Moral behavior in animals | Frans de Waal

Translator: Сања Богоева Reviewer: ALEKSANDAR MITEVSKI

I was born in Den Bosch,

Роден сум во Ден Бош,

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

место според кое сликарот Хиеронимус Бош се нарекол себеси.

And I've always been very fond of this painter

Од секогаш бев позитивно наклонет кон овој сликар

кој живеел и работел во 15-от век.

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

Она што е интересно за него во однос на моралот

е дека тој живеел во време кога влијанието на религијата исчезнувало,

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

а тој пак се прашувал, мислам,

and he was sort of wondering, I think,

што ќе се случи со општеството

what would happen with society if there was no religion

доколку не постои религија или доколку има помалку религија.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

И така тој ја насликал познатата слика, "Градината на Земските Задоволства,"

која што од некои беше интерпретирана

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

дека го претставува човештвото пред Гревот,

or being humanity without any Fall at all.

или дека е човештвото без никаков Грев.

Веројатно се прашувате,

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

што ќе се случеше доколку не го вкусевме овошјето на знаењето,

и каков морал ќе имавме ?

and what kind of morality would we have.

Многу подоцна, како студент,

Much later, as a student, I went to a very different garden,

отидов во многу различна градина,

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

зоолошка градина во Арнхем

каде што чуваме шимпанза.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

Ова сум јас во младоста со бебе шимпанзо.

(Смеа)

(Laughter)

Таму открив

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

дека шимпанзата се многу гладни за моќ и воедно напишав книга за тоа.

Во тоа време, фокусот на многуте истражувања врз животни

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

беше кон агресијата и натпреварувањето.

Насликав цела слика за животинското царство,

I painted a whole picture of the animal kingdom

вклучувајќи го и човештвото,

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

која вели дека длабоко во нас ние сме натпреварувачи,

ние сме агресивни,

we are all out for our own profit, basically.

сите ние сме заинтересирани само за нашата корист.

This is the launch of my book.

Ова е промоцијата на мојата книга.

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

Не сум сигурен колку шимпанзата ја разбраа,

но со сигурност беа заинтересирани за книгата.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

Додека работев

и ја проучував моќта и доминацијата

on power and dominance and aggression and so on,

и агресијата и така натаму,

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

открив дека шимпанзата се помируваат после борбите.

Овде гледате двајца мажјаци кои имале борба.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

Завршиле горе на дрвото, и еден од нив му подава рака на другиот.

Неколку секунди подоцна откако ги сликав, тие дојдоа во крошната на дрвото

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

каде што се бакнаа и прегрнаа еден со друг.

and kissed and embraced each other.

Ова е многу интересно бидејќи

And this is very interesting

во тоа време сè се вртеше околу натпреварувањето и агресијата,

because at the time, everything was about competition and aggression,

и затоа ова немаше никаква смисла.

so it wouldn't make any sense.

Она што е важно дали победуваш или губиш.

The only thing that matters is that you win or you lose.

Но, зошто би се помириле после борба?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

Тоа нема никаква смисла.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

Бонобоата вака го прават тоа. Бонобоата прават сè со секс.

And so they also reconcile with sex.

Исто така се помируваат преку секс.

But the principle is exactly the same.

Меѓутоа принципот е ист.

The principle is that you have a valuable relationship

Принципот е дека имате

важна врска

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

која што е оштетена од конфилкт,

а вие мора да направите нешто во врска со тоа.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

Целото мое мислење за животинското царство,

тука вклучувајќи ги и луѓето,

започна да се менува во тоа време.

started to change at that time.

Го имаме ова гледиште

So we have this image in political science, economics, the humanities,

во политичката наука, економијата, социјалните науки,

филозофијата, а тоа е дека

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

човек на човека е волк.

Значи нашата фундаментална природа е мрачна.

And so deep down, our nature is actually nasty.

Мислам дека е многу неправедна слика за волкот.

I think it's a very unfair image for the wolf.

Волкот е всушност,

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

многу кооперативно животно.

And that's why many of you have a dog at home,

Поради тоа многумина од вас имате кучиња по дома,

which has all these characteristics also.

кое што пак ги има сите тие карактеристики.

Исто така е многу неферски спрема човештвото,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

бидејќи човештвото е всушност многу повеќе кооперативно и сочувствително

than given credit for.

за разлика од она што се смета.

So I started getting interested in those issues

Така почнав да се интересирам за овие работи

and studying that in other animals.

и да ги проучувам кај другите животни.

