Moral behavior in animals | Frans de Waal

Translator: Fitore Fazliu Reviewer: Helena Bedalli

I was born in Den Bosch,

Kam lindur në Den Bosch,

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

në vendin sipas të cilit quajti veten piktori Hieronymus Bosch.

And I've always been very fond of this painter

Dhe kështu kam qenë i dhënë gjithmonë pas këtij piktori

i cili jetoi e punoi në shekullin e 15-të.

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

Dhe aspekti që më intereson rreth tij në lidhje me të në lidhje me moralin

është se ai jetoi në kohen kur ndikimi i fese po zbehej,

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

dhe disi po pyeste veten, mendoj unë,

and he was sort of wondering, I think,

se çfarë do të bëhej me shoqërinë

what would happen with society if there was no religion

sikur të mos kishte religjion apo sikur të kishte më pak.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

Kështu ai pikturoi këtë tablo të famshme "Kopshti i Kënaqsive Tokësore,"

të cilën disa e kanë interpretuar

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

të jetë si njerëzimi para rënies,

or being humanity without any Fall at all.

apo njerëzimi pa rënie fare.

Dhe kështu ju bën të pyesni veten,

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

çfarë do të ndodhte sikur ne të mos kishin shijuar frutin e diturisë, të themi,

dhe çfarë morali do të kishim pasur?

and what kind of morality would we have.

Shumë më vonë, si student

Much later, as a student, I went to a very different garden,

shkova tek një kopsht krejt tjetër,

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

një kopsht zoologjik në Arnhem

ku mbanim shimpanze.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

Ky jam unë, në moshë të re, me një bebe shimpanze.

(Te qeshura)

(Laughter)

Aty zbulova

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

që shimpanzetë janë të uritur për pushtet, dhe shkrova një libër për këtë.

Në atë kohë, fokusi i shumë hulumtimeve të shtazëve

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

ishte tek agresioni dhe garat.

Unë krijova një tablo të plotë të mbretërisë së shtazëve

I painted a whole picture of the animal kingdom

përfshirë dhe njerëzit,

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

e cila në thelb ishte se ne jemi garues,

ne jemi agresiv,

we are all out for our own profit, basically.

se ne në esencë bëjmë gjithçka për perfitimin tone.

This is the launch of my book.

Ky ishte promovimi i librit tim.

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

S'jam i sigurt sa shimpanzetë e kanë lexuar mirë atë,

por ata pa dyshim ishin të interesuar për librin.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

Në proces

të gjithë kësaj punë mbi pushtetin, dominimin,

on power and dominance and aggression and so on,

agresionin e kështu me radhë,

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

zbulova se shimpanzetë pajtohen pas luftimeve.

Ajo çfarë shihni këtu janë dy meshkujt të cilët kishin pasur një luftim.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

Ata përfunduan në një pemë dhe njëri nga ata i zgjat dorën tjetrit.

Pas një sekonde që bëra fotografinë, ata u bashkuan në degë të pemës

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

dhe puthen e përqafuan njëri tjetrin.

and kissed and embraced each other.

Kjo është shumë interesante

And this is very interesting

sepse deri në atë moment gjithçka po bëhej për garë e agresion,

because at the time, everything was about competition and aggression,

dhe kështu nuk do të kishte kuptim.

so it wouldn't make any sense.

E vetmja gjë që ka rëndësi është që ju ose fitoni ose humbisni.

The only thing that matters is that you win or you lose.

Por pse do të pajtoheshit pas një luftimi?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

S'ka asnjë kuptim.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

Ja si e bëjnë bonobot atë. Bonobot e bëjnë gjithçka përmes seksit.

And so they also reconcile with sex.

Ata po ashtu edhe pajtohen përmes seksit.

But the principle is exactly the same.

Por principi është i njëjti.

The principle is that you have a valuable relationship

Principi është se ju keni

një marrëdhënie të çmuar

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

e cila është dëmtuar nga konflikti,

kështu që ju duhet të bëni diçka rreth kësaj.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

Kështu e gjithë tabloja ime për mbretërinë e shtazëve

përfshirë dhe njerëzit po ashtu,

filloi të ndryshojë në atë kohë.

started to change at that time.

Pra, ne kemi këtë tablo

So we have this image in political science, economics, the humanities,

në shkencat politike, ekonomi, shkenca humane,

e vecanërisht në filozofi,

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

se njeriu për njeriun është ujk.

Dhe kështu pra në thellësi natyra jonë është e keqe.

