Moral behavior in animals | Frans de Waal

Frans de Waal: Hành vi đạo đức ở động vật

Translator: Thy Tran Reviewer: Nhu PHAM

I was born in Den Bosch,

Tôi sinh ra ở Den Bosch,

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

nơi mà họa sỹ Hieronymus Bosch đã lấy làm tên ông sau này.

And I've always been very fond of this painter

Và tôi luôn luôn thích người họa sỹ này

ông sống và làm việc ở thế kỷ 15

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

Và điều thú vị về ông liên quan đến đạo đức

là ông sống tại thời điểm nơi mà sự ảnh hưởng của tôn giáo đã suy tàn,

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

và tôi nghĩ rằng ông đã phần nào tự hỏi

and he was sort of wondering, I think,

điều gì sẽ xảy ra với xã hội

what would happen with society if there was no religion

nếu không còn tôn giáo hoặc có ít tôn giáo hơn.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

Và vì vậy, ông đã vẽ nên tác phẩm nổi tiếng này "The Garden of Earthly Delights" (tạm dịch "Khu vườn hưởng lạc trần tục")

mà một số người đã diễn giải rằng

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

nó miêu tả con người trước khi bị mắc tội tổ tông,

or being humanity without any Fall at all.

hay con người nếu không hề bị mắc tội tổ tông.

Và vì vậy nó khiến các bạn tự hỏi,

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta đã không nếm trái cấm của tri thức, như một cách nói,

và rằng chúng ta sẽ có kiểu đạo đức gì?

and what kind of morality would we have.

Nhiều năm sau đó, khi còn là một sinh viên,

Much later, as a student, I went to a very different garden,

tôi đã đến một khu vườn rất khác,

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

một vườn bách thú ở Arnhem

nơi mà chúng tôi nuôi giữ loài tinh tinh.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

Đây là tôi thời còn trẻ với một chú tinh tinh con.

(Cười)

(Laughter)

Và ở đó tôi phát hiện ra rằng

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

loài tinh tinh rất đói quyền lực và tôi đã viết sách về điều này.

Lúc này trọng tâm trong nhiều nghiên cứu ở các loài động vật

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

là về tính bạo lực và sự cạnh tranh.

Tôi đã vẽ cả một bức tranh về vương quốc các loài động vật,

I painted a whole picture of the animal kingdom

và bao gồm cả loài người,

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

mà ở đó về cơ bản chúng ta là những kẻ cạnh trạnh,

chúng ta rất hung hăng,

we are all out for our own profit, basically.

chúng ta cơ bản đều vì lợi ích của bản thân.

This is the launch of my book.

Đây là buổi ra mắt quyển sách của tôi

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

Tôi không chắc những chú tinh tinh sẽ đọc nó như thế nào,

nhưng chắc chắc là chúng dường như rất có hứng thú với quyển sách.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

Trong quá trình

thực hiện toàn bộ nghiên cứu về quyền lực và sự thống trị

on power and dominance and aggression and so on,

tính bạo lực và vân vân,

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

tôi phát hiện ra rằng những con tinh tinh làm hòa với nhau sau khi đánh nhau.

Và các bạn đang thấy đây là hai con đực mà trước đó chúng đã đánh nhau.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

Chúng làm hòa với nhau trên một cái cây, và một con chìa tay ra với con còn lại.

Và không lâu sau khi tôi chụp bức ảnh này, chúng cùng nhau đến rẽ nhánh của cái cây này

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

và rồi chúng hôn và ôm nhau.

and kissed and embraced each other.

Điều này rất thú vị

And this is very interesting

vì tại thời điểm mọi thứ đều về sự cạnh tranh và bạo lực,

because at the time, everything was about competition and aggression,

thì điều này chẳng hợp lý chút nào.

so it wouldn't make any sense.

Điều quan trọng duy nhất là bạn thắng hay thua.

The only thing that matters is that you win or you lose.

Nhưng tại sao chúng lại làm hòa sau khi đánh nhau?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

Điều này chẳng hợp lý chút nào.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

Đây là cách mà loài khỉ bonobo làm. Loài khỉ bonobo làm tất cả mọi thứ với việc giao phối.

And so they also reconcile with sex.

Và vì vậy chúng làm hòa với nhau bằng cách giao phối.

