Moral behavior in animals | Frans de Waal

Translator: Salome Chitorelidze Reviewer: George Tsaava

I was born in Den Bosch,

დავიბადე დენ ბოსხში

where the painter Hieronymus Bosch named himself after.

ადგილი რომლის სახელსაც ატარებდა მხატვარი ჰიერონიმუს ბოსხი.

And I've always been very fond of this painter

ამიტომ მე ყოველთვის ძალიან მომწონდა ეს მხატვარი

რომელიც ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა მე-15 საუკუნეში.

who lived and worked in the 15th century.

And what is interesting about him in relation to morality

ყველაზე საინტერესო, რაც მას აკავშირებს მორალთან

არის ის, რომ ის ცხოვრობდა დროში როდესაც რელიგიის გავლენა თანდათან სუსტდებოდა.

is that he lived at a time where religion's influence was waning,

და მას აინტერსებდა, მე ვფიქრობ,

and he was sort of wondering, I think,

რა მოელოდა საზოგადოებას

what would happen with society if there was no religion

რელიგიის გარეშე, ან ნაკლებ რელიგიურობის შემთხვევაში.

or if there was less religion.

And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights,"

ამიტომ მან დახატა მისი ცნობილი ნახატი "ტკბობის ბაღი,"

რომელიც ზოგმა აღიქვა

which some have interpreted as being humanity before the Fall,

როგორც კაცობრიობა მის მორალურ დაცემამდე,

or being humanity without any Fall at all.

ზოგმა კიდევ როგორც კაცობრიობა ყოველგვარი მორალური დაცემის გარეშე.

ამიტომ ის გაიძულებს იფიქრო იმაზე,

And so it makes you wonder,

what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak,

თუ რა მოხდებოდა რომ ჩვენ, ასე ვთქვათ, არ გვეგემა ცოდნის ნაყოფი,

და როგორი მორალი გვექნებოდა?

and what kind of morality would we have.

ბევრად უფრო გვიან, როგორც სტუდენტი,

Much later, as a student, I went to a very different garden,

მე წავედი სულ სხვა ბაღში,

a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees.

ზოოლოგიურ ბაღში, არნემში

სადაც ჩვენ გვყავს შიმპანზეები.

This is me at an early age with a baby chimpanzee.

ეს მე ვარ ახალგაზრდა პატარა შიმპანზესთან ერთად.

(სიცილი)

(Laughter)

და იქ მე აღმოვაჩინე,

And I discovered there

that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it.

რომ შიმპანზეები არიან ძალაუფლების მოყვარულნი ძალიან და ამასთან დაკავშირებით დავწერე წიგნი.

იმ დროისათვის ცხოველებზე ჩატარებულ კვლევებში აქცენტი კეთდებოდა

And at that time the focus in a lot of animal research

was on aggression and competition.

აგრესიაზე და კონკურენციაზე.

ჩემი წარმოდგენა მთლიანად ცხოველთა სამყაროზე,

I painted a whole picture of the animal kingdom

და მასთან ერთად ადამიანებზე,

and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive,

იყო ის, რომ სადღაც სიღრმეში ჩვენ ვართ მეტოქეები,

ჩვენ ვართ აგრესიულები,

we are all out for our own profit, basically.

ჩვენ ძირითადად ყველაფერს ვაკეთებთ პირადი სარგებლის ნახვის მიზნით.

This is the launch of my book.

ეს არის, როდესაც გამოვიდა ჩემი წიგნი.

I'm not sure how well the chimpanzees read it,

ზუსტად ვერ გეტყვით რამდენად კარგად წაიკითხეს შიმპანზეებმა ის,

მაგრამ ისინი ნამდვილად ჩანდნენ წიგნით დაინტერესებულნი.

but they surely seemed interested in the book.

(Laughter)

Now in the process of doing all this work

იმ დროს,

როდესაც ვმუშაობდი ძალაუფლებასა და გავლენაზე,

on power and dominance and aggression and so on,

აგრესიაზე და ა.შ.,

I discovered that chimpanzees reconcile after fights.

აღმოვაჩინე, რომ შიმპანზეები ჩხუბის შემდეგ რიგდებიან.

თქვენ ახლა ხედავთ ორ მამრ შიმპანზეს, რომლებმაც ცოტა ხნის წინ იჩხუბეს.

And so what you see here is two males who have had a fight.

They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other.

ბოლოს, ისინი ავიდნენ ხეზე, სადაც ერთ-ერთი მათგანი მეორეს უწვდის ხელს.

სურათის გადაღებიდან დაახლოებით ერთი წამის შემდეგ ისინი მიუახლოვდნენ ერთმანეთს

And about a second after I took the picture,

they came together in the fork of the tree

და მათ აკოცეს და მოეხვივნენ ერთმანეთს.

and kissed and embraced each other.

ეს არის ძალიან საინტერესო,

And this is very interesting

რადგან იმ დროს აქცენტი კეთდებოდა კონკურენციაზე და აგრესიაზე,

because at the time, everything was about competition and aggression,

და ეს ყველაფერი გაუგებარი ჩანდა.

so it wouldn't make any sense.