And so deep down, our nature is actually nasty.

Mendoj se është një imazh shumë i padrejtë për ujkun.

I think it's a very unfair image for the wolf.

Ujku është, para së gjithash

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

një kafshë shumë bashkëpunuese.

And that's why many of you have a dog at home,

Dhe kjo është arsyeja që shumë prej jush keni qen në shtëpi,

which has all these characteristics also.

të cilët kanë të gjithë këto karakteristika po ashtu.

Dhe është vërtet e padrejtë ndaj njerëzimit,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

sepse njerëzimi është aktualisht shumë më bashkëpunues e empatik

than given credit for.

nga sa besohet.

So I started getting interested in those issues

Kështu fillova të interesohem për këto çështje

and studying that in other animals.

dhe t'i studioj ato edhe në shtazët tjera.

Pra këto janë shtyllat e moralit.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

Nëse ju pyet dikush: "Ku bazohet morali?"

these are the two factors that always come out.

këta janë dy faktorët që paraqiten gjithmonë.

One is reciprocity,

Njëra është reciprociteti,

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

dhe lidhur me të ka një sens për drejtësi dhe sens për paanësi.

Kurse tjetra është empatia dhe dhembshuria.

And the other one is empathy and compassion.

Moraliteti njerëzor është më shumë se kaq,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

por nëse do t'i largonit këto dy shtylla

there would be not much remaining, I think.

nuk do të mbetej shumë (mendoj unë).

So they're absolutely essential.

Prandaj ato janë absolutisht esenciale.

So let me give you a few examples here.

Më lejoni t'ju jap disa shembuj këtu.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

Ky është filmim i ivjetër nga Yerkes Primate Center

ku bëhet trajnimi i shimpanzeve për bashkëpunim.

where they trained chimpanzees to cooperate.

Pra, ka rreth një qind vjet perpara

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

që kemi bërë eksperimente për bashkëpunimin.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

Kemi këtu dy shimpanze të cilat kanë një kuti,

kutia është shumë e rëndë për tu bartur vetëm nga njëra shimpanze.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

Dhe sigurisht, në kuti ka ushqim.

And of course, there's food on the box.

Përndryshe ata nuk do të mundoheshin aq shumë ta tërheqin.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

Ata janë duke marrë kutinë.

And so they're bringing in the box.

Shihni sa të sinkronizuar që janë.

And you can see that they're synchronized.

Mund të shihni si punojnë bashkë, tërheqin në të njëjtën kohë.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

Kjo është një përparësi e madhe kundrejt shumë shtazëve të tjera

It's already a big advance over many other animals

të cilat nuk janë në gjendje të bëjnë këtë.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

Tani shihni një aspekt më interesant,

sepse njëri nga të dy shimpanzetë është ngopur.

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

Pra nuk është më i interesuar më

në atë punë.

(Të qeshura)

(Laughter)

(Të qeshura)

(Laughter)

(Të qeshura)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

Tani shikoni se çfarë ndodh në fund të kësaj.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(Të qeshura)

He takes basically everything.

Ai faktikisht merr gjithçka.

(Laughter)

(Të qeshura)

There are two interesting parts about this.

Ka dy aspekte interesante në lidhje me këtë.

One is that the chimp on the right

Njëra është se shimpanzeu në të djathtë

has a full understanding he needs the partner --

e kupton plotësisht se i duhet një partner--

so a full understanding of the need for cooperation.

një kuptim të plotë për nevojën për bashkëpunim.

E dyta është se partneri është i gatshëm të punoje

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

edhe pse ai nuk është më i interesuar në ushqimin.

Why would that be?

Pse të jetë kështu? Kjo me gjasë ka të bëjë me reciprocitetin.

Well, that probably has to do with reciprocity.

Ka në fakt shumë fakte për primatët e shtazët e tjera

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

që kthejnë favorin.

that they return favors.

Pra atij do t'i kthehet favori

He will get a return favor at some point in the future.

në një moment në të ardhmen.

And so that's how this all operates.

Dhe kështu funksionon e gjithë kjo.

Ne bëmë te njëjtën pune me elefantët.

We do the same task with elephants.

Tani, është e rrezikshme të punohet me elefantët.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

Një tjetër problem me elefantët

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

është se ju nuk mund të krijoni një mjet

that is too heavy for a single elephant.

që te jete tepër i rëndë për një elefant te vetem.

Now you can probably make it,

Ju ndoshta ia arrini,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

por do të ishte një mjet i paqëndrueshëm, mendoj unë.

