Moral behavior in animals | Frans de Waal

Tłumaczenie: Dagmara Platuska Korekta: Marta Krzeminska

I was born in Den Bosch,

Urodziłem się w Den Bosch,

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

mieście, którego nazwę malarz Hieronim Bosch przyjął na swoje nazwisko.

And I've always been very fond of this painter

Bardzo lubię obrazy Bosha,

który żył i pracował w XV wieku.

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

Jeśli chodzi o jego stosunek do moralności,

żył w czasach kiedy wpływ religii malał

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

i wydaje się, że zastanawiał się

and he was sort of wondering, I think,

co stałoby się ze społeczeństwem

what would happen with society if there was no religion

gdyby religii nie było, lub było jej mniej.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

Bosh namalował ten znany obraz ,,Ogród ziemskich rozkoszy''.

Niektórzy widzą go

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

jako obraz ludzkości przed Upadkiem,

or being humanity without any Fall at all.

albo ludzkość bez żadnego Upadku.

Zastanawiam się

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

co by się stało, gdybyśmy nie spróbowali ,,owocu wiedzy''

Jaką mielibyśmy moralność?

and what kind of morality would we have.

Dużo później, jako student,

Much later, as a student, I went to a very different garden,

poszedłem do innego ogrodu

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

do ogrodu zoologicznego w Arnhem,

gdzie trzymamy szympansy.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

To ja jako młody chłopak z młodym szympansem.

(Śmiech)

(Laughter)

Odkryłem wtedy,

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

że szympansy są żądne władzy i napisałem o tym książkę.

W tamtych czasach badania nad zwierzętami

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

skupiały się na agresji i konkurencji.

Namalowałem obraz królestwa zwierząt

I painted a whole picture of the animal kingdom

i ludzkości

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

przedstawiając nas jako konkurencyjnych

i agresywnych.

we are all out for our own profit, basically.

Zależy nam głównie na korzyściach dla siebie.

This is the launch of my book.

To jest promocja mojej książki.

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

Nie wiem jak dokładnie szympansy ją przeczytały,

ale wyglądały na zainteresowane.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

W czasie

zbierania materiałów do książki o dominacji

on power and dominance and aggression and so on,

władzy i agresji

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

odkryłem, że szympansy godzą się po kłótniach.

Tutaj widzicie dwa samce, które się pokłóciły.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

Weszły na drzewo i jeden z nich wyciąga rękę do drugiego.

Chwilę po tym jak zrobiłem to zdjęcie, zeszły razem niżej,

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

żeby się pocałować i objąć.

and kissed and embraced each other.

To jest bardzo ciekawe,

And this is very interesting

bo skoro wtedy mówiło się o konkurencji i agresji

because at the time, everything was about competition and aggression,

nie miałoby to sensu.

so it wouldn't make any sense.

Jedyną rzeczą mającą znaczenie to czy wygrasz czy przegrasz.

The only thing that matters is that you win or you lose.

Więc po co się godzić po kłótni?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

To nie miało sensu.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

Tak robią to bonobo. Wszystko załatwiają seksem.

And so they also reconcile with sex.

I seksem też się godzą.

But the principle is exactly the same.

Ale zasada jest taka sama.

The principle is that you have a valuable relationship

Jeśli zbudowałeś

ważny związek,

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

który zniszczy się przez konflikt,

musisz coś z tym zrobić.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

Moje spojrzenie na królestwo zwierząt

i ludzi

zaczęło się zmieniać.

started to change at that time.

Opinia obecna w naukach

So we have this image in political science, economics, the humanities,

politycznych, humanistycznych, ekonomii

i filozofii, mówi,

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

że człowiek jest człowiekowi wilkiem.

Że jesteśmy z natury źli.

And so deep down, our nature is actually nasty.

To bardzo niesprawiedliwy obraz wilka.

I think it's a very unfair image for the wolf.

Wilk jest przecież

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

zwierzęciem współpracującym z innymi.

And that's why many of you have a dog at home,

Dlatego mamy w domu psy,

which has all these characteristics also.

które również posiadają tę cechę.

To też niesprawiedliwe dla człowieka,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

który jest bardziej empatyczny i skłonny do współpracy,

than given credit for.

niż się często uważa.

So I started getting interested in those issues

Zacząłem się tym interesować

and studying that in other animals.

i obserwować u innych zwierząt.