Ова се столбовите на моралноста.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

Ако го прашате некого, "На што се базира моралноста?"

these are the two factors that always come out.

овие се двата фактори кои секогаш се појавуваат.

One is reciprocity,

Едниот е реципрочноста,

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

а со него е поврзано чувството на правда.

Другиот е емпатијата и сочувството.

And the other one is empathy and compassion.

Човечката моралноста е повеќе од ова,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

но ако ги отстраните овие два столба,

there would be not much remaining, I think.

сепак нема да остане многу.

So they're absolutely essential.

Тие се апсолутно важни.

So let me give you a few examples here.

Да ви дадам неколку примери овде.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

Ова е многу стара снимка од Јеркс Центарот за Примати

каде што ги тренираат шимпанзата како да соработуваат.

where they trained chimpanzees to cooperate.

Ова е веќе пред околу сто години кога

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

се правеа експерименти за соработката.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

Овде имате две млади шимпанза кои имаат кутија, а кутијата

е премногу тешка за само едното шимпанзо да ја влече.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

И се разбира, има храна на кутијата.

And of course, there's food on the box.

Инаку тие не би влечеле толку силно.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

Така тие се обидуваат да ја довлечат кутијата.

And so they're bringing in the box.

Можете да видите дека се синхронизирани.

And you can see that they're synchronized.

Можете да видите дека работат заедно, влечат во исто време.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

Тоа е веќе голема предност во однос на многу други животни

It's already a big advance over many other animals

кои не би биле способни да го прават тоа.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

Сега ќе добиете многу поинтересна слика, бидејќи

сега едно од двете шимпанза е нахрането.

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

Значи едното од нив повеќе не го интересира

задачата.

(Смеа)

(Laughter)

(Смеа)

(Laughter)

(Смеа)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

Погледнете што ќе се случи на крајот од ова.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(Смеа)

He takes basically everything.

Во основа тој зема сè.

(Laughter)

(Смеа)

There are two interesting parts about this.

Има два интересни дела за ова.

One is that the chimp on the right

Едниот е дека шимпанзото од десно

has a full understanding he needs the partner --

има целосно разбирање дека му треба партнер --

so a full understanding of the need for cooperation.

значи има потполно разбирање за потребата од соработка.

Вториот дел е дека партнерот има волја да соработува

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

и покрај тоа што тој не е заинтересиран за храната.

Why would that be?

Зошто е така? Веројатно е поврзано со реципрочноста.

Well, that probably has to do with reciprocity.

Всушност постојат многу докази кај приматите и другите животни

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

дека тие возвраќаат на услугите.

that they return favors.

Значи тој за возврат ќе добие услуга

He will get a return favor at some point in the future.

во одреден период од иднината.

And so that's how this all operates.

Тој е начинот на кој сето ова функционира.

Ја направивме истата задача со слонови.

We do the same task with elephants.

Со слонови, многу е опасно да се работи со слонови.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

Друг проблем со слоновите е

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

дека не можете да направите апарат кој

that is too heavy for a single elephant.

ќе биде доволно тежок за еден слон.

Now you can probably make it,

Веројатно можете да направите,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

меѓутоа ќе биде прилично лесен и кревок.

Она што направивме во овој случај --

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

овие истражувања ги правиме во Тајланд со Џош Плотник --

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

имаме апарат околу кој има јаже, едно јаже.

Ако влечете на оваа страна од јажето,

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

јажето изчезнува на другата страна.

Значи потребни се два слона да го земат и да го повлечат во исто време.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

Инаку ништо нема да се случи

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

и јажето само ќе изчезне.

The first tape you're going to see

Првата снимка што ќе ја видите

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

е како два слона кои се ослободени заедно

пристигнуваат кај апаратот.

The apparatus is on the left, with food on it.

Апаратот е на лево со храна на истиот.

Тие доаѓаат заедно, пристигнуваат заедно,

And so they come together, they arrive together,

го земаат јажето заедно и заедно го влечат.

they pick it up together, and they pull together.

Всушност е прилично едноставно за нив.

So it's actually fairly simple for them.

Еве ги.

There they are.

Еве како го влечат јажето.

So that's how they bring it in.

Но, сега ќе направиме да биде потешко.

But now we're going to make it more difficult.

Бидејќи целта на овој експеримент е да

Because the purpose of this experiment

видиме колку добро ја разбираат соработката.

is to see how well they understand cooperation.

