان هەورێک وابوو،

and the freezing temperatures,

بەڵام نەمدەزانی ئەوە هەورە چونکە بیرکردنەوەکەم هەوراوی بوو.

and the meetings I had upcoming in Europe,

and, you know, with all the cortisol in my brain,

( پێکەنین )

و تا نەگەیشتم بۆ پشکنینی فڕۆکەخانە،

my thinking was cloudy,

but I didn't know it was cloudy because my thinking was cloudy.

ئەو کات زانیم کە پاسپۆرتەکەم پێ نییە.

( پێکەنین )

(Laughter)

بۆیە پێشبڕکێم کرد بۆ ماڵەوە لە بەفر و سەهۆڵدا، ٤٠ خولەک،

And it wasn't until I got to the airport check-in counter,

پاسپۆرتەکەم وەرگرت، گەڕامەوە بۆ فڕۆکەخانە،

that I realized I didn't have my passport.

(Laughter)

لە کاتی خۆیدا گەیشتم،

So I raced home in the snow and ice, 40 minutes,

و ئەوان وازیان لێ هێناوە دانیشتنم بۆ کەسێکی تر،

بۆیە لە پشتەوەی فڕۆکەکە، لە تەنیشت گەرماوەکان گیرم خوارد

got my passport, raced back to the airport,

لە کورسییەکدا کە لە هەشت کاتژمێردا ڕاکشاوە.

I made it just in time,

but they had given away my seat to someone else,

باشە، کاتێکی زۆرم هەبوو بۆ بیرکردنەوە هەشت کاتژمێرە و هیچ خەوێک.

so I got stuck in the back of the plane, next to the bathrooms,

( پێکەنین )

in a seat that wouldn't recline, on an eight-hour flight.

دەستم کرد بە پرسیار، ئایا شتێک هەیە کە من دەتوانم بیکەم،

سیستەمێک کە دەتوانم دایبنێم،

Well, I had a lot of time to think during those eight hours and no sleep.

کە ڕێگری لە شتی خراپ دەکات لە ڕوودانی؟

(Laughter)

یان لانی کەم ئەگەر شتی خراپ ڕووبدات،

And I started wondering, are there things that I can do,

ئەگەرەکە کەم دەکاتەوە ئەمە کارەساتێکی تەواوە.

systems that I can put into place,

that will prevent bad things from happening?

کەواتە من دەستپێکرد دەبارەی ئەمە،

Or at least if bad things happen,

و بیرکردنەوەکانم بە کریستاڵی نەبوون هەتا نزیکەی مانگێک دواتر.

will minimize the likelihood of it being a total catastrophe.

من نانی ئێوارەم خوارد لەگەڵ هاوکارەکەم، دانی کانیمان، براوەی خەڵاتی نۆبڵ،

So I started thinking about that,

و من تا ڕادەیەک بە شەرمەوە پێم وت دەربارەی شکاندنی پەنجەرەکەم،

but my thoughts didn't crystallize until about a month later.

و تۆ دەزانی پاسپۆرتەکەم لەبیر کردووە،

I was having dinner with my colleague, Danny Kahneman, the Nobel Prize winner,

دانی لەگەڵ من هاوبەشی کرد

کە مەشقی دەکرد شتێک کە پێی دەڵێن پێشبینیکراو.

and I somewhat embarrassedly told him about having broken my window,

and, you know, forgotten my passport,

( پێکەنین )

ئەوە شتێکە کە لە دەروونناس گاری کلین وەریگرتووە.

and Danny shared with me

that he'd been practicing something called prospective hindsight.

چەند ساڵێک پێش ئێستا دەربارەی ئەمە نوسراوە،

هەروەها پێی دەگوترێت پێش مردن.

(Laughter)

ئێستا، هەمووتان دەزانن دوای مردن چییە

It's something that he had gotten from the psychologist Gary Klein,

هەرکاتێک کارەساتێک ڕووبدات،

تیمێکی پسپۆڕ دێنە ژوورەوە و هەوڵ دەدەن بزانن چی هەڵە ڕوویداوە، وایە؟

who had written about it a few years before,

also called the pre-mortem.