Oto filary moralności.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

Jeśli spytacie kogoś:,,Na czym oparta jest moralność?''

these are the two factors that always come out.

są dwie rzeczy, które zawsze się pojawiają.

One is reciprocity,

Wzajemność i połączone z nią

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

poczucie sprawiedliwości i słuszności,

oraz empatia i współczucie.

And the other one is empathy and compassion.

Ludzka moralność to coś więcej,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

ale bez tych dwóch filarów,

there would be not much remaining, I think.

niewiele by zostało.

So they're absolutely essential.

Są one niezbędne.

So let me give you a few examples here.

Pokażę kilka przykładów.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

To bardzo stary klip z Centrum Naczelnych w Yerkes,

gdzie szympansy uczone są współpracy.

where they trained chimpanzees to cooperate.

Już prawie 100 lat temu

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

robiliśmy eksperymenty ze współpracy.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

Oto dwa młode szympansy i pudełko,

które jest za ciężkie dla jednego szympansa.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

W pudełku jest jedzenie.

And of course, there's food on the box.

Inaczej by tak mocno nie ciągnęły.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

Więc ciągną to pudełko.

And so they're bringing in the box.

Widać synchronizację.

And you can see that they're synchronized.

Współpracują ze sobą, ciągną w tym samym momencie.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

To duży postęp w porównaniu do innych zwierząt,

It's already a big advance over many other animals

które nie potrafiłyby tego zrobić.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

A teraz coś ciekawszego.

Jeden z szympansów został nakarmiony,

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

więc już nie jest zaintresowany

zadaniem.

(Śmiech)

(Laughter)

(Śmiech)

(Laughter)

(Śmiech)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

Teraz popatrzcie co się dzieje na końcu.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(Śmiech)

He takes basically everything.

Właściwie sam wszystko zjada.

(Laughter)

(Śmiech)

There are two interesting parts about this.

Mamy tutaj dwie ciekawe rzeczy.

One is that the chimp on the right

Szympans z prawej strony

has a full understanding he needs the partner --

rozumie, że potrzebuje partnera,

so a full understanding of the need for cooperation.

wie, że potrzebuje współpracy.

Po drugie partner jest skłonny do współpracy

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

nawet bez zainteresowania jedzeniem.

Why would that be?

Prawdopodobnie ma to związek z wzajemnością.

Well, that probably has to do with reciprocity.

Dużo dowodów dot. zwierząt człekokształtnych i innych,

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

wskazuje, że odwdzięczają się za przysługę.

that they return favors.

Partner się odwdzięczy

He will get a return favor at some point in the future.

kiedyś w przyszłości.

And so that's how this all operates.

I tak to działa.

Podobne zadania dajemy słoniom.

We do the same task with elephants.

Choć praca ze nimi może być niebezpieczna.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

Jeśli chodzi o słonie problemem

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

jest to, że nie można zbudować czegoś,

that is too heavy for a single elephant.

co byłoby za ciężkie dla jednego słonia.

Now you can probably make it,

Pewnie można,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

ale to byłoby pewnie kiepskie.

My w tym przypadku...

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

robimy te badania w Tajlandii dla Josha Plotnika...

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

mamy taką maszynę owiniętą liną.

Pociągając z jednej strony

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

lina zniknie z drugiej.

Dwa słonie muszą pociągnąć linę w tym samym czasie.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

W przeciwnym razie nic się nie stanie,

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

a lina zniknie.

The first tape you're going to see

Na pierwszym filmie

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

słonie są wypuszczone razem

i podchodzą do urządzenia.

The apparatus is on the left, with food on it.

Jest ono po lewej i jest na nim jedzenie

Podchodzą więc razem,

And so they come together, they arrive together,

razem chwytają linę i ciągną.

they pick it up together, and they pull together.

Jest to dla nich dosyć proste.

So it's actually fairly simple for them.

Oto one.

There they are.

Tak przyciągają urządzenie.

So that's how they bring it in.

Ale teraz utrudnimy zadanie.

But now we're going to make it more difficult.

Ten eksperyment ma sprawdzić

Because the purpose of this experiment

jak dobrze rozumieją one współpracę.

is to see how well they understand cooperation.

Czy tak samo dobrze jak szympansy?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

Następnym razem

What we do in the next step is we release one elephant before the other

wypuszczamy jednego słonia wcześniej.

and that elephant needs to be smart enough

Musi on być na tyle sprytny,

to stay there and wait and not pull at the rope --

żeby poczekać i nie ciągnąć za linę,

bo jak pociągnie to ona zniknie i tyle.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

Ten słoń robi coś nielegalnego

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

czego mu nie pokazaliśmy.

