Moral behavior in animals | Frans de Waal

Frans de Waal: Hayvanlarda ahlaki davranışlar

Çeviri: Meric Aydonat Gözden geçirme: osman oguz ahsen

I was born in Den Bosch,

Den Bosch'da doğdum,

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

ressam Hieronymus Bosch'un adını aldığı yerde.

And I've always been very fond of this painter

15. yy'da yaşamış bu ressama

hep hayranlık duydum.

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

Ahlakla ilgili olarak bu ressamın ilginç yanı

dinin etkisinin azaldığı bir çağda yaşadı

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

ve bence din olmadan

and he was sort of wondering, I think,

ya da daha az olduğunda

what would happen with society if there was no religion

topluma ne olacağını merak ediyordu.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

Ve bu ünlü resmini yaptı. "Dünyevi Zevklerin Bahçesinde".

Bazıları bunu

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

Düşüş'ten önce insanlık

or being humanity without any Fall at all.

veya Düşüş olmadan insanlık olarak yorumladı.

İnsan düşünmeden edemiyor,

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

bilginin meyvesini tatmasaydık ne olurdu

ve nasıl bir ahlak anlayışımız olurdu?

and what kind of morality would we have.

Daha sonra öğrenciyken,

Much later, as a student, I went to a very different garden,

daha farklı bir bahçeye gittim,

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

Arnhem'de şempanzeleri tuttuğumuz

bir zooloji bahçesi.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

Bu bir bebek şempanzeyle genç yaştaki ben.

(Gülüşmeler)

(Laughter)

Burada şempanzelerin güce aç

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

olduklarını fark ettim ve bununla ilgili bir kitap yazdım.

Bu sıralarda hayvanlarla ilgili araştırmalar

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

saldırganlığa ve rakabete odaklanmıştı.

İnsanlar da dahil olmak üzere

I painted a whole picture of the animal kingdom

hayvanlar aleminin bir resmini çizdim,

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

derinliklerimizde rekabetçiyiz,

agresifiz,

we are all out for our own profit, basically.

yani özünde kendi çıkarlarımız için çabalıyoruz.

This is the launch of my book.

Bu kitabımın piyasaya sürülüşü.

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

Şempanzelerin ne kadar okuduklarını bilmiyorum,

ama kitabımla gayet ilgili duruyorlar.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

Güçle, baskınlıkla, saldırganlıkla, vs. ilgili

bu araştırmaları yaparken,

on power and dominance and aggression and so on,

şempanzelerin kavga ettikten sonra

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

barıştıklarını keşfettim.

Burada kavga etmiş iki erkek görüyorsunuz.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

Sonra bir ağaçta biri diğerine elini uzatıyor.

Bu resme ikinci baktığımda, ağacın çatalında buluştular,

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

öpüşüp barıştılar.

and kissed and embraced each other.

Bu bir hayli ilginç,

And this is very interesting

çünkü o zamanlar her şey rekabet ve saldırganlıkla ilgiliydi,

because at the time, everything was about competition and aggression,

yani bu pek de mantıklı gelmiyordu.

so it wouldn't make any sense.

Önemli olan şey kazanıp kaybetmek.

The only thing that matters is that you win or you lose.

Bir kavgadan sonra niye barışasınız ki?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

Bu hiç de mantıklı değil.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

Pigme şempanzeleri böyle yapıyor. Pigme şempanzeleri her şeyi seksle yapıyor.

And so they also reconcile with sex.

Seksle de barışıyorlar.

But the principle is exactly the same.

Ancak temel prensip tamamen aynı.

The principle is that you have a valuable relationship

Prensip şu ki

değer verdiğiniz bir ilişki

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

bir çatışmayla zarar görüyor,

bunun için bir şeyler yapmalısınız.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

İnsanların da dahil olduğu

hayvanlar alemiyle ilgili görüşlerim

bu zamanlarda değişmeye başladı.

started to change at that time.

Siyaset biliminde, ekonomide,

So we have this image in political science, economics, the humanities,

beşeri bilimlerde, felsefede

belirli bir görüşümüz var:

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

insan insanın kurdudur.