Pra në këtë rast --

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

ne i bëjmë këto studime në Tailandë për Josh Plotnik--

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

është se ne kemi një mjet në të cilin ka një litar, një litar të vetëm.

Dhe nëse tërhiqni në këtë anë të litarit,

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

litari zhduket në anën tjetër.

Kështu që të dy elefantët duhet të kapin atë pikërisht në të njëjtën kohë dhe ta tërheqin.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

Përndryshe nuk do të ndodhë asgjë

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

dhe litari do të zhduket.

The first tape you're going to see

Filmimi i parë që do të shihni

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

janë dy elefantë të cilët janë leshuar së bashku

arrijnë tek mjeti.

The apparatus is on the left, with food on it.

Mjeti është në anën e majtë me ushqim në të.

Dhe kështu ata vijnë së bashku, mbërrijnë së bashku,

And so they come together, they arrive together,

kapin dhe tërheqin së bashku.

they pick it up together, and they pull together.

Në fakt, duket mjaft e thjeshtë për ta.

So it's actually fairly simple for them.

Ja tek janë.

There they are.

Dhe kështu ata e sjellin atë brenda.

So that's how they bring it in.

Por ne tani do t'ua bëjmë më të vështirë,

But now we're going to make it more difficult.

sepse i gjithë qëllimi i këtij eksperimenti

Because the purpose of this experiment

është të shohim se sa mirë ata e kuptojnë bashkëpunimin.

is to see how well they understand cooperation.

A e kuptojnë ata atë po aq mirë sa shimpanzetë, për shembull?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

Dhe kështu ajo çfarë bëmë në hapin tjetër

What we do in the next step is we release one elephant before the other

ishte lirimi i një elefanti para tjetrit.

and that elephant needs to be smart enough

Ai elefant duhet të jetë shume i mençur

to stay there and wait and not pull at the rope --

për të qëndruar, pritur e për të mos tërhequr litarin --

sepse nëse ai tërheq litarin ai zhduket dhe i gjithë testi mbaron.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

Tani ky elefant bën diçka ilegale

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

të cilën nuk ia mësuam ne.

But it shows the understanding he has,

Por tregon kuptueshmërinë që ai ka

sepse ai vendos shputën e tij të madhe mbi litar,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

qëndron në litar dhe pret për elefantin tjetër,

dhe pastaj ai tjetri do të bëjë të gjithë punën për të.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

Pra kjo është ajo që i themi përfitues.

(Laughter)

(Të qeshura)

Por tregon inteligjencën që kanë elefantët.

But it shows the intelligence that the elephants have.

Ata zhvillojnë disa nga këto teknika alternative

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

të cilat jo domosdo i aprovuam.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

Elefanti tjetër vjen tani

dhe do të tërheqë atë drejt vetes.

and is going to pull it in.

Tani shikoni tjetrin. Ai tjetri nuk harron të hajë, natyrisht.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(Të qeshura)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

Kjo ishte pjesa e reciprocitetit, bashkëpunimit.

Tani diçka mbi empatinë.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

Empatia është tema qendrore e hulumtimeve të mija për momentin.

And empathy has two qualities:

Dhe empatia ka në njëfarë mënyre dy cilesi.

One is the understanding part of it.

Njëra pjesë është të kuptuarit. Ky është vetëm një perkufizim i zakonshëm:

This is just a regular definition:

aftësia për të kuptuar dhe ndarë emocionet me të tjerët.

the ability to understand and share the feelings of another.

Dhe, pjesa emocionale.

And the emotional part.

Dhe kështu empatia ka faktikisht dy drejtime.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

Njëri është ai trupor.

If you talk with a sad person,

Nëse ecni me një person të trishtuar

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

ju do të adaptoni një shprehje dhe qëndrim trishtues,

and before you know it, you feel sad.

dhe, pa e kuptuar do të ndiheni të trishtuar .

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

Kjo është në njëfarë mënyre drejtimi trupor i empatisë emocionale

të cilën e kanë shumë shtazë.

which many animals have.

Qeni juaj e ka atë po ashtu.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

Kjo është në fakt pse-ja e mbajtjes së gjitareve në shtëpi nga njerëzit

and not turtles or snakes or something like that,

dhe jo i breshkave, gjarpërinjve apo diçka të ngjashme

të cilat nuk e kanë atë lloj empatije.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

Dhe pastaj ka një drejtim kognitiv,

which is more that you can take the perspective of somebody else.

e cila ka të bëjë më shumë me aftësinë për të kuptuar perspektivën e dikujt tjetër.