მთავარი არის მოგება ან წაგება.

The only thing that matters is that you win or you lose.

მაშინ რატომ რიგდებით ჩხუბის შემდეგ?

But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense.

გაუგებარია.

This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex.

ეს არის ის რასაც ჯუჯა შიმპანზეები აკეთებენ. ჯუჯა შიმპანზეები ყველაფერს აკეთებენ სექსის დახმარებით.

And so they also reconcile with sex.

და შესაბამისად შერიგებითაც სექსის დახმარებით რიგდებიან.

But the principle is exactly the same.

მაგრამ პრინციპი არის ერთი და იგივე.

The principle is that you have a valuable relationship

პრინციპი არის ის, რომ თქვენ გაქვთ

მნიშვნელოვანი ურთიერთობა

that is damaged by conflict, so you need to do something about it.

რომელიც დაზარალდა კონფლიქტის შედეგად,

ხოლო თქვენ ამისთვის რაღაც უნდა გააკეთოთ.

So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also,

შედეგად, მთელი ჩემი წარმოდგენა ცხოველთა სამყაროზე

და მასთან ერთად ადამიანებზე,

თანდათან შეიცვალა.

started to change at that time.

ჩვენ გვაქვს ეს სურათი

So we have this image in political science, economics, the humanities,

პოლიტიკურ მეცნიერებაში, ეკონომიკაში, ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში,

ფილოსოფიაშიც,

the philosophy for that matter, that man is a wolf to man.

რომ კაცი კაცისთვის მგელია.

და რომ სადღაც სიღრმეში ჩვენი ბუნება სინამდვილეში ბილწია.

And so deep down, our nature is actually nasty.

მე ვფიქრობ ეს არის ძალიან უსამართლო წარმოდგენა მგელზე

I think it's a very unfair image for the wolf.

მგელი, ბოლოს და ბოლოს არის

The wolf is, after all, a very cooperative animal.

ცხოველი რომელიც სხვებთან თანამშრომლობს.

And that's why many of you have a dog at home,

ამიტომაც არის, რომ ბევრ თქვენგანს სახლში ჰყავს ძაღლი

which has all these characteristics also.

რომელსაც იგივე თვისებები აქვს.

და ეს არის უსამართლო ადამიანებთან მიმართებაში,

And it's really unfair to humanity,

because humanity is actually much more cooperative and empathic

იმიტომ, რომ ადამიანები გაცილებით უფრო თანამგრძნობნი არიან

than given credit for.

ვიდრე მათზე წარმოუდგენიათ.

So I started getting interested in those issues

მე უფრო და უფრო დავინტერესდი ამ საკითხებით

and studying that in other animals.

და დავიწყე მათი შესწავლა სხვა ცხოველებშიც.

ესენი არის მორალის საყრდენები.

So these are the pillars of morality.

If you ask anyone, "What is morality based on?"

თუ ვინმეს ჰკითხავთ, "რას ემყარება მორალი?"

these are the two factors that always come out.

ეს არის ორი ძირითადი რამ რაც ყოველთვის გამოიკვეთება.

One is reciprocity,

ერთი არის ურთიერთმოქმედება,

and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness.

რომელიც ასოცირდება სამართლიანობისა და თანასწორობის გრძნობასთან.

და მეორე არის თანაგრძნობა და სიბრალული.

And the other one is empathy and compassion.

ადამიანთა მორალი გაცილებით უფრო მეტია,

And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars,

მაგრამ თუკი მას გამოაცლით ამ საყრდენებს,

there would be not much remaining, I think.

ვფიქრობ, რომ ბევრი არაფერი დარჩება.

So they're absolutely essential.

აქედან გამომდინარე, ისინი არიან არსებითად მნიშვნელოვანი.

So let me give you a few examples here.

ნება მომეცით, მოვიყვანო რამდენიმე მაგალითი ამასთან დაკავშირებით.

This is a very old video from the Yerkes Primate Center,

ეს არის იერკის პრიმატების ცენტრის ძველი ვიდეო ჩანაწერი

სადაც შიმპანზეებს ასწავლიან თანამშრომლობას.

where they trained chimpanzees to cooperate.

უკვე დაახლოებით ასე წელი გავიდა მას შემდეგ

So this is already about a hundred years ago

that we were doing experiments on cooperation.

რაც ჩვენ დავიწყეთ ექსპერიმენტების ჩატარება თანამშრომლობაზე.

What you have here is two young chimpanzees who have a box,

აქ არის ორი ახალგაზრდა შიმპანზე რომელთაც აქვთ ყუთი,

და ეს ყუთი არის საკმაოდ მძიმე იმისთვის, რომ ერთმა შიმპანზემ შესძლოს მისი გადაადგილება.

and the box is too heavy for one chimp to pull in.

და რა თქმა უნდა, ყუთზე არის საკვები.

And of course, there's food on the box.