Kötü olmak doğamızda var.

And so deep down, our nature is actually nasty.

Bence bu kurtlar için haksızlık.

I think it's a very unfair image for the wolf.

Kurtlar aslında

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

oldukça işbirlikçi hayvanlar.

And that's why many of you have a dog at home,

Bu nedenler birçoğunuz evinde aynı karakteristiğe sahip

which has all these characteristics also.

köpekler var.

Bu, insanlar için de haksızlık,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

insanlar atfedildiklerinden daha

than given credit for.

işbirlikçi ve empati sahibi.

So I started getting interested in those issues

Böylece bu meselelerle ilgilenmeye

and studying that in other animals.

ve diğer hayvanlarda bunun üzerinde çalışmaya başladım.

Bunlar ahlakın temel taşları.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

Birisine "Ahlak hangi temellere dayanır?" diye sorarsanız,

these are the two factors that always come out.

hep bu iki öğe öne çıkar.

One is reciprocity,

Birisi karşılık vermek,

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

bu, adalet ve eşitlik anlayışıyla ilişkilendirilir.

Diğeri de empati ve şevkat.

And the other one is empathy and compassion.

İnsan ahlakı bunlardan daha fazlasını içeriyor,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

ancak bu iki temeli kaldırırsanız

there would be not much remaining, I think.

bana kalırsa geriye pek bir şey kalmaz.

So they're absolutely essential.

Yani bunlardan vazgeçilemez.

So let me give you a few examples here.

İzin verin size birkaç örnek vereyim.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

Bu Yerkes Primat Merkezi'nden bir video,

şempanzeleri işbirliği yapmaları için eğitiyorlar.

where they trained chimpanzees to cooperate.

Bu neredeyse 100 yıl önce yapılmış,

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

işbirliğiyle ilgili deneyler yapıyorduk.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

Burada iki genç şempanzeye bir kutu verilmiş,

bu tek şempanzenin içeri çekebilmesi için çok ağır.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

Tabii ki kutunun içinde yemek var.

And of course, there's food on the box.

Başka türlü bu kadar azimle çekmezlerdi.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

Kutuyu yaklaştırabiliyorlar.

And so they're bringing in the box.

Senkronize çalıştıklarını görebilirsiniz.

And you can see that they're synchronized.

Birlikte çalışıyorlar ve aynı anda çekiyorlar.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

Bu, bunu başaramayacak birçok hayvana göre

It's already a big advance over many other animals

büyük bir gelişme.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

Şimdi daha da ilginç bir resimle karşılaşacaksınız,

çünkü şimdi şempanzelarden biri beslendi.

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

Artık bu iki şempanzeden birisi

bu görevle pek de ilgilenmiyor.

(Gülüşmeler)

(Laughter)

(Gülüşmeler)

(Laughter)

(Gülüşmeler)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

Bunun sonunda ne olduğuna bakın.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

He takes basically everything.

Hepsini alıyor.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

There are two interesting parts about this.

Bununla ilgili iki ilginç şey var.

One is that the chimp on the right

Birincisi sağdaki şempanze

has a full understanding he needs the partner --

bir partnere ihtiyacı olduğunu biliyor --

so a full understanding of the need for cooperation.

yani işbirliğine ihtiyacı olduğunun farkında.

İkincisi bu partner, yemek derdi olmasa da

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

çalışmaya istekli.

Why would that be?

Neden ki? Bunun büyük ihtimalle karşılıkla ilgisi var.

Well, that probably has to do with reciprocity.

Primatların ve diğer hayvanların iyiliklerin karşılığını verdiğine dair

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

pek çok kanıtımız var.

that they return favors.

Yani gelecekte bir zamanda

He will get a return favor at some point in the future.

iyiliğinin karşılığını alacak.

And so that's how this all operates.

Yani bu işler böyle oluyor.

Fillerle de aynı işi yaptık.

We do the same task with elephants.