کەواتە، لە پێش مردندا، دانی ڕوونی دەکاتەوە،

Now, you all know what the postmortem is.

Whenever there's a disaster,

تۆ سەیری پێشەوە دەکەیت و هەوڵ دەدەیت هەموو ئەو شتانە بزانیت کە لەوانەیە هەڵە بن.

a team of experts come in and they try to figure out what went wrong, right?

و دواتر هەوڵ دەدەین بزانیین کە دەتوانین چی بکەین

Well, in the pre-mortem, Danny explained,

بۆ ڕێگریکردن لەو ڕووداوانە، یان بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان.

you look ahead and you try to figure out all the things that could go wrong,

کەواتە ئەوەی ئەمڕۆ دەمەوێت بۆتان باس بکەم

and then you try to figure out what you can do

هەندێک لەو شتانەی کە دەتوانین ئەنجامی بدەین لە شێوەی پێش مردن.

to prevent those things from happening, or to minimize the damage.

هەندێکیان ئاشکران، هەندێکیان ئەوەندە ئاشکرا نین.

So what I want to talk to you about today

خراپ دەست پێدەکات لەگەڵ ئەوانەی ئاشکران.

are some of the things we can do in the form of a pre-mortem.

لە دەوروبەری ماڵەوە، شوێنێک دیاری بکە بۆ ئەو شتانەی کە بە ئاسانی لەدەست دەدرێن.

Some of them are obvious, some of them are not so obvious.

ئێستا، ئەمە وەک هەستێکی باو دەچێت، و وایە،

I'll start with the obvious ones.

Around the home, designate a place for things that are easily lost.

بەڵام زانستێکی زۆر هەیە بۆ پشتگیری کردنی ئەمە،

لەسەر بنەمای چۆنیەتی کارکردنی بیرەوەرییە فەزاییەکانمان.

Now, this sounds like common sense, and it is,

لە مێشکدا پێکهاتەیەک هەیە پێی دەوترێت هیپۆکامپس،

but there's a lot of science to back this up,

کە زیاتر لە دەیان هەزار ساڵە گەشەی کردووە،

based on the way our spatial memory works.

بۆ به دواداچوونی شوێنه گرنگه کان --

There's a structure in the brain called the hippocampus,

ئەو شوێنەیە، کە ماسییەکان دەتوانن بیدۆزنەوە،

that evolved over tens of thousands of years,

ئەو درەختە میوەیە،

to keep track of the locations of important things --

ئەو شوێنەی کە هۆزەکانی دۆست و دوژمنەکان تێیدا دەژین.

هیپۆکامپس بەشێکە لە مێشک

where the well is, where fish can be found,

ئەوە لە لەندەن شۆفێرانی تەکسی گەورە دەبێت.

that stand of fruit trees,

ئەو بەشەی مێشکە کە ڕێگە بە سمۆرەکان دەدات گوێزەکانیان بدۆزنەوە.

where the friendly and enemy tribes live.

The hippocampus is the part of the brain

و تۆ پرسیار بکەیت، کەسێک بەڕاستی تاقیکردنەوەکەی ئەنجام داوە

that in London taxicab drivers becomes enlarged.

ئەو شوێنەی کە هەستی بۆنکردنی سمۆرەکان دەبڕن،

It's the part of the brain that allows squirrels to find their nuts.

و هێشتا دەتوانن گوێزە کان بدۆزنەوە.

ئەوان بۆنیان بەکارنەهێنا، کە هیپۆکامپسیان بەکاردەهێنرا،

And if you're wondering, somebody actually did the experiment

ئەم میکانیزمە زۆر پەرەسەندووە لە مێشکدا بۆ دۆزینەوەی شتەکان.

where they cut off the olfactory sense of the squirrels,

and they could still find their nuts.

بەڵام ئەوە بەڕاستی باشە بۆ ئەو شتانەی کە زۆر ناجوڵێن،

They weren't using smell, they were using the hippocampus,

this exquisitely evolved mechanism in the brain for finding things.

بەڵام زۆر باش نییە بۆ ئەو شتانەی کە دەجوڵێن.

بۆیە ئێمە کلیلی ئۆتۆمبێل و چاویلکەی خوێندنەوە و پاسپۆرت لەدەست دەدەین.