სხვა შემთხვევაში ისინი არ ეცდებოდნენ მის გადაადგილებას.

Otherwise they wouldn't be pulling so hard.

ისინი ეწევიან ყუთს თავიანთკენ.

And so they're bringing in the box.

და თქვენ ხედავთ, რომ ისინი მოქმედებენ სინქრონულად.

And you can see that they're synchronized.

ხედავთ, რომ ისინი მუშაობენ ერთად, ეწევიან ყუთს ერთდროულად.

You can see that they work together, they pull at the same moment.

ეს უკვე დიდი წინსვლაა ბევრ ცხოველში

It's already a big advance over many other animals

რომელი ვერ შესძლებდა ამის გაკეთებას.

who wouldn't be able to do that.

Now you're going to get a more interesting picture,

ახლა თქვენ ნახავთ გაცილებით უფრო საინტერესო სურათს,

იმიტომ, რომ ამჯერად ერთ-ერთი შიმპანზე უკვე გამოკვებეს.

because now one of the two chimps has been fed.

So one of the two is not really interested in the task anymore.

ამდენად, ორიდან ერთ-ერთი აღარ არის დაინტერსებული

დავალების შესრულებით.

(სიცილი)

(Laughter)

(სიცილი)

(Laughter)

(სიცილი)

(Laughter)

[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.]

დააკვირდით რა მოხდება ბოლოს.

Now look at what happens at the very end of this.

(Laughter)

(სიცილი)

He takes basically everything.

მას მიაქვს თითქმის ყველაფერი.

(Laughter)

(სიცილი)

There are two interesting parts about this.

აქ არის ორი საინტერესო რამ.

One is that the chimp on the right

ერთი ის, რომ შიმპანზე რომელიც არის მარჯვნივ

has a full understanding he needs the partner --

სრულად ხვდება, რომ მას სჭირდება პარტნიორი--

so a full understanding of the need for cooperation.

ის გრძნობს თანამშრომლობის საჭიროებას.

მეორე არის ის, რომ მის პარტნიორს სურს იმუშაოს

The second one is that the partner is willing to work

even though he's not interested in the food.

მიუხედავად იმისა, რომ მას საკვები არ აინტერესებს.

Why would that be?

რატომ ხდება ასე? შესაძლოა ეს დაკავშირებულია ურთიერთმოქმედებასთან.

Well, that probably has to do with reciprocity.

უამრავი ფაქტი არსებობს პრიმატებში და სხვა ცხოველებში

There's actually a lot of evidence in primates and other animals

იმისა, რომ ისინი სანაცვლოდ ეხმარებიან ერთმანეთს.

that they return favors.

ასე, რომ სანაცვლოდ მასაც დაეხმარებიან

He will get a return favor at some point in the future.

როდესმე, მომავალში.

And so that's how this all operates.

აი, ასე ხდება ეს ყველაფერი.

იგივე გავაკეთეთ სპილოებთან დაკავშირებით.

We do the same task with elephants.

სპილოებთან მუშაობა ძალიან საშიშია.

Now, it's very dangerous to work with elephants.

კიდევ ერთი პრობლემა სპილოებთან დაკავშირებით

Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus

არის ის, რომ ვერ შექმნით ისეთ ხელსაწყოს

that is too heavy for a single elephant.

რომელიც ერთი სპილოსათვის ძალიან მძიმე იქნება.

Now you can probably make it,

შესაძლოა გააკეთოთ კიდეც,

but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think.

მაგრამ მგონია, რომ ის არ იქნება საკმარისად გამძლე.

და რაც ამ შემთხვევაში გავაკეთეთ--

And so what we did in that case --

we do these studies in Thailand for Josh Plotnik --

ჩვენ ამ კვლევებს ვატარებთ ტაილანდში ჯოშ პლოტნიკისათვის--

is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope.

არის ის, რომ ავიღეთ ხელსაწყო რომელსაც გარშემო აქვს თოკი, მხოლოდ ერთი თოკი.

და თუ ამ გვერდიდან გასწევთ თოკს,

And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side.

მაშინ მეორე გვერდზე თოკი გაქრება.

ასე რომ, ორმა სპილომ ის უნდა აიღოს და გასწიოს ერთდროულად.

So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull.

წინააღმდეგ შემთხვევაში არაფერი არ მოხდება

Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.

და თოკი გაქრება.

The first tape you're going to see

პირველი ჩანაწერი რომელსაც თქვენ ნახავთ,

is two elephants who are released together arrive at the apparatus.

არის ის, რომ ორი სპილო რომლებიც გამოუშვეს ერთდროულად

მიდიან ხელსაწყოსთან.

The apparatus is on the left, with food on it.

ხელსაწყო დევს მარცხნივ რომელზეც დევს საკვები.

ისინი მოდიან ერთდროულად,

And so they come together, they arrive together,

იღებენ მას და წევენ ერთდროულად.

they pick it up together, and they pull together.

ეს საკმაოდ იოლიო მათთვის.

So it's actually fairly simple for them.

აი ისინიც.

There they are.