But it shows the understanding he has,

Ale to pokazuje, jakie ma zrozumienie.

Kładzie swoją stopę na linie,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

staje na niej i czeka na drugiego słonia.

Wtedy ten drugi wykona całą pracę za niego.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

To się nazywa ,,wykorzystywanie''.

(Laughter)

(Śmiech)

Pokazuje to inteligencję, jaką mają słonie.

But it shows the intelligence that the elephants have.

Wymyślają kilka alternatywnych sposobów,

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

które niekoniecznie pochwalamy.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

Więc teraz podchodzi drugi słoń

i przyciąga to sam.

and is going to pull it in.

Spójrzcie na tego drugiego, oczywiście nie omieszka zjeść.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(Śmiech)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

Wzajemność jako element współpracy.

A teraz coś na temat empatii.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

W obecnych badaniach skupiam się na empatii.

And empathy has two qualities:

Ma ona dwie cechy.

One is the understanding part of it.

Pierwsza to zdolność

This is just a regular definition:

do rozumienia i podzielania uczuć innych.

the ability to understand and share the feelings of another.

Druga jest emocjonalna.

And the emotional part.

Empatia ma dwa kanały.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

Jeden to kanał cielesny.

If you talk with a sad person,

Rozmawiając ze smutną osobą

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

przyjmiemy smutny wyraz twarzy i posturę.

and before you know it, you feel sad.

Zanim się spostrzeżemy, czujemy się smutni.

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

Ten kanał cielesny empatii emocjonalnej

posiada wiele zwierząt.

which many animals have.

Na przykład psy.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

Dlatego właśnie ludzie trzymają w domu ssaki,

and not turtles or snakes or something like that,

a nie żółwie, węże czy inne stworzenia,

które nie posiadają tego rodzaju empatii.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

Drugi kanał jest kognitywny:

which is more that you can take the perspective of somebody else.

możemy przejąć perspektywę kogoś innego.

To jest bardziej ograniczone.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

Bardzo nie wiele zwierząt to potrafi.

Na przykład słonie i małpy człekokształtne.

Synchronizacja, która jest częścią

So synchronization,

tego mechanizmu empatii,

which is part of that whole empathy mechanism,

jest w królestwie zwierząt od dawna.

is a very old one in the animal kingdom.

U ludzi można to zaobserwować

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

przy zaraźliwym ziewaniu.

Humans yawn when others yawn.

Ludzie ziewają na widok innych ziewających

And it's related to empathy.

i to jest związane z empatią.

It activates the same areas in the brain.

Aktywuje te same obszary w mózgu.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

Ludzie, którzy ziewają widząc innych ziewających

są bardzo empatyczni.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

Ci, którzy mają problem z empatią, np. dzieci autystyczne

nie mają odruchu zaraźliwego ziewania.

they don't have yawn contagion.

Także jest to powiązane.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

Badamy to u szympansów pokazując im nagranie głowy.

U góry z lewej

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

jest nagranie głowy, która ziewa.

Oto szympans ją oglądający,

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

prawdziwy szympans oglądający ekran komputerowy,

on which we play these animations.

na którym puszczamy te animacje.

(Śmiech)

(Laughter)

Więc zaraźliwe ziewanie,

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

które pewnie wszyscy znacie

and maybe you're going to start yawning soon now --

i może niektórzy z was zaraz zaczną ziewać,

is something that we share with other animals.

jest czymś, co podzielamy ze zwierzętami.

And that's related to that whole body channel of synchronization

Jest to związane z synchronizacją całego ciała,

that underlies empathy,

która leży u podstaw empatii,

and that is universal in the mammals, basically.

która jest właściwie wspólna dla ssaków.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

Obecnie badamy też bardziej złożone emocje, np. pocieszanie.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

To jest samiec, który przegrał walkę i wrzeszczy.

and a juvenile comes over and puts an arm around him

Młody szympans obejmuje go

i uspokaja.

and calms him down.

That's consolation.

To jest pocieszanie. Bardzo podobne do tego ludzkiego.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

A zachowania pocieszające

(Laughter)

biorą się z empatii.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

Chcąc zbadać empatię u dzieci,

is to instruct a family member to act distressed,

każemy członkowi rodziny udawać przygnębienie

i podpatrujemy jak zachowają się dzieci.

and then to see what young children do.