But it's really good for things that don't move around much,

کەواتە لە ماڵەوە شوێنێک دیاری بکە بۆ کلیلەکانت --

not so good for things that move around.

قولاپێک لەکن دەرگاکەوە، لەوانەیە قاپێکی رازاوە بێت.

So this is why we lose car keys and reading glasses and passports.

بۆ پاسپۆرتەکەت، چەکمەجە تایبەت.

بۆ خوێندنەوەی چاویلکەکانت، مێزێکی تایبەت.

So in the home, designate a spot for your keys --

ئەگەر تۆشوێنیک دیاریکردن و واتە تۆ لە بارەی ئەوەوە زۆر بە وردی،

a hook by the door, maybe a decorative bowl.

For your passport, a particular drawer.

شتەکانت هەمیشە لەوێن کاتێک بەدوایاندا دەگەڕێن.

For your reading glasses, a particular table.

چی دەربارەی گەشت؟

وێنەی مۆبایل بگرە لە کارتی کرێدیتەکانت،

If you designate a spot and you're scrupulous about it,

مۆڵەتی شۆفێریەکەت، پاسپۆرتەکەت،

your things will always be there when you look for them.

بۆ خۆت پۆست بکە لە هەوردا.

What about travel?

ئەگەر ئەم شتانە ون بوون یان دزران، دەتوانیت گۆڕینی ئاسان بکەیت.

Take a cell phone picture of your credit cards,

your driver's license, your passport,

ئێستا ئەمانە هەندێک شتی تا ڕادەیەک ئاشکران.

mail it to yourself so it's in the cloud.

لەبیرت بێت، کاتێک لەژێر فشاری دەروونیدایت، مێشک کۆرتیزۆل ئازاد دەکات.

If these things are lost or stolen, you can facilitate replacement.

کۆرتیزۆل ژەهراوییە، و دەبێتە هۆی بیرکردنەوەی هەوراوی.

Now these are some rather obvious things.

بەشێک لە کرداری پێش مردن

Remember, when you're under stress, the brain releases cortisol.

ئەوەیە کە ئەوە بزانیت کە لەژێر فشاردا تۆ لە باشترین ئاستدا نیت،

Cortisol is toxic, and it causes cloudy thinking.

و پێویستە سیستەمەکان جێبەجێ بکرێن.

So part of the practice of the pre-mortem

و لەوانەیە هیچ فشارێکی زیاتر نەبێت

is to recognize that under stress you're not going to be at your best,

له کاتێکدا تۆ ڕووبه ڕووى بڕیارێکى پزیشکى دەبیته وه.

and you should put systems in place.

لە هەندێک کاتدا هەموومان لەو دۆخەدا دەبن،

And there's perhaps no more stressful a situation

ئەو شوێنەی کە پێویستە بیکەین بڕیارێکی زۆر گرینگە

than when you're confronted with a medical decision to make.

دەربارەی داهاتووی چاودێری پزیشکی یان چاودێری کەسێکی خۆشەویست،

And at some point, all of us are going to be in that position,

بۆ ئەوەی یارمەتییان بدات بڕیارێک.

بۆیە دەمەوێت باسی ئەوە بکەم.

where we have to make a very important decision

وە من بە نیازم قسە بکەم دەربارەی حاڵەتێکی تایبەتی پزیشکی.

about the future of our medical care or that of a loved one,

بەڵام ئەمە وەک جێگرەوەیەک بۆ هەموو جۆرە بڕیارێکی پزیشکییە،

to help them with a decision.

And so I want to talk about that.

بێگومان بۆ بڕیاردانی دارایی، و بڕیاردانی کۆمەڵایەتی--

And I'm going to talk about a very particular medical condition.

هەر بڕیارێک کە پێویستە بیدات

But this stands as a proxy for all kinds of medical decision-making,

ئەمەش دەبێتە سوود لە هەڵسەنگاندنێکی ژیرانەی ڕاستیەکان وەردەگرێت.

and indeed for financial decision-making, and social decision-making --

بۆیە وا دابنێ کە سەردانی پزیشکەکەت بکەیت و پزیشکەکە دەڵێت،

any kind of decision you have to make

"من تازە کاری تاقیگەکەتم گەڕاندەوە، کۆلیسترۆڵەکانت کەمێک بەرزن.”

that would benefit from a rational assessment of the facts.