But the principle is exactly the same.

Nhưng về nguyên lý là như nhau.

The principle is that you have a valuable relationship

Nguyên lý là bạn có

một mối quan hệ có giá trị

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

bị phá vỡ bởi mâu thuẫn,

và bạn cần phải làm điều gì đó cho nó.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

Vì vậy cả bức tranh vương quốc động vật của tôi

bao gồm cả loài người,

bắt đầu thay đổi từ lúc đó.

started to change at that time.

Chúng ta có hình ảnh này

So we have this image in political science, economics, the humanities,

trong khoa học chính trị, kinh tế và nhân văn,

triết học về một vấn đề là,

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

"Man is a wolf to another man" (tạm dịch: người đối xử với người như lang sói)

Và bản chất con người chúng ta thực sự xấu xa.

And so deep down, our nature is actually nasty.

Tôi nghĩ đây là một hình ảnh rất không công bằng cho loài sói.

I think it's a very unfair image for the wolf.

Loài sói xét cho cùng

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

là một loài động vật rất có tính hợp tác.

And that's why many of you have a dog at home,

Và đó là lý do vì sao nhiều người trong số các bạn nuôi chó ở nhà,

which has all these characteristics also.

chó cũng có những đặc điểm tương tự như vậy.

Và thật không công bằng đối với con người,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

bởi vì loài người thực sự có tính hợp tác và đồng cảm hơn nhiều

than given credit for.

so với những ghi nhận.

So I started getting interested in those issues

Do đó tôi bắt đầu quan tâm nhiều hơn về những vấn đề đó

and studying that in other animals.

và nghiên cứu về điều này ở các loài động vật khác.

Đây là những cột trụ đạo đức.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

Nếu các bạn hỏi bất kỳ ai "Đạo đức dựa trên điều gì?"

these are the two factors that always come out.

đây là hai yếu tố luôn luôn được trả lời.

One is reciprocity,

Một là tính tương hỗ,

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

và đi kèm với nó công lý và tính công bằng.

Và điều còn lại là sự đồng cảm và tình thương.

And the other one is empathy and compassion.

Và đạo đức con người còn hơn cả điều này,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

nhưng nếu bạn loại bỏ hai cột trụ này,

there would be not much remaining, I think.

tôi nghĩ sẽ không còn lại nhiều.

So they're absolutely essential.

Và vì vậy chúng hoàn toàn là cần thiết.

So let me give you a few examples here.

Để tôi cho các bạn một vài ví dụ ở đây.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

Đây là một đoạn phim rất lâu từ Trung tâm nghiên cứu Động vật linh trưởng khu vực Yerkeys

nơi họ huấn luyện loài tinh tinh biết hợp tác.

where they trained chimpanzees to cooperate.

Và đây là vào cách đây khoảng một trăm năm về trước

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

chúng ta đã thực hiện một cuộc thí nghiệm về sự hợp tác.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

Các bạn có ở đây hai con tinh tinh trưởng thành, chúng có một cái hộp,

và cái hộp này quá nặng để một con có thể kéo được.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

Và dĩ nhiên là có thức ăn trong chiếc hộp này.

And of course, there's food on the box.

Nếu không thì chúng sẽ không cố gắng kéo nó.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

Và vì vậy chúng đang mang cái hộp lại.

And so they're bringing in the box.

Bạn có thể thấy là chúng thực hiện rất nhịp nhàng.

And you can see that they're synchronized.

Bạn có thể thấy là chúng làm việc cùng nhau, kéo chiếc hộp vào cùng một lúc.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

Đây thực sự là một sự tiến bộ lớn so với các loài động vật khác

It's already a big advance over many other animals

, những loài mà không thể làm được điều này.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

Và bây giờ bạn sẽ thấy một hình ảnh thú vị hơn,

vì lúc này một trong hai con tinh tinh đã được cho ăn.

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

Vì thế nó không còn thực sự hứng thú

vào nhiệm vụ này nữa.

(Cười)

(Laughter)

(Cười)

(Laughter)

(Cười)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

Hãy xem chuyện gì sẽ xảy ra vào cuối đoạn phim.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(Cười)

He takes basically everything.

Nó, trên cơ bản, lấy hết tất cả mọi thứ.