Fillerle çalışmak oldukça tehlikeli.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

Fillerle ilgili diğer bir sorun da

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

tek bir fil için ağır

that is too heavy for a single elephant.

bir düzeneği yapamazsınız.

Now you can probably make it,

Belki de yapabilirsiniz,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

ancak büyük olasılıkla oldukça uyduruk bir şey olur.

Bu durumda ne yaptık --

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

Bu çalışmaları Tayland'da Josh Plotnik için yapıyoruz --

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

etrafında tek bir halat olan bir düzenek yaptık.

Halatın bir tarafından çekerseniz,

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

öbür tarafı kaçıyor.

Yani iki filin bunu aynı anda tutup çekmesi gerekiyor.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

Öbür türlü hiçbir şey olmayacak

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

ve halat kaybolacak.

The first tape you're going to see

Göreceğiniz ilk kayıtta

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

iki fil aynı anda salınıp

düzeneğe ulaşıyorlar.

The apparatus is on the left, with food on it.

Düzenek solda, üzerinde yiyecekler var.

Birlikte geliyorlar,

And so they come together, they arrive together,

birlikte tutup birlikte çekiyorlar.

they pick it up together, and they pull together.

Bu onlar için oldukça basit.

So it's actually fairly simple for them.

İşte oradalar.

There they are.

İçeriye bu şekilde götürüyorlar.

So that's how they bring it in.

Şimdi işi biraz zorlaştıracağız.

But now we're going to make it more difficult.

Bu deneyin bütün amacı

Because the purpose of this experiment

işbirliğini ne kadar iyi anladıklarını görmek.

is to see how well they understand cooperation.

Şempanzeler kadar iyi anlıyorlar mı mesela?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

İkinci adımda,

What we do in the next step is we release one elephant before the other

bir fili diğerinden önce salıyoruz

and that elephant needs to be smart enough

ve bu filin orada durup beklemesi ve halatı çekmemesi

to stay there and wait and not pull at the rope --

gerektiğini bilecek kadar akıllı olması gerekiyor --

çünkü halatı çekerse, öbür taraftan kaçacak ve test orada bitecek.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

Şimdi fil bizim öğretmediğimiz

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

kural dışı bir şey yapıyor.

But it shows the understanding he has,

Ancak bu olayı anladığını gösteriyor,

çünkü koca ayağını halatın üstüne koyuyor,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

halatın üzerinde durup diğer fili bekliyor,

ve diğeri gelip bütün işi onun için yapacak.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

Buna beleşçilik diyoruz.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Ancak bu fillerin ne kadar da akıllı olduğunu gösteriyor.

But it shows the intelligence that the elephants have.

Bizim her zaman onaylamadığımız

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

bu alternatif yöntemleri buluyorlar.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

Diğer fil gelip

düzeneği çekiyor.

and is going to pull it in.

Diğerine bakın. Tabii ki yemeyi unutmuyor.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(Gülüşmeler)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

Bu işbirliği, karşılık tarafıydı.

Şimdi empatiye gelelim.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

Şimdiki araştımamın ana konusu empati.

And empathy has two qualities:

Empatinin iki niteliği var.

One is the understanding part of it.

Birincisi anlayış. Genel tanımı:

This is just a regular definition:

diğerlerinin hislerini anlama ve paylaşma yeteneği.

the ability to understand and share the feelings of another.

İkinci niteliği duygusal.

And the emotional part.

Empatinin iki kanalı var.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

Birincisi vücut kanalı.

If you talk with a sad person,

Üzgün birisiyle konuşursanız,

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

üzgün bir ifade ve duruş edineceksiniz

and before you know it, you feel sad.

ve ne olduğunu anlamadan kendinizi üzgün hissedeceksiniz.

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

Bu empatinin vücut kanalı,

birçok hayvan buna sahip.

which many animals have.

Ortalama köpeğinizde de bu var.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

Bu aslında insanların evde

and not turtles or snakes or something like that,

bu tarz empatiye sahip olmayan kaplumbağa ya da yılan değil de

memelileri beslemelerinin nedeni.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

Bir de anlayış kanalı var.

which is more that you can take the perspective of somebody else.