ئێستا هەمووتان دەزانن کە کۆلیسترۆڵی بەرز

So suppose you go to your doctor and the doctor says,

مەترسی توشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات،

"I just got your lab work back, your cholesterol's a little high."

جەڵتەی دڵ، مێشک.

Now, you all know that high cholesterol

بۆیە بیرکردنەوەی تۆ

هەبوونی کۆلیسترۆڵی بەرز باشترین شت نییە،

is associated with an increased risk of cardiovascular disease,

بۆیە دکتۆرەکە دەڵێت، “دەزانی، ئایە حەز دەکەیت دەرمانێکت پێ بدەم

کە یارمەتیت دەدات کۆلیسترۆڵ کەم بکەیتەوە، ستانتین.”

heart attack, stroke.

And so you're thinking

پێ دەچێت دەربارەی ستاتینەکان بیستبێتان،

having high cholesterol isn't the best thing,

ئێوە دەزانن کە ئەوان لە نێو بەربڵاوترین دەرمانەکانن

and so the doctor says, "You know, I'd like to give you a drug

لە جیهانی ئەمڕۆدا ،

that will help you lower your cholesterol, a statin."

لەوانەیە تۆ بزانیت ئەو کەسانەی دەیانبەن.

بۆیە بیرکردنەوەی تۆ، بەڵێ! با ستاتینۆم پێ ببەخشێ.”

And you've probably heard of statins,

you know that they're among the most widely prescribed drugs

بەڵام پرسیارێک هەیە کە پێویستە لەم خاڵەدا بیپرسیت،

in the world today,

ئامارێک کە پێویستە داوای بکەیت

you probably even know people who take them.

زۆربەی پزیشکەکان حەز ناکەن باسی بکەن،

And so you're thinking, "Yeah! Give me the statin."

و کۆمپانیاکانی دەرمانسازی حەزیان لەوەیە کەمتر قسە بکەن.

But there's a question you should ask at this point,

a statistic you should ask for

بۆ ئەو ژمارەیەی کە پێویستە بۆ چارەسەرکردن.

that most doctors don't like talking about,

ئێستا، ئەمە چییە، ئێن ئێن تی؟

and pharmaceutical companies like talking about even less.

ژمارەی ئەو کەسانەی کە پێویستیان بە دەرمان هەیە

یان نەشتەرگەری یان هەر نەشتەرگەرییەکی پزیشکی ئەنجام بدەن

It's for the number needed to treat.

پێش ئەوەی کەسێک یارمەتی بدات.

Now, what is this, the NNT?

It's the number of people that need to take a drug

وە بیرکردنەوەی تۆ، چ جۆرە ئامارێکی شێتانەیە؟

پێویستە ژمارە یەک بێت.

or undergo a surgery or any medical procedure

دکتۆرەکەم هیچ شتێکم بۆ نانووسێت

before one person is helped.

ئەگەر یارمەتییان نەدەم.

بەڵام لە ڕاستیدا، کرداری پزیشکی بەو شێوەیە کار ناکات.

And you're thinking, what kind of crazy statistic is that?

بەڵام ئەوە هەڵەی پزیشکەکان نییە.

The number should be one.

ئەگەر هەر کەسێک هەڵەی کرد، ئەوە هەڵەی زانایانی وەک منە.

My doctor wouldn't prescribe something to me

if it's not going to help.

ئێمە بە پێی پێویست میکانیزمەکانی بنچینەییمان نەدۆزیوەتەوە.

But actually, medical practice doesn't work that way.

بەڵام گلاکسۆسمیثکلین خەمڵاندن دەکات.

And it's not the doctor's fault,

لە سەدا ٩۰ی دەرمانەکان تەنها لە ٣۰ بۆ ٥۰ لە سەدی خەڵک کار دەکەن.

if it's anybody's fault, it's the fault of scientists like me.

We haven't figured out the underlying mechanisms well enough.