(Laughter)

(Cười)

There are two interesting parts about this.

Có hai phần thú vị về điều này.

One is that the chimp on the right

Một là con tinh tinh bên phải

has a full understanding he needs the partner --

hoàn toàn nhận thức được rằng nó cần một cộng sự --

so a full understanding of the need for cooperation.

đây là một nhận thức hoàn chỉnh về nhu cầu hợp tác.

Thứ hai là một cộng sự sẵn sàng làm việc

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

mặc dù nó không quan tâm đến thức ăn.

Why would that be?

Tại sao lại như vậy? Điều này có thể làm được với nguyên tắc tương hỗ.

Well, that probably has to do with reciprocity.

Thực sự có rất nhiều bằng chứng ở các loài linh trưởng và động vật khác

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

rằng chúng trả ơn nhau.

that they return favors.

Như vậy nó sẽ được trả ơn

He will get a return favor at some point in the future.

ở một lúc nào đó trong tương lai.

And so that's how this all operates.

Và đó là cách mà tất cả điều này hoạt động.

Chúng tôi thực hiện thí nghiệm tương tự đối với loài voi.

We do the same task with elephants.

Đối với voi, thật nguy hiểm khi làm việc với loài voi.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

Một vấn đề khác với loài voi

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

là bạn không thể làm một dụng cụ

that is too heavy for a single elephant.

mà quá nặng đối với một con voi.

Now you can probably make it,

Bây giờ bạn có thể làm được nó,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

nhưng tôi nghĩ đó sẽ là một dụng cụ khá là mỏng manh

Và đây là những gì chúng tôi đã làm trong trường hợp đó --

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

chúng tôi thực hiện những nghiên cứu này ở Thái Lan cho Josh Plotnik --

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

chúng tôi có một dụng cụ mà bao quanh là một sợi dây thừng, một sợi dây thừng đơn

Và nếu bạn kéo đầu này của sợi dây,

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

thì nó biến mất ở đầu bên kia.

Vì vậy hai con voi này cần phải nhấc sợi dây thừng lên cùng một lúc và kéo.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

Nếu không thì sẽ chẳng có điều gì xảy ra

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

và sợi dây thừng biến mất.

The first tape you're going to see

Và ở đoạn băng đầu tiên bạn sẽ thấy

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

rằng hai con voi này đều được thả

đến chỗ dụng cụ.

The apparatus is on the left, with food on it.

Dụng cụ này ở bên trái và có thức ăn trên đó.

Và vì vậy chúng cùng đi và cùng đến,

And so they come together, they arrive together,

chúng nhấc dây thừng lên cùng lúc và cùng nhau kéo.

they pick it up together, and they pull together.

Điều này thực sự khá là đơn giản so với chúng.

So it's actually fairly simple for them.

Đây là chúng.

There they are.

Và đây là cách mà chúng thực hiện nó.

So that's how they bring it in.

Nhưng bây giờ chúng tôi sẽ làm nó khó hơn.

But now we're going to make it more difficult.

Vì mục đích chính của thí nghiệm này

Because the purpose of this experiment

là để xem chúng hiểu về việc hợp tác như thế nào.

is to see how well they understand cooperation.

LIệu chúng có hiểu việc đó tốt như loài tinh tinh không, chẳng hạn?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

Và vì vậy điều mà chúng tôi thực hiện ở bước tiếp theo

What we do in the next step is we release one elephant before the other

là thả một con voi trước con còn lại

and that elephant needs to be smart enough

và con voi này cần phải đủ thông minh

to stay there and wait and not pull at the rope --

để đứng ở đó đợi mà không kéo sợi dây --

vì nếu nó kéo một đầu sợi dây thì sợi dây sẽ biến mất và thí nghiệm coi như xong.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

Giờ đây, con voi này làm một điều không hợp pháp

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

mà chúng tôi đã không hề dạy cho nó.

But it shows the understanding he has,

Nhưng đã cho thấy được nó hiểu việc này như thế nào

vì nó đặt bàn chân to của nó lên sợi dây thừng,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

đứng trên sợi dây và ở đó đợi con còn lại,

và rồi con còn lại sẽ thực hiện tất cả công việc cho nó.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

Vì vậy chúng tôi gọi nó là ăn chực.