ისინი წევენ თოკს.

So that's how they bring it in.

მაგრამ ამჯერად ჩვენ ვაპირებთ ის უფრო გავართულოთ.

But now we're going to make it more difficult.

იმიტომ, რომ ამ ექსპერიმენტის მიზანი

Because the purpose of this experiment

არის დავინახოთ რამდენად კარგად ესმით მათ თანამშრომლობა.

is to see how well they understand cooperation.

მაგალითად, ესმით თუ არა მათ ეს ისევე კარგად როგორც შიმპანზეებს?

Do they understand that as well as the chimps, for example?

და ამ მიზნით

What we do in the next step is we release one elephant before the other

ერთი სპილო გამოვუშვით მეორეზე ადრე,

and that elephant needs to be smart enough

საჭიროა სპილო იყოს საკმარისად ჭკვიანი იმისთვის,

to stay there and wait and not pull at the rope --

რომ იქ დადგეს, დაელოდოს და არ გასწიოს თოკი--

იმიტომ, რომ თუ გასწევს თოკს, ის გაქრება და ექსპერიმენტიც დასრულდება.

because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over.

ამ სპილომ გააკეთე რაღაც არაკანონიერი,

Now this elephant does something illegal that we did not teach it.

რომელიც ჩვენ მისთვის არ გვისწავლებია.

But it shows the understanding he has,

მაგრამ ეს მიგვანიშნებს მის მიხვედრილობაზე,

იმიტომ, რომ ის დგამს მის დიდ ფეხს თოკზე,

because he puts his big foot on the rope,

stands on the rope and waits there for the other,

დგება თოკზე და ელოდება მეორეს,

ამის მერე მეორემ უნდა შეასრულოს მთელი სამუშაო.

and then the other is going to do all the work for him.

So it's what we call freeloading.

აი, ამას ეძახიან სამადლოდ რჩენას.

(Laughter)

(სიცილი)

მაგრამ ეს მიგვანიშნებს სპილოების გონიერებაზე.

But it shows the intelligence that the elephants have.

მათ შეიმუშავეს რამდენიმე შესაძლო ხერხი

They developed several of these alternative techniques

that we did not approve of, necessarily.

რომელიც ჩვენთვის აუცილებლად მისაღები არ ყოფილა.

(Laughter)

So the other elephant is now coming ...

ამჯერად მოდის მეორე სპილო

რომელიც გასწევს მას.

and is going to pull it in.

დააკვირდით მეორეს. რა თქმა უნდა, მას ჭამა არ დაავიწყდა.

Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.

(სიცილი)

(Laughter)

This was the cooperation and reciprocity part.

ეს იყო თანამშრომლობა, ურთიეთმოქმედების ნაწილი.

ახლა ცოტა რამ თანაგრძნობის შესახებ.

Now something on empathy.

Empathy is my main topic at the moment, of research.

ამჟამად, თანაგრძნობა არის ჩემი კვლევის მთავარი თემა.

And empathy has two qualities:

თანაგრძნობას აქვს, ასე ვთქვათ, ორი თვისება.

One is the understanding part of it.

მისი ერთ-ერთი ნაწილი არის გაგების უნარი. ეს არის მისი ჩვეულებრივი განმარტება:

This is just a regular definition:

უნარი გაიგო და გაიზიარო სხვების გრძნობები.

the ability to understand and share the feelings of another.

და მისი ემოციური ნაწილი.

And the emotional part.

თანაგრძნობის გამოხატვის ორი საშუალება არსებობს.

Empathy has basically two channels: One is the body channel,

ერთი არის სხეულის საშუალებით მისი გამოხატვა.

If you talk with a sad person,

თუ თქვენ ესაუბრებით სევდიან ადამიანს,

you're going to adopt a sad expression and a sad posture,

თქვენ თვითონაც მიიღებთ სევდიან გამომეტყველებას და სევდიან პოზას,

and before you know it, you feel sad.

და სანამ ამას მიხვდებით თქვენ გრძნობთ სევდას.

And that's sort of the body channel of emotional empathy,

ეს არის ემოციური თანაგრძნობის სხეულის საშუალებით გამოხატვა.

რაც ბევრ ცხოველს ახასიათებს.

which many animals have.

თქვენს უბრალო ძაღლსაც კი.

Your average dog has that also.

That's why people keep mammals in the home

ამიტომაც ჰყავთ ადამიანებს ძუძუმწოვრები სახლში

and not turtles or snakes or something like that,

და არა კუები ან გველები და რაღაც მსგავსი

რომელთაც არ ახასიათებთ მსგავსი თანაგრძნობა.

who don't have that kind of empathy.

And then there's a cognitive channel,

და არსებობს გონებრივი გამოხატვის საშუალება,

which is more that you can take the perspective of somebody else.

რომელიც გაცილებით იმაზე მეტია ვიდრე სხვისი დამოკიდებულების გათავისება.

და ეს უფრო შეზღუდულია.

And that's more limited.

Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.