بۆیە ئەو ژمارەیەی پێویستە بۆ چارەسەرکردنی بەربڵاوترین ستاتین،

But GlaxoSmithKline estimates

that 90 percent of the drugs work in only 30 to 50 percent of the people.

ئێوە پێتان وایە ئەوە چییە؟

چەند کەس پێویستە بیگرن پێش ئەوەی کەسێک یارمەتی بدرێت؟

So the number needed to treat for the most widely prescribed statin,

٣٠٠.

ئەمە بە پێی ئەم توێژینەوەیە

لەلایەن ڕاهێنەرانی توێژینەوە جێرۆم گرۆپمان و پامێلا هارتزباند،

what do you suppose it is?

How many people have to take it before one person is helped?

بە سەربەخۆیی پشتڕاستکرایەوە لەلایەن بلومبێرگ.کۆم.

300.

خۆم ژمارەکانم تێپەڕاند.

This is according to research

by research practitioners Jerome Groopman and Pamela Hartzband,

پێویستە ٣٠٠ کەس بۆ ماوەی ساڵێک دەرمانەکە وەربگرن

پێش ئەوەی جەڵتەی دڵ یان جەڵتەی مێشک یان ڕووداوێکی دیکەی خراپ ڕێگری لێبکرێت.

independently confirmed by Bloomberg.com.

I ran through the numbers myself.

ئێستا لەوانەیە بیر بکەیتەوە،

300 people have to take the drug for a year

“باشە، یەک لە ۳۰۰ ئەگەری کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵەکەم هەیە.

before one heart attack, stroke or other adverse event is prevented.

بۆنا دکتۆر؟ هەرچۆنێکبێت ڕەچەتەکەم پێ بدە.”

بەڵام پێویستە لەم کاتەدا داوای ئامارێکی تر بکەیت.

Now you're probably thinking,

"Well, OK, one in 300 chance of lowering my cholesterol.

و ئەمە، پێم بڵێ دەربارەی لایەنە کاریگەریەکان.” راستە؟

بۆیە بۆ ئەم دەرمانە تایبەتە،

Why not, doc? Give me the prescription anyway."

کاریگەرییە لاوەکییەکان لە سەدا پێنجی نەخۆشەکان ڕوودەدات.

But you should ask at this point for another statistic,

and that is, "Tell me about the side effects." Right?

و ئەوان شتی ترسناکیش لەخۆدەگرن --

لاوازبوونی ماسولکەکان و ئازاری جومگەکان، ئازاری ڕیخۆڵەی گەدە --

So for this particular drug,

the side effects occur in five percent of the patients.

بەڵام ئێستا بیرکردنەوەی تۆ، لە سەدا ٥،

And they include terrible things --

ئەگەری ئەوە نییە کە بەسەر مندا ڕووبدات،

debilitating muscle and joint pain, gastrointestinal distress --

هێشتا دەرمانەکە دەبەم.”

بەڵام یەک خوولەک.

لەبیرت بێت لە ژێر فشاردا تۆ بە روونی بیرمەکەرەوە

but now you're thinking, "Five percent,

کەواتە بیر لەوە بکەرەوە کە چۆن لە کاتی خۆیدا کار دەکەیت،

not very likely it's going to happen to me,

I'll still take the drug."

بۆیە پێویست ناکات زنجیرەی بیرکردنەوە لە شوێنەکە دروست بکەیت.

But wait a minute.

Remember under stress you're not thinking clearly.

٣٠٠ کەس دەرمان وەردەگرن، یەک کەس یارمەتی دەدرێت،

So think about how you're going to work through this ahead of time,

لە سەدا پێنجی ئەو ۳۰۰ کاریگەری لاوەکی هەبێت ،

so you don't have to manufacture the chain of reasoning on the spot.

بەو مانایە ١٥ کەس.

١٥ جار زیاتر ئەگەری هەیە زیان بە دەرمانەکە دەگەیەنێت

300 people take the drug, right? One person's helped,

five percent of those 300 have side effects,

بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دەرمانەوە یارمەتی بدرێت.

that's 15 people.

ئێستا، من ناڵێم کە ئایا دەبێت ستانتین وەربگریت یان نا.