(Laughter)

(Cười)

Nhưng điều này cho thấy loài voi thông minh như thế nào.

But it shows the intelligence that the elephants have.

Chúng phát triển một vài kỹ năng thay thế như thế này

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

mà chúng tôi không nhất thiết phải chấp nhận.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

Con voi còn lại bây giờ đang tiến đến

và sẽ kéo sợi dây.

and is going to pull it in.

Bây giờ hãy xem con còn lại. Dĩ nhiên là con kia không quên ăn thức ăn.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(Cười)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

Đó gọi là sự hợp tác, hỗ trợ.

Bây giờ là về sự đồng cảm.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

Sự đồng cảm là chủ đề chính của tôi tại thời điểm nghiên cứu.

And empathy has two qualities:

Và sự đồng cảm có hai loại phẩm chất.

One is the understanding part of it.

Một là sự hiểu biết về nó. Đây chỉ là một định nghĩa thông thường:

This is just a regular definition:

khả năng hiểu và chia sẻ với cảm xúc của người khác.

the ability to understand and share the feelings of another.

Và hai là phần xúc cảm.

And the emotional part.

Vì vậy về cơ bản sự đồng cảm có hai kênh.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

Một là kênh cơ thể.

If you talk with a sad person,

Nếu bạn nói chuyện với một người nào đó đang buồn,

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

bạn sẽ nhận thấy sự biểu lộ tâm trạng buồn và một cử chỉ buồn,

and before you know it, you feel sad.

và trước khi bạn biết điều đó thì bạn đã cảm thấy buồn.

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

Và đó phần nào là kênh cơ thể của sự đồng cảm về cảm xúc,

khả năng mà nhiều loài động vật có được.

which many animals have.

Chú chó nhà các bạn cũng có khả năng này.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

Đó thực sự là lý do vì sao người ta nuôi các động vật có vú ở trong nhà

and not turtles or snakes or something like that,

chứ không phải rùa hay rắn hay một loài nào khác tương tự

mà không có kiểu đồng cảm đó.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

Và thứ hai, đó là kênh nhận thức,

which is more that you can take the perspective of somebody else.

là việc bạn có thể hiểu quan điểm của người khác.

Và điều này thì hạn chế hơn.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

Chỉ có một số ít loài động vật có khả năng này -- Tôi nghĩ voi và tinh tinh có thể làm điều này --

nhưng chỉ có một số ít động vật có khả năng như thế.

Sự đồng bộ hóa,

So synchronization,

một phần của toàn bộ cơ chế đồng cảm

which is part of that whole empathy mechanism,

là một điều rất cổ xưa trong thế giới loài vật.

is a very old one in the animal kingdom.

Và ở loài người dĩ nhiên chúng ta có thể nghiên cứu điều đó

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

thông qua việc ngáp lây lan.

Humans yawn when others yawn.

Con người ngáp khi những người khác ngáp.

And it's related to empathy.

Và nó có liên quan đến sự đồng cảm.

It activates the same areas in the brain.

Nó kích hoạt những khu vực giống nhau trong não.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

Cũng như vậy, chúng ta biết rằng người mà hay bị ngáp lây

thì rất đồng cảm.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

Những người có vấn đề với sự đồng cảm, như là trẻ em bị chứng tự kỷ

họ không có khă năng ngáp lây lan.

they don't have yawn contagion.

Và vì thế chúng có liên quan với nhau.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

Và chúng tôi nghiên cứu vấn đề này ở loài tinh tinh bằng cách cho chúng thấy cái đầu hoạt hình.

Đó là những gì các bạn nhìn thấy ở bên trên phía trái

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

là một cái đầu hoạt hình đang ngáp.

Và có một con tinh tinh đang xem hoạt động này,

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

một con tinh tinh thật đang xem qua màn ảnh máy tính

on which we play these animations.

mà trên đó chúng tôi cho chạy hình ảnh động này.

(Cười)

(Laughter)

Ngáp lây lan

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

, các bạn có thể đều đã quen với việc này --

and maybe you're going to start yawning soon now --

và có thể bạn cũng sẽ bắt đầu ngáp sớm thôi --

is something that we share with other animals.

là điều gì đó mà bạn có thể chia sẻ với các loài động vật khác.