Başka birisinin bakış açısından bakabiliyorsunuz.

Bu biraz daha sınırlı.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

Birkaç hayvan var -- sanırım filler ve maymunlar bunu yapabiliyorlar --

ancak bunu yapabilen çok az hayvan var.

Empati mekanizmasının

So synchronization,

önemli bir bileşeni olan eşzamanlama

which is part of that whole empathy mechanism,

hayvanlar aleminin çok eskiden beri var.

is a very old one in the animal kingdom.

İnsanlarda bunu esneme bulaşıcılığıyla

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

gözlemleyebiliyoruz.

Humans yawn when others yawn.

İnsanlar diğerleri esnediğinde esniyorlar.

And it's related to empathy.

Bu empatiyle ilgili.

It activates the same areas in the brain.

Beyinde aynı bölgeleri aktıve ediyor.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

Ayrıca şunu da biliyoruz ki esneme bulaşıcılığına hassas olan insanlar

oldukça empatiye sahipler.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

Empatiyle ilgili sorunları olan insanlar, otistik çocuklar gibi,

başkası esneyince esnemiyorlar.

they don't have yawn contagion.

Yani bu, bağlantılı.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

Bunu hareketli bir başla, şempanzelerde araştırdık.

Sol yukarıda esneyen

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

hareketli bir baş görüyorsunuz.

Bir şempanze bunu izliyor,

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

bu animasyonları gösterdiğimiz

on which we play these animations.

bir bilgisayar ekranını izleyen gerçek bir şempanze.

(Gülüşmeler)

(Laughter)

Hepinizin bildiği

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

esnemenin bulaşıcı olması --

and maybe you're going to start yawning soon now --

belki de birazdan esnemeye başlayacaksınız --

is something that we share with other animals.

diğer hayvanlarla paylaştığımız bir özellik.

And that's related to that whole body channel of synchronization

Bu empatinin temellerinde eşzamanlılığın

that underlies empathy,

vücut kanalıyla ilgili bir şey

and that is universal in the mammals, basically.

ve temelde bütün memeliler buna sahip.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

Daha karmaşık ifadeleri de araştırıyoruz. Bu, teselli.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

Burada kavgayı kaybeden bir şempanze çığlık atıyor,

and a juvenile comes over and puts an arm around him

bir genç yanına geliyor, kollarını sarıyor

ve onu sakinleştiriyor.

and calms him down.

That's consolation.

Bu teselli. İnsan tesellisine oldukça yakın.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

Bu teselli davranışı

(Laughter)

empatiden geliyor.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

Çocuklarda empatiyi şu şekilde çalışıyoruz;

is to instruct a family member to act distressed,

bir aile üyesine sıkıntılı gözükmesini söylüyoruz,

sonra çocuğun ne yapacağını izliyoruz.

and then to see what young children do.

Bu, empatiyle ilgili,

And so it is related to empathy,

baktığımız ifade de bu.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

Duymuş olabileceğiniz bir araştırmayı yakın zamanda yayınladık.

It's on altruism and chimpanzees,

Başkalarını düşünme ve şempanzeler üzerine.

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

Burada soru, şempanzeler

başkalarının iyiliğini düşünüyorlar mı?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

Onlarca yıl bunu sadece

insanların yapabildiği düşünüldü,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

sadece insanlar başkalarının iyiliğini düşünür.

Now we did a very simple experiment.

Basit bir deney yaptık.

Lawrenceville'de Yerkes'in saha istasyonunda

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

yaşayan şempanzeler üzerinde yaptık.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

Böyle yaşıyorlar.

And we call them into a room and do experiments with them.

Onları bir odaya getirip onlarla deneyler yapıyoruz.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

Bu durumda, iki şempanzeyi yan yana koyduk,

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

Birine bir kova dolusu marka verdik, her markanın farklı bir anlamı var.

Bir çeşit marka sadece seçtiği partnerini besliyor,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

diğeri ikisini de.

So this is a study we did with Vicki Horner.