You're 15 times more likely to be harmed by the drug

من تەنها دەڵێم پێویستە ئەم گفتوگۆیە لەگەڵ دکتۆرەکەت بکەیت.

than you are to be helped by the drug.

پزیشكی پێویستی پێیەتی.

بەشێک لە بنەمای ڕەزامەندی ئاگادارکراوە.

Now, I'm not saying whether you should take the statin or not.

تۆ مافی ئەوەت هەیە کە ئەم جۆرە زانیارییانەت هەبێت.

I'm just saying you should have this conversation with your doctor.

ئەوەی دەست بکەیت بە گفتوگۆکردن لەسەر ئەوەی ئایا دەتەوێت مەترسیەکان هەڵبگرن یان نا.

Medical ethics requires it,

it's part of the principle of informed consent.

لەوانەیە بیر بکەیتەوە

You have the right to have access to this kind of information

ئەم ژمارەیە لە هەوا دەرهینا بۆ بەهای شۆک،

بەڵام لە راستیدا زۆر ئاساییە، ئەم ژمارەیە پێویستە بۆ چارەسەرکردنی.

to begin the conversation about whether you want to take the risks or not.

زۆرترین نەشتەرگەری بۆ پیاوان ئەنجام دەدرێت کە تەمەنیان لە سەرووی ٥٠ ساڵەوەیە،

Now you might be thinking

I've pulled this number out of the air for shock value,

لابردنی پرۆستات بۆ شێرپەنجە،

but in fact it's rather typical, this number needed to treat.

ئەم ژمارەیە پێویستە بۆ چارەسەرکردنی ٤٩.

For the most widely performed surgery on men over the age of 50,

ئەوە راستە، ٤٩ نەشتەرگەری بۆ هەر کەسێک دەکرێت کە یارمەتی دەدرێت.

removal of the prostate for cancer,

کاریگەرییە لاوەکییەکانی ئەم حاڵەتە لە سەدا ٥٠ ی نەخۆشەکان ڕوودەدات.

the number needed to treat is 49.

That's right, 49 surgeries are done for every one person who's helped.

لەوانە بێتوانایی، ناڕێکی جومگەیی،

نەهێشتنی میز، نەهێشتنی فرمێسک،

And the side effects in that case occur in 50 percent of the patients.

بێتوانایی پاشەڕۆیی.

و ئەگەر بەختت هەبێت، و یەکێک لەو ٥٠٪ی کە ئەمانەی هەیە

They include impotence, erectile dysfunction,

urinary incontinence, rectal tearing,

بۆ ماوەی سالێک یان دوو ساڵ بەردەوام دەبن.

fecal incontinence.

کەواتە بیرۆکەی پێش مردن ئەوەیە کە بیر لە کات بکەیتەوە

And if you're lucky, and you're one of the 50 percent who has these,

بۆ ئەو پرسیارانەی کە دەتوانیت لێی بپرسیت

they'll only last for a year or two.

دەبێتە هۆی ئەوەی گفتوگۆکە بەرەو پێشەوە بڕوات.

So the idea of the pre-mortem is to think ahead of time

تۆ ناتەوێت هەموو ئەمانە لە شوێنەکەدا دروست بکەیت.

to the questions that you might be able to ask

و تۆش دەتەوێت بیر بکەیتەوە دەربارەی شتی وەک ژیان.

that will push the conversation forward.

چونکە زۆرجار هەڵبژاردنت هەیە،

دەمەوێت ژیانێکی کورتتر ئەوە بێ ئازارە،

You don't want to have to manufacture all of this on the spot.

یان ژیانێکی درێژتر کە لەوانەیە ئازارێکی زۆری هەبێت لە کۆتاییدا؟

And you also want to think about things like quality of life.

ئەو شتانەن کە ئێستا باسی دەکەن و بیری لێدەکەنەوە،

Because you have a choice oftentimes,

do you I want a shorter life that's pain-free,

لەگەڵ خێزانەکەت و خۆشەویستانت.

or a longer life that might have a great deal of pain towards the end?

لەوانەیە لە کاتی گەرمیدا بۆچوونی خۆت بگۆڕیت،

بەلایەنی کەمەوە تۆ ڕاهێنانت کرد لەگەڵ ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە دا.