And that's related to that whole body channel of synchronization

Và nó liên quan đến toàn bộ kênh cơ thể của sự đồng bộ hóa

that underlies empathy,

là nền tảng cho sự đồng cảm

and that is universal in the mammals, basically.

và điều này cơ bản rất phổ biến ở các loài động vật có vú.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

Bây giờ chúng ta sẽ nghiên cứu những thể hiện phức tạp hơn. Đó là sự an ủi.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

Đây là một con tinh tinh đực vừa thua trận và nó đang la hét,

and a juvenile comes over and puts an arm around him

và một con tinh tinh nhỏ khác đến và đặt một cánh tay vòng qua con tinh tinh đực này

và an ủi nó.

and calms him down.

That's consolation.

Đó là sự an ủi. Nó rất giống với sự an ủi ở con người.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

Và hành vi an ủi,

(Laughter)

được điều khiển bởi sự đồng cảm.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

Thực sự thì phương pháp nghiên cứu sự đồng cảm ở trẻ em

is to instruct a family member to act distressed,

là hướng dẫn một thành viên trong gia đình hành động như đang thất vọng

và rồi chúng thấy những gì mà đứa trẻ nhỏ làm.

and then to see what young children do.

Và vì thế nó liên quan đến sự đồng cảm,

And so it is related to empathy,

và đó là những biểu hiện mà chúng ta thấy.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

Gần đây chúng tôi cũng đã công bố một thí nghiệm mà các bạn có thể đã nghe nói đến.

It's on altruism and chimpanzees,

Đó là về lòng vị tha và loài tinh tinh

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

mà câu hỏi đặt ra ở đó là, tinh tinh có quan tâm đến

lợi ích của ai đó khác hay không?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

Và qua hàng thế kỷ, người ta cho rằng

chỉ có duy nhất loài người có thể làm được điều đó,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

chỉ có duy nhất con người quan tâm đến lợi ích của một ai đó khác.

Now we did a very simple experiment.

Chúng tôi đã thực hiện một thí nghiệm rất đơn giản.

Chúng tôi làm điều này trên loài tinh tinh sống ở Lawrnceville,

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

ở trạm thực địa Yerkes.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

Và đó là cách chúng sống.

And we call them into a room and do experiments with them.

Chúng tôi mang chúng đến một căn phòng và thực hiện thí nghiệm với chúng.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

Trong trường hợp này, chúng tôi để hai con tinh tinh kế bên nhau.

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

và một con có một giỏ đầy token, và những token này có ý nghĩa khác nhau.

Một loại token nghĩa là chỉ cho duy nhất con tinh tinh đã thực hiện lựa chọn được ăn,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

loại token còn lại là cho ăn cả hai.

So this is a study we did with Vicki Horner.

Đây là nghiên cứu chúng tôi đã làm với Vicky Horner.

And here, you have the two color tokens.

Và bạn có ở đây token với hai màu khác nhau.

Chúng có một giỏ đầy token

So they have a whole bucket full of them.

và chúng phải chọn một trong số 2 màu.

And they have to pick one of the two colors.

Các bạn sẽ thấy chúng sẽ hành xử như thế nào.

You will see how that goes.

Nếu con tinh tinh này có một sự lựa chọn ích kỷ

So if this chimp makes the selfish choice,

trong trường hợp này là chọn lấy token màu đỏ

which is the red token in this case,

nó cần phải đưa token cho chúng tôi.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

Chúng tôi sẽ lấy token và đặt trên bàn nơi để hai phần thưởng thức ăn,

nhưng trong trường hợp này chỉ có con bên phải có thức ăn.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

Con bên trái bỏ đi vì nó đã biết

rằng thí nghiệm này không có lợi cho nó.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

Tiếp theo con tinh tinh lựa chọn token "ủng hộ xã hội".

Con tinh tinh thực hiện lựa chọn -- phần thú vị là ở đây --

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

đối với con thực hiện lựa chọn,

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

điều này thực sự không quan trọng.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

Nó đưa cho chúng tôi token "ủng hộ xã hội" và cả hai con đều được ăn.

So the one who makes the choices always gets a reward.

Con thực hiện lựa chọn luôn nhận được thức ăn.

So it doesn't matter whatsoever.

Vì vậy điều này thực sự không quan trọng.

And she should actually be choosing blindly.