To też jest powiązane z empatią

And so it is related to empathy,

i tego rodzaju emocje obserwujemy.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

Ostatnio opublikowaliśmy eksperyment, o którym może słyszeliście.

It's on altruism and chimpanzees,

Dotyczył on altruizmu u szympansów.

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

Pytanie brzmi: czy szympansy obchodzi

dobro kogoś innego?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

Przez lata zakładano,

że tylko ludzie są do tego zdolni,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

że tylko ludzie troszczą się o dobro innych.

Now we did a very simple experiment.

Przeprowadziliśmy prosty eksperyment.

na szympansach żyjących w Lawrenceville,

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

ośrodku badań w Yerkes.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

Tak mieszkają.

And we call them into a room and do experiments with them.

Wołamy je do pomieszczenia i robimy doświadczenia.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

Tutaj, umieściliśmy dwa szympansy obok siebie.

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

Jeden ma wiadro z klockami. Każdy klocek ma inne znaczenie.

Jeden rodzaj klocków karmi tylko szympansa, który dokonuje wyboru,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

a drugi karmi ich obu.

So this is a study we did with Vicki Horner.

To badanie przeprowadziliśmy z Vicky Horner.

And here, you have the two color tokens.

Tutaj widzicie dwa kolory klocków.

Szympansy mają ich pełne wiadra.

So they have a whole bucket full of them.

I muszą wybrać jeden z dwóch kolorów.

And they have to pick one of the two colors.

Zobaczcie jak to działa.

You will see how that goes.

Jeśli ten szympans dokona samolubnego wyboru,

So if this chimp makes the selfish choice,

w tym przypadku to klocek czerwony,

which is the red token in this case,

musi nam go podać.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

My go kładziemy na stole, gdzie są dwie nagrody żywnościowe,

ale w tym przypadku tylko ten po prawej dostaje jedzenie.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

Samica z lewej odchodzi, bo już wie,

że dla niej nic tym razem nie będzie.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

Ten następny to klocek prospołeczny.

I to jest ciekawe. Dla tego,

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

kto dokonuje wyboru,

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

to jest właściwie bez znaczenia.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

Ona daje nam klocek prospołeczny i oba szympansy dostają jedzenie.

So the one who makes the choices always gets a reward.

Ten, kto wybiera, zawsze dostaje nagrodę.

So it doesn't matter whatsoever.

Więc dla niego to nie ma znaczenia.

And she should actually be choosing blindly.

Powinna właściwie wybierać na ślepo.

Ale odkryliśmy,

But what we find is that they prefer the pro-social token.

że one wolą klocek prospołeczny.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

To jest linia spodziewanego rezultatu 50%.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

Szczególnie kiedy parter zwraca na siebie uwagę.

Kiedy wywiera presję na drugiego...

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

Kiedy jeden zaczyna pluć wodą i zastraszać drugiego,

then the choices go down.

wtedy wybór prospołeczny maleje.

(Laughter)

It's as if they're saying,

To tak jakby mówił:

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

,,Jak nie będziesz się zachowywał, to nie będę prospołeczny''.

A to dzieje się,

And this is what happens without a partner,

kiedy nie ma obok partnera.

when there's no partner sitting there.

Przekonaliśmy się, że szympansy

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

troszczą się o dobro innych,

especially, these are other members of their own group.

szczególnie jeśli są to członkowie ich własnej grupy.

Ostatnim doświadczeniem, o jakim opowiem

So the final experiment that I want to mention to you

jest badanie nad sprawiedliwością.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

Stało się ono bardzo sławne

And there are now many more,

i jest już dużo podobnych.

because after we did this about 10 years ago,

Po tym jak je przeprowadziliśmy 10 lat temu,

it became very well-known.

stało się dobrze znane.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

Przeprowadziliśmy je z małpkami kapucynkami.

Pokażę wam pierwsze doświadczenie.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

Teraz już zrobiono to też z psami, ptakami

and with chimpanzees.

i szympansami.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

My z Sarą Brosnan zaczęliśmy od małpek kapucynek.

Oto co zrobiliśmy:

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

posadziliśmy obok siebie dwie małpki.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

Są to zwierzęta, które żyją w grupie, znają się.

Zabieramy je z grupy i umieszczamy w pokoju badań.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

Mają bardzo proste zadanie

And there's a very simple task that they need to do.

do wykonania.