Dhe kjo është më e kufizuar.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

Disa shtazë - elefantët dhe majmunët, mendoj, janë në gjëndje--

por shume pak nga ata jane që mund ta bëjnë atë.

Pra, sinkronizimi,

So synchronization,

i cili është pjesë i gjithë atij mekanizmi të empatisë,

which is part of that whole empathy mechanism,

është shumë i vjetër në mbretërinë e shtazëve.

is a very old one in the animal kingdom.

Ne njerëzit mund ta studiojmë atë, sigurisht,

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

me ngjitjen e "hapjes së gojës."

Humans yawn when others yawn.

Njerëzit hapin gojën kur të tjerët e bëjnë atë.

And it's related to empathy.

Dhe kjo lidhet me empatinë.

It activates the same areas in the brain.

I aktivizon të njëjtat zona të trurit.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

Po ashtu, dimë se njerëzit që i ngjitet më shumë "hapja e gojës"

janë shumë empatik.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

Njerëzit që kanë problem me empatnëi, siç janë fëmijët autistik,

nuk i ngjitet hapja e gojës.

they don't have yawn contagion.

Pra janë të ndërlidhura.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

E studiuam atë në shimpanzetë tona duke iu treguar një kokë të animuar.

Pra kjo është ajo, çfarë shihni në të majtë lart,

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

një kokë e animuar që bën veprimin e hapjes së gojës.

Një shimpanze është duke e shikuar,

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

një shimpanze e vërtetë duke shikuar ekranin e kompjuterit

on which we play these animations.

në të cilin paraqesim këto animacione.

(Të qeshura)

(Laughter)

Pra, ngjitja e hapjes së gojës

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

me të cilën jeni të gjithë të njohur sigurisht--

and maybe you're going to start yawning soon now --

dhe ndoshta ju do të filloni të hapni gojën shumë shpejt tani--

is something that we share with other animals.

është diçka që ne ndajmë me shtazët tjera.

And that's related to that whole body channel of synchronization

Dhe kjo është e lidhur me tërë drejtimet e sinkronizimit

that underlies empathy,

që nënkupton empatinë

and that is universal in the mammals, basically.

dhe që në gjitarët faktikisht është universale.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

Ne, po ashtu, studiojmë shprehje edhe më komplekse. Ky është ngushëllimi.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

Ky është një shimpanze mashkull që ka humbur një luftë dhe është duke bërtitur,

and a juvenile comes over and puts an arm around him

dhe i vogli që i afrohet dhe e përqafon

duke e qetësuar atë.

and calms him down.

That's consolation.

Ky është ngushëllim. Është shumë i ngjashëm me ngushëllimin tek njerëzit.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

Sjellja ngushëlluese

(Laughter)

është e nxitur nga empatia.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

Faktikisht, mënyra e studimit të empatisë tek fëmijët

is to instruct a family member to act distressed,

është të udhëzohet një anëtar i familjes që të luaje të trishtuarin

dhe pastaj ata mund të shohin se çfarë do të bëjë fëmija .

and then to see what young children do.

Pra është e ndërlidhur me empatinë,

And so it is related to empathy,

dhe ajo është lloji i shprehjes të cilën e vështrojmë.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

Ne, po ashtu, së fundi kemi publikuar një eksperiment për të cilin mund të keni dëgjuar.

It's on altruism and chimpanzees,

Ka të bëjë me altruizmin tek shimpanzetë

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

ku pyetja është: a shqetësohen shimpanzetë

për mirëqenien e dikujt tjetër?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

Për dekada është supozuar

që vetëm njerëzit mund ta bëjnë atë,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

që vetëm njerëzit merakosen për mirëqenien e dikujt tjetër.

Now we did a very simple experiment.

Ne bëmë një eksperiment shumë të thjeshtë.

Ne e bëmë atë me shimpanzetë që jetojnë në Lawrenceville,

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

në qendren stacionare të Yerkes.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

Dhe ja si jetojnë ata.

And we call them into a room and do experiments with them.

Ne i ftuam ata në një dhomë dhe bëmë eksperimente me ta.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

Në këtë rast, ne vendosëm dy shimpanze ballë-për-ballë.

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

Njëri ka një kovë përplot me gure loje qe kanë kuptime të ndryshme.

Një lloj guri ushqen vetëm partnerin që zgjedh,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

kurse tjetri ushqen që të dy.

So this is a study we did with Vicki Horner.