Дали ја разбираат онолку добро како и шимпанзата, на пример?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

Она што правиме во следниот чекор

What we do in the next step is we release one elephant before the other

е, го ослободуваме едниот слон пред другиот,

and that elephant needs to be smart enough

а тој слон треба да биде доволно паметен за

to stay there and wait and not pull at the rope --

да остане таму, да чека и да не го влече јажето --

бидејќи ако го повлече, тоа ќе изчезне и тестот ќе заврши.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

Сега овој слон прави нешто нелегално

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

на кое што ние не го учевме.

But it shows the understanding he has,

Меѓутоа ова го покажува неговото разбирање,

бидејќи тој ја става неговата голема нога на јажето,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

стои на јажето и го чека другиот слон,

а другиот ќе ја заврши целата работа место него.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

Ова го нарекуваме паразитизам.

(Laughter)

(Смеа)

Но, ова ја покажува интелигенцијата што ја поседуваат слоновите.

But it shows the intelligence that the elephants have.

Тие развија неколку вакви алтернативни техники, а кои

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

што ние сметаме дека не се нужно потребни.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

Сега другиот слон доаѓа и тој

ќе го повлече.

and is going to pull it in.

Сега гледајте го другиот. Другиот не заборава да јаде, се разбира.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(Смеа)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

Ова беше соработката, реципрочноста.

Сега нешто за емпатијата.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

Емпатијата е главната тема на моето истражување.

And empathy has two qualities:

Емпатијата има два вида на квалитет.

One is the understanding part of it.

Едниот дел е разбирањето. Ова е една вообичаена дефиниција:

This is just a regular definition:

способноста за разбирање и споделување на чувствата на другите.

the ability to understand and share the feelings of another.

И емоционалниот дел.

And the emotional part.

Значи емпатијата во основа има два канала.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

Едниот е телесниот канал.

If you talk with a sad person,

Ако зборувате со тажна личност,

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

тогаш ќе завземете тажен израз и тажен став,

and before you know it, you feel sad.

и дур да трепнете станувате тажни.

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

Тоа е еден вид телесен канал на емоционалната емпатија,

кој што го поседуваат многу животни.

which many animals have.

Вашето просечно куче исто така го има тоа.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

Всушност поради тоа луѓето чуваат цицачи во домот,

and not turtles or snakes or something like that,

а не желки или змии или нешто такво кое што

не поседува таков вид на емпатија.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

Исто така постои когнитивниот канал,

which is more that you can take the perspective of somebody else.

кое што се однесува на превземањето на нечија друга перспектива.

Тоа е повеќе ограничено.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

Има неколку животни -- мислам дека слоновите и мајмуните го можат тоа --

но има многу малку животни кои го можат тоа.

Значи, синхронизацијата,

So synchronization,

која е дел од целиот тој емпатски механизам

which is part of that whole empathy mechanism,

е многу стара во животинското царство.

is a very old one in the animal kingdom.

Кај луѓето, се разбира, тоа можеме да го истражуваме

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

преку заразата од зевање.

Humans yawn when others yawn.

Луѓето зеваат тогаш кога другите зеваат.

And it's related to empathy.

Тоа е поврзано со емпатијата.

It activates the same areas in the brain.

Ги активира истите области од мозокот.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

Исто така, знаеме дека луѓето кои лесно се заразуваат од зевање

имаат високо ниво на емпатија.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

Луѓето кои имаат проблем со емпатијата, како децата со аутизам,

кај нив не се јавува зараза од зевање.

they don't have yawn contagion.

Значи е поврзано.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

Тоа го проучуваме кај нашите шимпанза со тоа што им прикажуваме анимирана глава.

Токму тоа гледате горе-лево,

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

анимирана глава што се прозева.

Шимпанзото го гледа тоа,

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

вистинско шимпанзо кое гледа во компјутерски екран

on which we play these animations.

на кој ги пуштаме овие анимации.

(Смеа)

(Laughter)

Значи, заразата од зевање

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

со која веројатно сите сте запознаени --

and maybe you're going to start yawning soon now --

и можеби ќе почнете сега да зевате сите --

is something that we share with other animals.

е нешто што го споделуваме со другите животни.

And that's related to that whole body channel of synchronization

Тоа е поврзано со целиот тој телесен канал за синхронизација

that underlies empathy,

врз кој се базира емпатијата

and that is universal in the mammals, basically.

и кој што во основа е универзален кај цицачите.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

Исто така ги истражуваме и посложените експресии. Ова е утеха.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

Ова е машко шимпанзо кое изгубило борба и кое што вреска,

and a juvenile comes over and puts an arm around him

а младото доаѓа и ја става раката околу него

и го смирува.

and calms him down.

That's consolation.