ცოტა ცხოველია--მე ვფიქრობ სპილოებს და მაიმუნებს შეუძლიათ მსგავსი რაღაცეების გაკეთება--

მაგრამ ძალიან ცოტა ცხოველი არის ისეთი, რომელთაც შეუძლიათ ამის გაკეთება.

სინქრონიზაცია,

So synchronization,

რომელიც არის მთლიანად თანაგრძნობის შემადგენელი ნაწილი

which is part of that whole empathy mechanism,

ძალიან დიდი ხანია არსებობს ცხოველთა სამყაროში.

is a very old one in the animal kingdom.

და ადამიანებში, რა თქმა უნდა, ჩვენ შეგვიძლია შევისწავლოთ ის

In humans, of course, we can study that with yawn contagion.

იმაზე დაკვირვებით თუ როგორ გადაედება მთქნარება.

Humans yawn when others yawn.

ადამიანები ამთქნარებენ როდესაც ამთქნარებენ სხვები.

And it's related to empathy.

და ეს დაკავშირებულია თანაგრძნობასთან.

It activates the same areas in the brain.

მას მოქმედებაში მოჰყავს ტვინის ერთი და იგივე ზონები.

Also, we know that people who have a lot of yawn contagion

ასევე, ჩვენთვის ცნობილია, რომ ის ადამიანები რომელთათვისაც მთქნარება იოლად გადამდებია

არიან ძალიან თანამგრძნობნი.

are highly empathic.

People who have problems with empathy, such as autistic children,

ადამიანებსთვის რომელთაც თანაგრძნობა ნაკლებად ახასიათებთ, როგორებიც არიან აუტისტი ბავშვები,

მთქნარება არ არის გადამდები.

they don't have yawn contagion.

ეს არის ერთმანეთთან კავშირში.

So it is connected.

And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head.

ჩვენ ამას ვსწავლობთ იმ შიმპანზეებზე დაკვირვებით, რომელთაც ვაჩვენეთ ანიმაციური თავი.

სწორედ ის რასაც თქვენ ხედავთ მარცხენა მაღალ კუთხეში,

So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns.

ანიმაციური თავი რომელიც ამთქნარებს.

და ესეც შიმპანზე რომელიც მას უყურებს.

And there's a chimpanzee watching,

an actual real chimpanzee watching a computer screen

ნამდვილი შიმპანზე რომელიც უყურებს კომპიუტერის ეკრანს

on which we play these animations.

რომელზეც გადის ანიმაციები.

(სიცილი)

(Laughter)

მთქნარების გადადება

So yawn contagion that you're probably all familiar with --

რომელიც ალბათ თქვენთვის ყველასთვის კარგად ნაცნობია--

and maybe you're going to start yawning soon now --

და შესაძლოა თქვენც დაიწყოთ მთქნარება მალე--

is something that we share with other animals.

არის ის, რაც ჩვენ გვაერთიანებს სხვა ცხოველებთან.

And that's related to that whole body channel of synchronization

ეს არის დაკავშირებული სინქრონიზაციის სხეულის საშუალებით გამოხატვასთან

that underlies empathy,

რომელიც საფუძვლად უდევს თანაგრძნობას.

and that is universal in the mammals, basically.

და რომელიც უნივერსალურია ძუძუმწოვრებში.

We also study more complex expressions -- This is consolation.

ჩვენ ასევე ვსწავლობთ უფრო რთული გამოხატვის ფორმებს. ეს არის ნუგეშის ცემა.

This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming,

ეს არის მამრი შიმპანზე რომელმაც წააგო ჩხუბი და ახლა ყვირის,

and a juvenile comes over and puts an arm around him

და მოზარდი შიმპანზე მიდის მასთან და ხვევს ხელს

და ამშვიდებს მას.

and calms him down.

That's consolation.

ეს არის ნუგეში. ის ძალიან გავს ადამიანურ ნუგეშის ცემას.

It's very similar to human consolation.

And consolation behavior --

ნუგეშის ცემა

(Laughter)

არის თანაგრძნობით გამოწვეული.

it's empathy driven.

Actually, the way to study empathy in human children

ბავშვებში თანაგრძნობის შესწავლის საშუალება

is to instruct a family member to act distressed,

არის ის, რომ ოჯახის წევრმა თავი მოაჩვენოს მათ სევდიანად

და შემდეგ ის დაინახავს რას გააკეთებენ ბავშვები.

and then to see what young children do.

ეს დაკავშირებულია თანაგრძნობასთან,

And so it is related to empathy,

და რასაც ვხედავთ არის მისი გამოხატვის ფორმა.

and that's the kind of expressions we look at.

We also recently published an experiment you may have heard about.

ასევე, ჩვენ ახლახანს გამოვაქვეყნეთ ექსპერიმენტი რომელზეც შესაძლოა უკვე გსმენიათ.

It's on altruism and chimpanzees,

ის ეხება ალტრუიზმსა და შიმპანზეებს

where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else?

რომლის მთავარი კითხვაც არის, ზრუნავენ თუ არა შიმპანზეები

სხვების კეთილდღეობაზე?