And if you give both of them cucumber for the task,

I jeśli za wykonane zadanie obu małpkom

siedzącym koło siebie damy ogórka,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

mogą to powtórzyć 25 razy.

Ogórek, mimo że składa się głównie z wody,

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

jest dla nich prawdziwą nagrodą.

Ale jeśli dacie parterowi winogrona...

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

preferencje żywnościowe kapucynek

correspond exactly with the prices in the supermarket --

odpowiadają cenom w supermarketach...

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

jeśli damy im winogrona, co im bardziej odpowiada,

stwarzamy nierówność.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

Przeprowadziliśmy takie doświadczenie.

Recently, we videotaped it with new monkeys

Ostatnio nagraliśmy to z małpkami, które pierwszy raz to robiły

who'd never done the task,

myśląc, że może będzie u nich silniejsza reakcja

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

i faktycznie tak było.

and that turned out to be right.

Małpka z lewej strony dostaje ogórka.

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

Małpka z prawej dostaje winogrona.

The one on the right is the one who gets grapes.

Ta, która dostaje ogórka,

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

pierwszy kawałek jest zupełnie OK,

pierwszy kawałek zjada.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

Potem widzi, że druga dostaje winogrono i co się dzieje?

Oddaje nam kamień. Takie jest zadanie.

So she gives a rock to us. That's the task.

A my dajemy jej kawałek ogórka, którego ona zjada.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

Teraz druga musi dać nam kamień.

The other one needs to give a rock to us.

I robi to.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

Dostaje winogrono i zjada je.

and eats it.

Ta druga to widzi.

The other one sees that.

Daje nam teraz kamień

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

i dostaje, znowu, ogórka.

(Laughter)

(Śmiech)

(Laughter ends)

Uderza kamieniem o ścianę.

She tests a rock now against the wall.

Musi dać go nam.

She needs to give it to us.

I znowu dostaje ogórka.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(Śmiech)

To jak protest na Wall Street.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(Śmiech)

(Applause)

(Brawa)

Opowiem wam

I still have two minutes left --

zabawną historię z tym związaną.

let me tell you a funny story about this.

Te badania stały się bardzo sławne

This study became very famous and we got a lot of comments,

i dostaliśmy dużo komentarzy,

głownie od antropologów, ekonomistów

especially anthropologists, economists, philosophers.

i filozofów.

They didn't like this at all.

Nie spodobało im się to.

Because they had decided in their minds, I believe,

Myślę, że dlatego, że zakładali,

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

że poczucie sprawiedliwości to złożona sprawa

i zwierzęta nie powinny tego posiadać.

And so one philosopher even wrote us

Jeden z filozofów napisał do nas,

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

że to niemożliwe, żeby małpy miały poczucie sprawiedliwości

because fairness was invented during the French Revolution.

bo wynaleziono je dopiero podczas Rewolucji Francuskiej.

(Laughter)

(Śmiech)

Ktoś inny napisał cały rozdział

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

o tym, że uwierzyłby, że chodziło tu o poczucie sprawiedliwości

if the one who got grapes would refuse the grapes.

gdyby małpka, która odmówiła wzięcia winogron.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

Ciekawe, że Sarah Brosnan,

która robiła te doświadczenia z szympansami

had a couple of combinations of chimpanzees

miała kilka szympansów,

where, indeed, the one who would get the grape

które faktycznie odmawiały ofiarowanego winogrona,

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

dopóki sąsiad też go nie dostał.

Zbliżamy się do ludzkiego pojęcia sprawiedliwości.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

Myślę, że filozofowie powinni przemyśleć swoją filozofię.

So let me summarize.

Pozwólcie, że podsumuję.

I believe there's an evolved morality.

Wierzę, że moralność wyewoluowała.

I think morality is much more than what I've been talking about,

Moralność to coś więcej niż to, o czym tutaj mówiłem,

ale nie byłaby możliwa bez składników,

but it would be impossible without these ingredients

które znajdujemy też u innych naczelnych.

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

Jest to empatia, pocieszanie,

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

prospołeczność, wzajemność i poczucie sprawiedliwości.

Zajmujemy się tym,

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

żeby przekonać się czy można stworzyć moralność od dołu w górę,

without necessarily god and religion involved,

bez konieczności Boga czy religii,

zobaczyć jak można dojść do moralności wyewoluowanej.

and to see how we can get to an evolved morality.

Dziękuję za uwagę.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(Brawa)