Тоа е утеха. Многу е слична на човечката утеха.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

Утешното однесување,

(Laughter)

е поттикнато од емпатијата.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

Всушност, начин за проучување на емпатијата кај децата

is to instruct a family member to act distressed,

е да му кажете на член од семејството да глуми демек е вознемирен,

а потоа да гледате што прави детето.

and then to see what young children do.

Тоа е поврзано со емпатијата,

And so it is related to empathy,

и токму таква експресија бараме да видиме.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

Неодамна објавивме експеримент за кој можеби имате слушнато.

It's on altruism and chimpanzees,

Се работи за алтруизмот и шимпанзата

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

каде што прашањето е, дали шимпанзата се грижат

за добросостојбата на некој друг?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

Со декади се претпоставуваше

дека само луѓето го можат тоа,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

дека само луѓето се грижат за добросостојбата на некој друг.

Now we did a very simple experiment.

Направивме еден многу едноставен експеримент.

Го направивме со шимпанза кои живеат во Лоуренсвил,

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

во станицата во Јеркс.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

На овој начин живеат.

And we call them into a room and do experiments with them.

Ги повикуваме во соба и правиме експерименти со нив.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

Во овој случај, ставивме две шимпанза едно до друго.

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

едното има кофа полна со жетони, а жетоните имаат различни значења.

Едниот вид на жетон го храни само партнерот што избира,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

другиот вид на жетон ги храна двајцата.

So this is a study we did with Vicki Horner.

Ова истражување го направивме со Вики Хорнер.

And here, you have the two color tokens.

Овде ги гледате двата обоени жетони.

Значи имаат полна кофа од истите тие жетони.

So they have a whole bucket full of them.

Мораат да изберат една од двете бои.

And they have to pick one of the two colors.

Ќе видите како оди тоа.

You will see how that goes.

Значи, ако ова шимпанзо го направи себичниот избор,

So if this chimp makes the selfish choice,

во овој случај тоа е црвениот жетон,

which is the red token in this case,

тој треба да ни го даде на нас.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

Ние го земаме, го ставаме на маса на која се наоѓаат двете награди во храна,

но овој случај само шимпанзото од десно добива храна.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

Она од лево си заминува бидејќи веќе знае дека ова

не е добар тест за нејзе.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

Следниот е просоцијалниот жетон.

Оној што го прави изборот -- ова е интересниот дел овде --

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

за оној кој го прави изборот,

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

нема некое значење.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

Сега таа ни дава просоцијален жетон и двете шимпанза се нахранети.

So the one who makes the choices always gets a reward.

Значи, шимпанзото кое го прави изборот секогаш добива награда.

So it doesn't matter whatsoever.

Значи нема било какво значење.

And she should actually be choosing blindly.

Оттука, претпоставка е дека ќе избира на слепо.

Но, она што најдовме

But what we find is that they prefer the pro-social token.

е дека тие ги преферираат про-социјалните жетони.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

Ова е 50 процентната линија, тоа е случајното очекување.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

И особено ако партнерот го привлече вниманието кон себе, тие бираат повеќе.

И ако партнерот изврши притисок врз нив --

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

ако партнерот почне да плука вода и да ги заплашува --

then the choices go down.

тогаш изборите опаѓаат.

(Laughter)

It's as if they're saying,

Како да велат,

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

"ако не се однесуваш примерно, нема да бидам просоцијален денес."

Токму ова се случува без партнер,

And this is what happens without a partner,

кога нема партнер кој седи таму.

when there's no partner sitting there.

Откривме дека шимпанзата навистина се грижат

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

за добро-состојбата на некој друг --

especially, these are other members of their own group.

особено, ова се други членови од нивната група.

Последниот експеримент кој што сакам да го споменам

So the final experiment that I want to mention to you

е нашата студија за правдата.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

Ова стана многу позната студија.

And there are now many more,

Денеска се спроведени уште повеќе,

because after we did this about 10 years ago,

бидејќи откако ја спроведовме оваа пред 10 години,

it became very well-known.

истата стана многу позната.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

Таа ја спроведовме со мајмуните капучини.

Ќе ви го покажам првиот експеримент кој го направивме.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

Неодамна беше направен со кучиња, со птици

and with chimpanzees.

и со шимпанза.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

Но, ние со Сара Броснан започнавме со мајмуни капучини.

Она што направивме

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

е ставивме два мајмуни капучини еден до друг.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

Повторно, овие животни, тие живеат во група, се знаат меѓусебно.

Ги земаме од групата, ги ставаме во комора за тестирање.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

Тука има една многу едноставна задача

And there's a very simple task that they need to do.