And for decades it had been assumed that only humans can do that,

ათწლეულების განმავლობაში მიიჩნევდნენ

რომ ეს მხოლოდ ადამიანებს შეუძლიათ,

that only humans worry about the welfare of somebody else.

რომ მხოლოდ ადამიანები ღელავენ სხვების კეთილდღეობაზე.

Now we did a very simple experiment.

ჩვენ ჩავატარეთ ძალიან მარტივი ექსპერიმენტი.

ამას ვაკეთებთ შიმპანზეებზე რომლებიც ცხოვრობენ ლორენსვილში,

We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville,

იერკის საველე სადგურში.

in the field station of Yerkes.

And so that's how they live.

ასე ცხოვრობენ ისინი.

And we call them into a room and do experiments with them.

შევიყვანეთ ისინი ოთახში და ჩავატარეთ ექსპერიმენტი.

In this case, we put two chimpanzees side-by-side,

ამისათვის ორი შიმპანზე მოვათავსეთ ერთმანეთის გვერდით.

and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings.

ერთ-ერთს აქვს ცილინდრებით სავსე ვედრო და მათ აქვთ სხვადასხვა მნიშვნელობა.

ცილინდრის ერთ სახეობას შეუძლია მხოლოდ იმ პარტნიორის გამოკვება რომელიც მას ირჩევს,

One kind of token feeds only the partner who chooses,

the other one feeds both of them.

ხოლო მეორეს--ორივე მათგანის.

So this is a study we did with Vicki Horner.

ეს კვლევა ჩავატარეთ ვიკი ჰორნერთან ერთად.

And here, you have the two color tokens.

აქ არის ორი ფერის ცილინდრი.

მათ აქვთ ცილინდრებით სავსე მთელი ვედრო.

So they have a whole bucket full of them.

და მათ უნდა ამოირჩიონ ორი ფერიდან ერთი.

And they have to pick one of the two colors.

ახლა ნახავთ ეს როგორ ხდება.

You will see how that goes.

თუკი ეს შიმპანზე გააკეთებს ეგოისტურ არჩევანს,

So if this chimp makes the selfish choice,

რომელსაც ამ შემთხვევაში აღნიშნავს წითელი ცილინდრი

which is the red token in this case,

მან უნდა მოგვცეს ცილინდრი ჩვენ.

he needs to give it to us,

we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards,

ჩვენ ვიღებთ მას, ვდებთ მაგიდაზე სადაც ორივესათვის არის ჯიდლო საკვების სახით.

მაგრამ ამჯერად მხოლოდ მარჯვნივ მყოფი შიმპანზე იღებს საკვებს.

but in this case, only the one on the right gets food.

The one on the left walks away because she knows already

მარცხნივ მყოფი მიდის იმიტომ, რომ მან უკვე იცის

რომ ეს ტესტი მისთვის კარგი არ არის.

that this is not a good test for her.

Then the next one is the pro-social token.

შემდეგი არის პროსოციალური ცილინდრი

ის, რომელიც აკეთებს არჩევანს--ეს არის საინტერესო მომენტი--

So the one who makes the choices -- that's the interesting part here --

იმისთვის, რომელიც აკეთებს არჩევანს,

for the one who makes the choices, it doesn't really matter.

ამას მნიშვნელობა არ აქვს.

So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed.

ის გვაძლევს ჩვენ პროსოციალური ცილინდრს და ორივე შიმპანზე იღებს საკვებს.

So the one who makes the choices always gets a reward.

ამდენად, ის რომელიც აკეთებს არჩევანს ყოველთვის იღებს ჯილდოს.

So it doesn't matter whatsoever.

მაგრამ ამას არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს.

And she should actually be choosing blindly.

ის ამას უნდა აკეთებდეს დაუფიქრებლად.

მაგრამ რაც აღმოვაჩინეთ

But what we find is that they prefer the pro-social token.

არის, ის რომ ისინი უპირატესობას ანიჭებენ პროსოციალური ცილინდრს.

So this is the 50 percent line, that's the random expectation.

ეს არის 50 პროცენტიანი ზღვარი მოსალოდნელი ქცევისა.

And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.

განსაკუთრებით თუ პარტნიორი იქცევს ყურადღებას, არჩევანის რაოდენობა მეტია.

და თუ პარტნიორი ახდენს ზეწოლას--

And if the partner puts pressure on them --

so if the partner starts spitting water and intimidating them --

თუ პარტნიორი დაიწყებს წყლის შესხამს ან მათ დაშინებას--

then the choices go down.

მაშინ არჩევანი იკლებს.

(Laughter)

It's as if they're saying,

თითქოს ამით ამბობენ

"If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today."

"თუკი შენ არ მოიქცევი კარგად, მე არ ვიქნები დღეს მეგობრული."

ეს ხდება პარტნიორის არყოფნის შემთხვევაში,

And this is what happens without a partner,

როდესაც იქ არ ზის პარტნიორი.

when there's no partner sitting there.