Ky është një studim që bëmë me Vicky Horner.

And here, you have the two color tokens.

Dhe ja tek kemi guret me dy ngjyra te ndryshme.

Ata kanë një kovë të mbushur plot.

So they have a whole bucket full of them.

Dhe duhet të zgjedhin një nga ngjyrat.

And they have to pick one of the two colors.

Do të shihni se si shkon kjo.

You will see how that goes.

Pra, nëse ky majmun bën zgjedhjen egoiste,

So if this chimp makes the selfish choice,

e cila në këtë rast është guri i kuq,

which is the red token in this case,

ai duhet të na e jape ne atë.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

Ne e marrim atë, e vendosim në tavolinën ku ka dy lloj shpërblime ushqimi,

por në këtë rast vetëm ai në të djathtë merr ushqimin.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

Tjetri në të majtë largohet tutje sepse ajo e di tashmë

që ky nuk është një test i mirë për të.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

Pastaj tjetri është guri pro-social.

Pra për atë që zgjedh--kjo është pjesa interesante këtu--

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

për atë që bën zgjedhjen,

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

nuk ndryshon asgjë.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

Tani ajo na jep gurin pro-social dhe që të dy majmunët ushqehen.

So the one who makes the choices always gets a reward.

Pra ai që bën zgjedhjen gjithmonë merr shpërblimin.

So it doesn't matter whatsoever.

Kështu që sido që të jetë nuk ka rëndësi.

And she should actually be choosing blindly.

Dhe ajo në fakt duhet të jetë duke zgjedhur verbërisht.

Por ajo çfarë zbuluam

But what we find is that they prefer the pro-social token.

është që ata preferojnë gurin pro-social.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

Ky është kufiri 50 përqind që është pritshmëria e rëndomtë.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

Dhe sidomos nëse partneri i tërheq vëmendjen, ata zgjedhin më shumë.

Nëse partneri bënë presion në ta--

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

pra nëse partneri fillon të spërkase me ujë dhe t'i bezdisi ata--

then the choices go down.

atëherë zgjedhjet ulen.

(Laughter)

It's as if they're saying,

Kjo është sikur ata të jenë duke thënë:

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

"Nëse nuk do të sillesh mirë unë nuk do të jem pro-social sot."

Dhe kjo është ajo çfarë ndodh pa një partner,

And this is what happens without a partner,

kur nuk ka një partner të ulur atje.

when there's no partner sitting there.

Pra ne gjetëm që shimpanzetë preokupohen

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

për mirëqenien e të tjerëve--

especially, these are other members of their own group.

sidomos nëse ata janë anëtarë të grupit të tyre.

Eksperimenti i fundit që dua t'ju përmend

So the final experiment that I want to mention to you

është studimi ynë mbi paanshmerinë.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

Ky është bërë një studim shumë i famshëm.

And there are now many more,

Dhe tani ka edhe shumë të tillë

because after we did this about 10 years ago,

sepse pasi ne e bëmë atë para 10 viteve

it became very well-known.

u bë shumë i njohur.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

Ne e bëmë atë fillimisht me majmunët capucin.

Do të ju tregoj eksperimentin e parë që bëmë.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

Tani është bërë dhe me qen e zogj

and with chimpanzees.

dhe shimpanze.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

Por me Sarah Brosnan ne filluam eksperimentin me majmunët capucin.

Pra ajo çfarë që bëmë

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

është se vendosëm dy majmunë capucin krah për krah.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

Këto kafshë jetojnë në grup dhe e njohin njëri tjetrin.

Ne i nxorëm nga grupet dhe i vendosëm në kafaz testimi.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

Detyra që do të bëjnë

And there's a very simple task that they need to do.

është shumë e thjeshtë.

And if you give both of them cucumber for the task,

Nëse ju jepet që të dyve trangull për detyrën,

të dy majmunëve krahë për krahë,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

ata janë plotësisht në gjendje ta bëjnë atë 25 herë me radhë.

Trangulli, edhe pse për mendimin tim është vetëm ujë,

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

por trangulli është plotësisht në rregull për ta.

Tani nëse i jepni njërit partner rrush--

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

preferencat ushqimore të majmunëve të mi capucin

correspond exactly with the prices in the supermarket --

korrespondojnë plotësisht me çmimet në supermarket--

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

kështu pra nëse ju jepni atyre rrush--ushqim tejet më i mirë

atëherë krijon pabarazi mes tyre.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

Pra ky është eksperimenti që ne bëmë.