Bu çalışmayı Vicku Horner'la yaptık.

And here, you have the two color tokens.

Burada iki tane renkli marka görüyorsunuz.

Onlara bir kova dolusu verdik.

So they have a whole bucket full of them.

İki renkten birini seçmek zorundalar.

And they have to pick one of the two colors.

Bunun nasıl olduğunu göreceksiniz.

You will see how that goes.

Eğer bir şempanze bencil bir seçim yaparsa,

So if this chimp makes the selfish choice,

bu durumda kırmızı marka,

which is the red token in this case,

onu bize vermek zorunda.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

Biz markayı alıyoruz, üzerinde iki yemek ödülünün olduğu masaya koyuyoruz,

ancak bu durumda sadece sağdaki yemeği alıyor.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

Soldaki uzaklaşıyor çünkü biliyor.,

bu onun için iyi bir test değil.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

Diğeri sosyallikten yana marka.

Seçimi yapan -- burada ilginç olan --

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

seçimi yapan için

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

pek bir şey değişmiyor.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

Şimdi bize sosyallikten yana markayı veriyor ve ikisi de besleniyor.

So the one who makes the choices always gets a reward.

Yani seçimi yapan her zaman ödülü alıyor.

So it doesn't matter whatsoever.

Onun için bir şey değişmiyor.

And she should actually be choosing blindly.

Aslında rastgele seçmeli.

Ama gördüğümüz

But what we find is that they prefer the pro-social token.

sosyallikten yana markayı tercih ediyorlar.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

Bu %50 çizgisi, rastgele beklenti.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

Partnerin kendisine özellikle ilgi çektiği durumlarda, daha çok seçiyorlar.

Eğer partner onlara baskı yaparsa --

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

yani eğer partner su atmaya ve rahatsız etmeye başlarsa --

then the choices go down.

seçimler azalıyor.

(Laughter)

It's as if they're saying,

Sanki şöyle diyorlar:

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

"Eğer uslu olmazsan, bugün sosyallikten yana olmayacağım."

Partner olmadığı durumlarda da böyle oluyor,

And this is what happens without a partner,

orada oturan bir partner yok.

when there's no partner sitting there.

Gördük ki şempanzeler diğerlerinin

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

iyiliğini düşünüyorlar --

especially, these are other members of their own group.

özellikle diğerleriyle aynı gruptalarsa.

Size bahsetmek istediğim son deney

So the final experiment that I want to mention to you

eşitlik deneyimiz.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

Bu bir hayli ünlendi.

And there are now many more,

Şimdi bunu gibi birçoğu var,

because after we did this about 10 years ago,

çünkü 10 yıl kadar önce bunu yaptığımızda,

it became very well-known.

oldukça ünlendi.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

Bunu, başlıklı manmunla yaptık.

Size yaptığımız ilk deneyi göstermek istiyorum.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

Daha sonra köpekler, kuşlar

and with chimpanzees.

ve şempanzelerle de yapıldı.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

Ancak biz Sarah Brosnan'la başlıklı maymunlarla başladık.

İki tane

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

başlıklı maymunu yan yana koyduk.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

Bir kez daha, bu hayvanlar bir grupta yaşıyorlar, birbirlerini tanıyorlar.

Onları gruptan ayırıp bir test odasına koyduk.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

Yapmaları gereken

And there's a very simple task that they need to do.

çok basit bir görev var.

And if you give both of them cucumber for the task,

Eğer bu görev için

yan yana duran iki maymuna da salatalık verirseniz,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

bu görevi arka arkaya 25 kere yapmaya istekliler.

Bana sorarsanız sudan başka bir şey olmayan salatalık

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

onlar için yeterli.

Eğer partnere üzüm verirseniz --

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

başlıklı maymunlarımın yemek tercihleri

correspond exactly with the prices in the supermarket --

pazardaki yemek fiyatlarıyla bire bir örtüşüyor --

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

onlara daha iyi bir yemek olan üzüm verirseniz,

aralarında eşitsizlik yaratıyorsunuz.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

Bizim yaptığımız deney buydu.