ამდენად, ჩვენ აღმოვაჩინეთ, რომ შიმპანზეები ზრუნავენ--

So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else --

სხვების კეთილდღეობაზე--

especially, these are other members of their own group.

განსაკუთრებით, თავიანთი ჯგუფის წევრებზე.

ბოლო ექსპერიმენტი რომელზეც მინდა მოგიყვეთ

So the final experiment that I want to mention to you

შეეხება სამართლიანობას.

is our fairness study.

And so this became a very famous study.

ის გახდა ძალიან ცნობილი კვლევა.

And there are now many more,

მის გარდა არსებობს კიდევ ბევრი,

because after we did this about 10 years ago,

იმიტომ, რომ როდესაც ჩვენ ის ჩავატარეთ 10 წლის წინ,

it became very well-known.

ის გახდა ძალიან ცნობილი.

And we did that originally with Capuchin monkeys.

ჩვენ ის ჩავატარეთ კაპუცინის ოჯახის მაიმუნებზე.

ახლა გაჩვენებთ ჩვენს მიერ ჩატარებულ პირველ ექსპერიმენტს.

And I'm going to show you the first experiment that we did.

It has now been done with dogs and with birds

ის ასავე ჩაატარეს ძაღლებზე და ჩიტებზე

and with chimpanzees.

და შიმპანზეებზე.

But with Sarah Brosnan, we started out with Capuchin monkeys.

მაგრამ სარა ბროსნანთან ერთად ჩვენ ის ჩავატარეთ კაპუცინის ოჯახის მაიმუნებზე.

გავაკეთეთ ის,

So what we did is we put two Capuchin monkeys side-by-side.

რომ მოვათავსეთ ორი მაიმუნი ერთმანეთის გვერდით.

Again, these animals, live in a group, they know each other.

ეს ცხოველები ცხოვრობენ ჯგუფებად და კარგად იცნობენ ერთმანეთს.

ჩვენ გამოვიყვანეთ ისინი ჯგუფიდან და მოვათავსეთ ტესტისათვის განკუთვნილ კამერაში.

We take them out of the group, put them in a test chamber.

აქ არის ძალიან მარტივი დავალება

And there's a very simple task that they need to do.

რომელიც მათ უნდა შეასრულონ.

And if you give both of them cucumber for the task,

თუკი ორივე მათგანს მიაწოდებ კიტრს დავალების შესასრულებლად,

მაიმუნები, რომლებიც არიან ერთმანეთის გვერდით,

the two monkeys side-by-side,

they're perfectly willing to do this 25 times in a row.

მას შეასრულებენ 25-ჯერ ზედიზედ.

ამდენად, კიტრი, რომელიც ჩემი აზრით მხოლოდ წყალია,

So cucumber, even though it's only really water in my opinion,

but cucumber is perfectly fine for them.

აბსოლუტურად მისაღებია მათთვის.

მაგრამ თუკი პარტნიორს მისცემთ ყურძენს--

Now if you give the partner grapes --

the food preferences of my Capuchin monkeys

ჩემი კაპუცინის ოჯახის მაიმუნების არჩევანი

correspond exactly with the prices in the supermarket --

ზუსტად შეესაბამება სუპერმარკეტის ფასებს--

and so if you give them grapes -- it's a far better food --

და თუკი მისცემთ მათ ყურძენს--რომელიც გაცილებით უკეთესია--

მაშინ თქვენ დაარღვევთ მათ შორის თანასწორობას.

then you create inequity between them.

So that's the experiment we did.

ეს არის ის ექსპერიმენტი რომელიც ჩვენ ჩავატარეთ.

Recently, we videotaped it with new monkeys

ახლახანს ჩვენ ეს ჩავწერეთ ახალ მაიმუნებთან მუშაობისას რომელთაც არასდროს შეუსრულებიათ რაიმე დავალება,

who'd never done the task,

ვიფიქრეთ, რომ მათი რეაქცია უფრო ძლიერი იქნებოდა,

thinking that maybe they would have a stronger reaction,

და ეს ასეც აღმოჩნდა.

and that turned out to be right.

მარცხნივ მყოფი მაიმუნი იღებს კიტრს.

The one on the left is the monkey who gets cucumber.

მარჯვნივ მყოფი იღებს ყურძენს.

The one on the right is the one who gets grapes.

ის რომელიც იღებს კიტრს,

The one who gets cucumber --

note that the first piece of cucumber is perfectly fine.

გვანიშნებს, რომ მისთვის კიტრი შესანიშნავია.

პირველ ნაჭერს ჭამს.

The first piece she eats.

Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens.

შემდეგ ის ხედავს, რომ მეორე იღებს ყურძენს და ახლა ნახავთ რა მოხდება.

ის გვაძლევს ქვას. ეს არის დავალება.

So she gives a rock to us. That's the task.

ჩვენ მას ვაძლევთ კიტრის ნაჭერს და ის ჭამს.

And we give her a piece of cucumber and she eats it.

მეორემაც ჩვენ უნდა მოგვცეს ქვა.

The other one needs to give a rock to us.