Recently, we videotaped it with new monkeys

Së fundi filmuam majmunë të rinj që nuk e kanë bërë kurrë këtë detyrë

who'd never done the task,

duke menduar se ata mund të kenë reagim më të fortë

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

dhe kjo rezultoi të jetë e saktë.

and that turned out to be right.

Ai në të majtë është majmuni që merr trangull.

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

Tjetri në anën e djathtë është ai që merr rrush.

The one on the right is the one who gets grapes.

Ai që merr trangull,

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

vëreni që copa e parë e trangullit nuk krijon probleme.

Ajo e ha copën e parë.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

Pastaj ajo sheh tjetrin që po merr rrush dhe ju do të shihni çfarë do të ndodhë.

Ajo na jep ne një gur. Kjo është detyra.

So she gives a rock to us. That's the task.

Ne i japim një pjesë të kastravecit dhe ajo e ha atë.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

Tjetri duhet të na japë një gur.

The other one needs to give a rock to us.

Dhe kjo është ajo çfarë ajo bën.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

Ajo merr një koker rrushi dhe e ha.

and eats it.

Tjetri e sheh këtë.

The other one sees that.

Ajo na jep një gur neve tani,

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

merr, prap, trangull.

(Laughter)

(Të qeshura)

(Laughter ends)

Ajo teston tani një gur kundrejt murit.

She tests a rock now against the wall.

Ajo duhet të na e japë ne.

She needs to give it to us.

Ajo merr një trangull prapë.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(Të qeshura)

Kjo që shihni këtu është faktikisht protesta e Wall Street.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(Të qeshura)

(Applause)

(Duartrokitje)

Më lejoni t'ju them--

I still have two minutes left --

Kam ende dy minuta të mbetura-më lejoni të ju them një tregim qesharak në lidhje me këtë.

let me tell you a funny story about this.

Ky u bë një studim shumë i famshëm

This study became very famous and we got a lot of comments,

dhe ne patëm shumë komente,

sidomos nga antropologjistët, ekonomistët

especially anthropologists, economists, philosophers.

filozofët.

They didn't like this at all.

Ata nuk e pëlqyen këtë aspak.

Because they had decided in their minds, I believe,

Sepse ata kishin vendosur në mendjet e tyre, mendoj unë,

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

që drejtësia është një çështje shumë komplekse

dhe që shtazët s'mund ta kenë atë.

And so one philosopher even wrote us

Një filozof madje edhe na shkroi ne

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

që ishte e pamundur që majmunët të kenë sensin e drejtësisë

because fairness was invented during the French Revolution.

sepse drejtësia ishte zbuluar gjatë Revolucionit Francez.

(Laughter)

(Të qeshura)

Pastaj një tjetër na shkroi një artikull të tërë

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

duke thënë se ai do të besonte që kjo ka të bëjë me drejtësinë

if the one who got grapes would refuse the grapes.

sikur ai që morri rrushin ta refuzonte atë.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

Tani gjëja qesharake është që Sarah Brosnan,

e cila kishte realizuar këto detyra me shimpanzetë,

had a couple of combinations of chimpanzees

kishte disa kombinime të shimpanzeve

where, indeed, the one who would get the grape

ku, vërtet, ai që do të merrte rrushin do ta refuzonte atë

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

derisa partneri tjetër të merrte rrush po ashtu.

Pra jemi duke ju afruar sensit njerëzorë të drejtësisë.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

Dhe unë mendoj se filozofët duhet të ri-mendojnë filozofinë e tyre për pak.

So let me summarize.

Më lejoni të bëjë një përmbledhje.

I believe there's an evolved morality.

Unë besoj se ka një moral të evoluar.

I think morality is much more than what I've been talking about,

Mendoj se morali është shumë më shumë se për çfarë kam folur,

por do të ishte i pamundur pa këta përbërës

but it would be impossible without these ingredients

të cilët ne i gjejmë në primatët e tjerë,

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

të cilat janë empatia, ngushëllimi

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

tendencat pro-sociale, reciprociteti dhe sensi për drejtësi.

Dhe kështu ne punojmë në këto çështje të veçanta

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

për të parë nëse mund të krijojmë një moral nga poshtë lartë, të themi kështu,

without necessarily god and religion involved,

pa përfshirjen e domosdoshme të Zotit dhe besimit,

dhe të shohim se si mund të arrijmë një moral të evoluar.

and to see how we can get to an evolved morality.

Dhe ju falënderoj për vëmendjen tuaj.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(Duartrokitje)