Và vì vậy, nó thực sự chỉ cần lựa chọn ngẫu nhiên.

Nhưng điều mà chúng tôi nhận thấy là

But what we find is that they prefer the pro-social token.

phần lớn chúng chọn những token mang ý nghĩa ủng hộ tính xã hội.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

Đây là hàng 50% thể hiện ước tính ngẫu nhiên.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

Và đặc biệt nếu con cộng sự gây chú ý, chúng sẽ chọn nhiều hơn.

và nếu con cộng sự gây áp lực đối với chúng --

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

nếu con cộng sự bắt đầu phun nước và uy hiếp chúng --

then the choices go down.

thì lựa chọn sẽ giảm.

(Laughter)

It's as if they're saying,

Như thể là chúng nói,

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

"Nếu bạn không cư xử cho phải phép thì hôm nay tôi sẽ không ủng hộ bạn đâu."

Và đây là những gì xảy ra khi không có con cộng sự,

And this is what happens without a partner,

khi không có con cộng sự ngồi ở đó.

when there's no partner sitting there.

Và vì vậy chúng tôi nhận thấy rằng những con tinh tinh có quan tâm

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

đến lợi ích của ai đó --

especially, these are other members of their own group.

đặc biệt khi đó là những thành viên trong nhóm của chúng.

Và thí nghiệm cuối cùng mà tôi muốn đề cập đến

So the final experiment that I want to mention to you

là nghiên cứu của chúng tôi về sự công bằng.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

Thí nghiệm này đã trở nên rất nổi tiếng.

And there are now many more,

Và hiện tại đang được nhân rộng hơn nữa,

because after we did this about 10 years ago,

vì sau khi chúng tôi thực hiện thí nghiệm này cách đây khoảng 10 năm trước,

it became very well-known.

nó đã trở nên rất nổi tiếng.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

Ban đầu chúng tôi thực hiện thí nghiệm này với loài khỉ mũ.

Tôi sẽ cho các bạn thấy thí nghiệm đầu tiên mà chúng tôi đã tiến hành.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

Bây giờ nó được thực hiện với loài chó và chim

and with chimpanzees.

và tinh tinh.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

Nhưng cùng với Sarah Brosnan, chúng tôi đã bắt đầu với loài khỉ mũ.

Và để thực hiện,

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

chúng tôi đặt hai con khỉ mũ ngồi kế bên nhau.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

Một lần nữa, loài động vật này, chúng sinh sống theo bầy đàn, và chúng biết nhau.

Chúng tôi tách chúng ra khỏi nhóm và mang chúng đến phòng thử nghiệm.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

Và có một nhiệm vụ rất đơn giản

And there's a very simple task that they need to do.

mà chúng phải thực hiện.

And if you give both of them cucumber for the task,

Ở nhiệm vụ này, nếu bạn đưa cho cả hai con dưa leo

hai con khỉ mũ ngồi kế bên nhau này,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

sẵn sàng làm điều này 25 lần liên tiếp.

Mặc dù thực sự thì dưa leo chỉ có nước, theo quan điểm của tôi,

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

nhưng dưa leo thì hoàn toàn ổn với chúng.

Nếu các bạn đưa nho cho một con --

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

thức ăn yêu thích của loài khỉ mũ

correspond exactly with the prices in the supermarket --

tương ứng chính xác với mức giá trong siêu thị --

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

và nếu bạn đưa cho chúng nho -- loại thức ăn ngon gấp nhiều lần --

thì bạn sẽ tạo ra sự không công bằng giữa chúng.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

Và đó là thí nghiệm mà chúng tôi đã thực hiện.

Recently, we videotaped it with new monkeys

Gần đây chúng tôi ghi hình thí nghiệm này với những con khỉ mới chưa bao giờ thực hiện nhiệm vụ kể trên,

who'd never done the task,

với ý nghĩ rằng có thể chúng sẽ phản ứng mạnh hơn,

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

và hóa ra là đúng như vậy.

and that turned out to be right.

Con khỉ bên trái là con nhận được dưa leo

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

Con khỉ bên phải là con nhận được nho.

The one on the right is the one who gets grapes.

Con khỉ nhận được dưa leo

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

nhận thấy rằng miếng dưa leo đầu tiên là hoàn toàn ổn.