што треба да ја исполнат.

And if you give both of them cucumber for the task,

Ако и на двајцата им дадете краставица за задачата,

двата мајмуни еден до друг,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

со задоволство ќе го прават ова 25 пати последователно.

Значи краставицата, иако според мене е само вода, но

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

краставицата им е сосем доволна.

Но, ако му дадете на партнерот грозје --

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

преференцијата на храна кај моите мајмуни капучини

correspond exactly with the prices in the supermarket --

прецизно коренспондира со цените во супермаркетите --

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

ако им дадете грозје -- многу подобра храна --

тогаш создавате нееднаквост помеѓу нив.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

Значи тоа е експериментот што го спроведовме.

Recently, we videotaped it with new monkeys

Неодамна го снимавме со нови мајмуни кои никогаш не ја вршеле задачата,

who'd never done the task,

мислејќи дека можеби тие ќе имаат посилна реакција,

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

а тоа се испостави дека е точно.

and that turned out to be right.

Оној на лево е мајмунот кој што добива краставица.

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

Оној од десно го добива грозјето.

The one on the right is the one who gets grapes.

Оној што добива краставица,

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

забележете дека првото парче краставица е сосема во ред.

Првото парче го јаде.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

Потоа гледа како другиот добива грозје, и ќе видите што се случува.

Таа ни дава камен на нас. Тоа е задачата.

So she gives a rock to us. That's the task.

А, ние и даваме парче од краставица и таа го јаде.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

Дргиот треба да ни даде камен.

The other one needs to give a rock to us.

Токму тоа и го прави.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

Потоа добива грозје и го јаде.

and eats it.

Другиот го гледа тоа.

The other one sees that.

Сега ни дава камен,

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

и повторно, добива краставица.

(Laughter)

(Смеа)

(Laughter ends)

Го тестира каменот од ѕидот.

She tests a rock now against the wall.

Треба да ни го даде на нас.

She needs to give it to us.

И повторно добива краставица.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(Смеа)

Во основа сега го гледате протестот на Вол Стрит.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(Смеа)

(Applause)

(Аплауз)

Да ви кажам --

I still have two minutes left --

имам уште две минути, да ви кажам една интересна приказна за ова.

let me tell you a funny story about this.

Оваа студија стана многу позната

This study became very famous and we got a lot of comments,

и добивме многу коментари,

особено од антрополози, економисти,

especially anthropologists, economists, philosophers.

филозофи.

They didn't like this at all.

На нив не им се допаѓаше ова воопшто.

Because they had decided in their minds, I believe,

Бидејќи веќе имаа одлучено во нивните умови, верувам,

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

дека правдата е многу сложена работа.

и дека животните не можат да ја имаат.

And so one philosopher even wrote us

Дури еден филозоф ни напиша дека е

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

невозможно за мајмуните да имаат чувство за правда

because fairness was invented during the French Revolution.

бидејќи правдата била измислена за време на Француската Револуција.

(Laughter)

(Смеа)

Еден друг напиша цело поглавје

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

велејќи дека тој би поверувал дека е некако поврзано со правдата

if the one who got grapes would refuse the grapes.

доколку оној мајмун кој го добива грозјето го одбие истото.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

Интересно е што Сара Броснан,

која го правеше ова со шимпанзата,

had a couple of combinations of chimpanzees

имаше неколку комбинации на шимпанза

where, indeed, the one who would get the grape

каде, навистина, оној кој го добива грозјето го одбиваше истото се

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

додека другиот не добие исто така грозје.

Значи доаѓаме многу блиску до човечкото чувство за правда.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

Мислам дека филозофите треба да ја ревидираат својата филозофија.

So let me summarize.

Да резимирам.

I believe there's an evolved morality.

Верувам дека постои еволуирана моралност.

I think morality is much more than what I've been talking about,

Мислам дека моралноста е многу повеќе од ова за што зборував,

но би била невозможна без овие состојки кои ги наоѓаме

but it would be impossible without these ingredients

кај другите примати,

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

а тоа се емпатијата и утехата,

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

про-социјалните тенденции, реципрочноста и чувството за правда.

Работиме на овие поединечни прашања

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

за да видиме дали можеме да ја создадеме моралноста одоздола па нагоре,

without necessarily god and religion involved,

без притоа да ги вклучуваме Бог и религијата,

и да видиме како да дојдеме до еволуирана моралност,

and to see how we can get to an evolved morality.

Ви благодарам на вашето внимание.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(Аплауз)