These are things to talk about and think about now,

لەبیرت بێت، مێشکمان لەژێر فشاری دەروونیدا کۆرتیزۆل ئازاد دەکات،

with your family and your loved ones.

You might change your mind in the heat of the moment,

وە یەکێک لە شتەکان ئەمە لەو کاتەدا ڕوودەدات

but at least you're practiced with this kind of thinking.

کۆمەڵێکی تەواو لە سیستەمەکان داخراون.

Remember, our brain under stress releases cortisol,

هۆکارێکی پەرەسەندنە بۆ ئەمە.

ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دڕندەیەک پێویستت بە کۆئەندامی هەرس نییە،

and one of the things that happens at that moment

یان هەوەسی سێکسی تۆ، یان سیستەمی بەرگریت،

is a whole bunch on systems shut down.

چونکە ئەگەر جەستەت لە میتابۆلیزم دەرباز دەکات لەسەر ئەم شتانە دەرهێنێ

There's an evolutionary reason for this.

Face-to-face with a predator, you don't need your digestive system,

و تۆ بە خێرایی وەڵام نادایتەوە،

لەوانەیە ببیتە نانی نیوەڕۆی شێرەکان، و پاشان هیچ شتێک گرنگ نییە،

or your libido, or your immune system,

because if you're body is expending metabolism on those things

بەداخەوە،

یەکێک لەو شتانەی کە لە کاتی فشاری دەروونیدا دەردەکەوێت

and you don't react quickly,

you might become the lion's lunch, and then none of those things matter.

ژیرانەیە، بیرکردنەوەی لۆژیکی.

وەک دانی کاهینمان و هاوکارەکانی نیشانیان داوە.

Unfortunately,

one of the things that goes out the window during those times of stress

بۆیە پێویستە خۆمان ڕاهێنان بکەین بۆ ئەوەی بیر لە پێشەوە بکەینەوە

is rational, logical thinking,

بۆ ئەم جۆرە بارودۆخانە.

as Danny Kahneman and his colleagues have shown.

بە بڕوای من خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە دەزانین کە هەموومان بێ کەموکوڕین.

So we need to train ourselves to think ahead

to these kinds of situations.

ئێمە هەموو کاتێک شکست دەهێنین.

I think the important point here is recognizing that all of us are flawed.

بیرۆکەکە ئەوەیە کە بیر لەوە بکەینەوە کە ئەو شکستانە لەوانەیە چی بن،

بۆ دانانی سیستەمەکان کە یارمەتی کەمکردنەوەی زیانەکان دەدات،

We all are going to fail now and then.

یان بۆ ڕێگری کردن لە شتە خراپەکان لە پێش هەموو شتێکەوە.

The idea is to think ahead to what those failures might be,

گەڕانەوە بۆ ئەو شەوە بەفراوییەی مۆنتریال،

to put systems in place that will help minimize the damage,

کاتێک لە گەشتەکەم گەڕامەوە،

or to prevent the bad things from happening in the first place.

من بەڵێندەرەکەمم هەبوو کە قفڵێکی تێکەڵ لە تەنیشت دەرگاکە دابنێم،

Getting back to that snowy night in Montreal,

لەگەڵ کلیلێک بۆ دەرگای پێشەوە، تێکەڵەیەکی ئاسان بۆ بیرهێنانەوە.

when I got back from my trip,

و دەبێت دان بەوەدا بنێم،

I had my contractor install a combination lock next to the door,

من هێشتا کۆمەڵێک نامەم هەیە کە پۆلێن نەکراون،

with a key to the front door in it, an easy to remember combination.

و کۆمەڵێک ئیمەیڵ کە من نەمبینیوە.

بۆیە من بە تەواوی ڕێکخراو نیم،

And I have to admit,

بەڵام من ڕێکخراوەکە وەک پرۆسەیەکی قۆناغ بە قۆناغ دەبینم،

I still have piles of mail that haven't been sorted,

و منیش دێمە ئەوێ.

and piles of emails that I haven't gone through.

زۆر سوپاس.

( چەپڵە لێدان )

So I'm not completely organized,

but I see organization as a gradual process,

and I'm getting there.

Thank you very much.

(Applause)