და ასეც იქცევა.

And that's what she does.

And she gets a grape ...

ის იღებს ყურძენს და ჭამს მას.

and eats it.

მეორე ამას ხედავს.

The other one sees that.

ის გვაძლევს ქვას,

She gives a rock to us now,

gets, again, cucumber.

და იღებს ისევ კიტრს.

(Laughter)

(სიცილი)

(Laughter ends)

ახლა ის სინჯავს ქვას კედელზე.

She tests a rock now against the wall.

მან ის ჩვენ უნდა მოგვცეს.

She needs to give it to us.

ის ისევ იღებს კიტრს.

And she gets cucumber again.

(Laughter)

(სიცილი)

თქვენ ახლა ხედავთ ნამდვილ უოლ სტრიტის პროტესტს.

So this is basically the Wall Street protest that you see here.

(Laughter)

(სიცილი)

(Applause)

(აპლოდისმენტები)

ნება მომეცით გითხრათ--

I still have two minutes left --

ჯერ კიდევ მაქვს ორი წუთი, ნება მომეცით მოგიყვეთ ერთი სასაცილო ამბავი ამასთან დაკავშირებით.

let me tell you a funny story about this.

ეს კვლევა გახდა ძალიან ცნობილი

This study became very famous and we got a lot of comments,

და ჩვენ მივიღეთ უამრავი კომენტარი,

განსაკუთრებით ანთროპოლოგებს, ეკონომისტებს,

especially anthropologists, economists, philosophers.

ფილოსოფოსებს,

They didn't like this at all.

საერთოდ არ მოეწონათ ის.

Because they had decided in their minds, I believe,

რადგან, თავიანთ გონებაში მათ გადაწყვიტეს, მე მჯერა,

that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it.

რომ სამართლიანობა არის ძალიან კომპლექსური

და ის არ შეიძლება ჰქონდეთ ცხოველებს.

And so one philosopher even wrote us

ერთმა ფილოსოფოსმა მოგვწერა კიდეც

that it was impossible that monkeys had a sense of fairness

რომ შეუძლებელია მაიმუნებს ჰქონდეთ სამართლიანობის გრძნობა

because fairness was invented during the French Revolution.

იმიტომ, რომ სამართლიანობა გამოიგონეს საფრანგეთის რევოლუციის დროს.

(Laughter)

(სიცილი)

ერთმა კიდევ დაწერა მთელი თავი

And another one wrote a whole chapter

saying that he would believe it had something to do with fairness,

რომ ის დაიჯერებდა მაიმუნების სამართლიანობის გრძნობას იმ შემთხვევაში

if the one who got grapes would refuse the grapes.

თუ ის რომელიც იღებდა ყურძენს უარს იტყოდა ყურძენზე.

Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees,

სასაცილო ის არის, რომ სარა ბროსნანს,

რომელიც ამას აკეთებდა შიმპანზეებზე,

had a couple of combinations of chimpanzees

ჰყავდა შიმპანზეების რამდენიმე წყვილი

where, indeed, the one who would get the grape

რომელთა შორისაც, ერთი უარს ამბობდა ყურძენზე მანამ

would refuse the grape until the other guy also got a grape.

სანამ მეორეც არ მიიღებდა ყურძენს.

ამდენად, ჩვენ ვუახლოვდებით ადამიანურ სამართლიანობის გრძნობას.

So we're getting very close to the human sense of fairness.

And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.

და მე მგონია, რომ ფილოსოფოსებმა უნდა გადახედონ საკუთარ ფილოსოფიას ცოტა ხნით.

So let me summarize.

ნება მომეცით შევაჯამო.

I believe there's an evolved morality.

მჯერა, რომ არსებობს მაღალ-განვითარებული მორალი.

I think morality is much more than what I've been talking about,

მგონია, რომ მორალი გაცილებით იმაზე მეტია ვიდრე ის რაზეც მე ვსაუბრობდი,

მაგრამ ის ასევე ვერ იარსებებდა იმ ძირითადი კომპონენტების გარეშე

but it would be impossible without these ingredients

რომლებიც ჩვენ აღმოვაჩინეთ სხვა პრიმატებში,

that we find in other primates,

which are empathy and consolation,

რომელიც არის თანაგრძნობა და ნუგეში,

pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness.

პროსოციალური მიდრეკილებები და ურთიერთმოქმედება და სამართლიანობის გრძნობა.

ჩვენ ვმუშაობთ ამ კონკრეტულ საკითხებზე

And so we work on these particular issues

to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak,

რათა დავინახოთ არის თუ არა შესაძლებელი შეიქმნას მორალი, ასე ვთქვათ,

without necessarily god and religion involved,

ღმერთისა და რელიგიის ჩარევის გარეშე,

და დავინახოთ როგორ შეიძლება მივიდეთ უფრო განვითარებულ მორალამდე.

and to see how we can get to an evolved morality.

მადლობას გიხდით ყურადღებისათვის.

And I thank you for your attention.

(Applause)

(აპლოდისმენტები)