Nó ăn miếng đầu tiên.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

Rồi nó thấy con kia nhận được nho, và các bạn sẽ thấy điều gì xảy ra.

Nó đưa cho chúng tôi viên đá. Đó là nhiệm vụ.

So she gives a rock to us. That's the task.

Và chúng tôi đưa cho nó một miếng dưa leo và nó ăn.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

Con kia cần phải đưa cho chúng tôi một viên đá.

The other one needs to give a rock to us.

Và đó là những gì nó làm.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

Nó lấy nho rồi ăn.

and eats it.

Con kia thấy điều đó.

The other one sees that.

Nó đưa cho chúng tôi viên đá.

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

nhận được, lại một lần nữa, dưa leo

(Laughter)

(Cười)

(Laughter ends)

Nó thử ném viên đá vào tường.

She tests a rock now against the wall.

Nó cần đưa viên đá cho chúng tôi.

She needs to give it to us.

Và nó nhận được dưa leo tiếp.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(Cười)

Đây cơ bản là sự phản đối Wall Street mà bạn thấy ở đây.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(Cười)

(Applause)

(Vỗ tay)

Để tôi kể cho các bạn nghe --

I still have two minutes left --

Tôi vẫn còn hai phút nữa và cho phép tôi kể cho các bạn nghe một câu chuyện vui.

let me tell you a funny story about this.

Nghiên cứu này đã trở nên rất nổi tiếng

This study became very famous and we got a lot of comments,

và chúng tôi nhận được rất nhiều ý kiến,

đặc biệt là từ các nhà nhân chủng học, các nhà kinh tế,

especially anthropologists, economists, philosophers.

và các triết gia.

They didn't like this at all.

Họ không thích thí nghiệm này chút nào.

Because they had decided in their minds, I believe,

Vì họ đã định trong đầu mình rằng, tôi tin,

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

rằng sự công bằng là một vấn đề rất phức tạp

và rằng động vật không thể có khả năng này.

And so one philosopher even wrote us

Và một nhà triết học thậm chí viết cho chúng tôi rằng

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

loài khỉ không thể nào có tính công bằng được.

because fairness was invented during the French Revolution.

vì tính công bằng chỉ được phát hiện trong Cách Mạng Pháp.

(Laughter)

(Cười)

Một người khác đã viết cả một chương

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

nói rằng anh ta tin rằng phải có cái gì đó liên quan đến sự công bằng

if the one who got grapes would refuse the grapes.

nếu con khỉ nhận được nho từ chối lấy nho.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

Điều thú vị là Sarah Brosnan

người thực hiện thí nghiệm này với loài tinh tinh,

had a couple of combinations of chimpanzees

đã kết hợp một cặp tinh tinh

where, indeed, the one who would get the grape

mà, con tinh tinh nhận được nho thực sự sẽ từ chối lấy nho

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

cho đến khi con kia cũng nhận được nho.

Vì vậy, chúng ta đang tiến rất gần đến với tính công bằng ở loài người.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

Và tôi nghĩ rằng các nhà triết học cần suy nghĩ lại triết lý của họ một chút.

So let me summarize.

Thế nên cho phép tôi được tóm tắt lại.

I believe there's an evolved morality.

Tôi tin rằng có một sự tiến hóa về đạo đức.

I think morality is much more than what I've been talking about,

Tôi nghĩ rằng đạo đức còn to lớn hơn nhiều những gì mà tôi đã nói,

nhưng sẽ không thể nếu thiếu những yếu tố

but it would be impossible without these ingredients

mà chúng ta thấy ở những loài động vật linh trưởng khác

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

đó chính là sự đồng cảm và an ủi,

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

xu hướng ủng hộ xã hội, sự tương hỗ và tính công bằng.

Và vì vậy chúng tôi nghiên cứu về những vấn đề đặc biệt này

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

để thấy rằng chúng ta có thể tạo ra một nền đạo đức từ dưới lên, có thể nói như vậy,

without necessarily god and religion involved,

không nhất thiết phải có liên hệ đến Chúa trời và tôn giáo,

và để thấy làm thế nào mà chúng ta có thể có một sự tiến hóa về đạo đức.

and to see how we can get to an evolved morality.

Cảm ơn các bạn đã chú ý lắng nghe.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(Vỗ tay)