Recently, we videotaped it with new monkeys

Yakın zamanda bu görevi daha önce yapmamış maymunları videoya kaydettik,

who'd never done the task,

daha güçlü bir tepki verebileceklerini düşündük,

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

bunun doğru olduğu ortaya çıktı.

and that turned out to be right.

Soldaki maymun salatalığı alan.

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

Sağdaki de üzümü alan.

The one on the right is the one who gets grapes.

Salatalığı alan

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

görüyor ki ilk salatalık parçası gayet iyi.

İlkini yiyor.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

Sonra diğerinin üzüm aldığını görüyor, şimdi olacakları göreceksiniz.

Görevi bize bir taşı vermek.

So she gives a rock to us. That's the task.

Ona salatalık parçasını veriyoruz ve yiyor.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

Diğerinin bize bir taş vermesi lazım.

The other one needs to give a rock to us.

Bunu yapıyor.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

Bir üzüm alıyor ve onu yiyor.

and eats it.

Diğeri bunu görüyor.

The other one sees that.

Şimdi bize bir taş veriyor,

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

yine salatalık alıyor.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

(Laughter ends)

Taşı duvarda test ediyor.

She tests a rock now against the wall.

Bize vermesi gerekiyor.

She needs to give it to us.

Yine salatalık alıyor.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Burada gördüğünüz Wall Street protestosu.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

(Applause)

(Alkış)

İki dakikam kaldı,

I still have two minutes left --

izin verin size bununla ilgili komik bir hikaye anlatayım.

let me tell you a funny story about this.

Bu çalışma bir hayli ünlü oldu,

This study became very famous and we got a lot of comments,

birçok yorum aldık,

özellikle antropologlarlardan, ekonomistlerden,

especially anthropologists, economists, philosophers.

filozoflardan.

They didn't like this at all.

Bunu pek beğenmediler.

Because they had decided in their minds, I believe,

Sanırım kendi kafalarında

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

eşitliğin çok karmaşık bir şey olduğunu

ve hayvanların buna sahip olamayacaklarına karar vermişlerdi.

And so one philosopher even wrote us

Hatta bir filozof bize

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

maymunların eşitlik kavramına sahip olamayacaklarını

because fairness was invented during the French Revolution.

çünkü eşitliğin Fransız Devrimi'yle keşfedildiğini yazdı.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Bir diğeri

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

bunun eşitlikle ilgili olduğuna ancak üzümü alanın

if the one who got grapes would refuse the grapes.

üzümü reddetseydi inanacağına dair bütün bir bölüm yazdı.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

İşin komik yani,

bunu şempanzelerle yapan Sarah Brosnan,

had a couple of combinations of chimpanzees

bunu, farklı şempanze gruplarıyla denedi,

where, indeed, the one who would get the grape

üzümü alan, diğeri de üzüm alana kadar

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

kendisine verileni reddetti.

Yani insanların eşitlik anlayışına oldukça yaklaşıyoruz.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

Bana kalırsa filozoflar felsefelerini yeniden düşünmek zorundalar.

So let me summarize.

İzin verin özetleyeyim.

I believe there's an evolved morality.

Bana kalırsa evrimleşen bir ahlak anlayışımız var.

I think morality is much more than what I've been talking about,

Bana kalırsa ahlak şimdiye konuştuklarımızdan daha fazlası,

diğer primatlarda bulduğumuz

but it would be impossible without these ingredients

empati, teselli,

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

sosyallikten yana yaklaşımlar,

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

karşılık verme ve eşitlik bileşenleri olmadan ahlak imkansız.

Aşağıdan yukarıya bir ahlak anlayışı yaratabilir miyiz

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

diye görmek için bu konular üzerinde çalışıyoruz,

without necessarily god and religion involved,

tanrıyı ve dini karıştırmadan

evrimleşmiş ahlağa ulaşabilir miyiz diye bakıyoruz.

and to see how we can get to an evolved morality.

Dikkatiniz için teşekkür ederim.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(Alkış)