Liza Donnelly: Drawing upon humor for change

Translator: sann tint Reviewer: Myo Aung

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

I was afraid of womanhood.

ကျွန်မ မိန်းမသားဘဝကို စိုးကြောက်မိခဲ့ပါတယ်။

Not that I'm not afraid now,

အခုမကြောက်ပါဘူးလို့ မပြောပါဘူး၊

but I've learned to pretend.

ကျွန်မ ဟန်ဆောင်တတ်အောင် သင်ယူထားတာပါ။

I've learned to be flexible.

ပြောင်းလွယ်ပြင်လွယ် တတ်အောင် သင်ယူထားတာပါ။

In fact, I've developed some interesting tools

ဒီကြောက်ရွံ့မှုကို ရင်ဆိုင်ရာမှာ အထောက်အပံ့ပြုတဲ့

to help me deal with this fear.

စိတ်ဝင်စားစရာကောင်းတဲ့ လက်နက်တွေကို ထွင်ထားပါတယ်။

Let me explain.

ရှင်းပြပါရစေ။

Back in the '50s and '60s, when I was growing up,

လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၉၅၀ နဲ့ ၆၀ ပြည့်လွန် နှစ်တွေမှာ ကျွန်မကြီးပြင်းလာခဲ့တုန်းက

little girls were supposed to be kind and thoughtful

မိန်းခလေးငယ်လေးတွေဆိုတာ ကြင်နာတတ်ဖို့၊ စဉ်းစာတ်ဖို့၊

and pretty and gentle and soft,

လှပပြီး သိမ်မွေ့နူးညံ့ဖို့ပဲ

and we were supposed to fit into roles

မှတ်ယူခဲ့ကြပြီး ကျွန်မတို့ကို လျှိုဝှက် သိုသိပ်ထားရတဲ့

that were sort of shadowy --

ကဏ္ဍတွေမှာ အံဝင်ခွင်ကျဖို့ပဲ မှတ်ခဲ့ကြတာပါ။

တကယ်ကို သိပ်ပြီး မရှင်းလင်းခဲ့တာက

really not quite clear what we were supposed to be.

ကျွန်မတို့ဟာ ဘယ်လို ဖြစ်သင့်တယ်ဆိုတာပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

ကျွှန်မတို့ ဝန်းကျင်မှာ

There were plenty of role models all around us.

စံနမူနာ ထားထိုက်သူတွေက အများကြီးပါ။

We had our mothers, our aunts, our cousins, our sisters,

ကျွန်မတို့ရဲ့ အမေတွေ၊ အဒေါ်တွေ၊ ဝမ်းကွဲတွေ၊ အစ်မတွေနဲ့

and of course, the ever-present media

တကယ်တမ်းကျတော့ မီဒီယာတွေက ကျွန်မတို့ကို

bombarding us with images and words,

ရုပ်ပုံတွေ၊ စကားလုံးတွေနဲ့ တစ်ချိန်လုံး တရစပ်ထိုးနှက်နေပြီး၊

telling us how to be.

ဘယ်လိုဖြစ်ဖို့ကို ပြောနေတြတယ်လေ။

Now my mother was different.

ကဲ ကျွန်မအမေကတော့ မတူဘူးရှင့်၊

She was a homemaker,

သူက အိမ်ရှင်မဆိုပေမဲ့ သူနဲ့ကျမ

but she and I didn't go out and do girlie things together,

အပြင်ထွက်ပြီး မိန်းကလေးဆန်တာတွေ မလုပ်ခဲ့ဘူးရှင့်။

and she didn't buy me pink outfits.

ပန်းရောင်ဝတ်စုံတွေကိုလည်း မဝယ်ပေးခဲ့ဘူးလေ။

အဲဒါတွေအစား ကျွန်မလိုအပ်တာတွေ သူကသိပြီး

Instead, she knew what I needed, and she bought me a book of cartoons.

ကာတွန်းပုံတွေပါတဲ့ စာအုပ်တစ်အုပ် ဝယ်ပေးခဲ့တာပေါ့။

And I just ate it up.

ဒါကို ကျွန်မ အရည်ကျို သောက်လိုက်တာပေါ့၊

I drew, and I drew,

ပုံဆွဲတယ်၊ ဆွဲတယ်။ ရယ်မောစရာဟာ

and since I knew that humor was acceptable in my family,

မိသားစုမှာ နှစ်လိုဖွယ်ရာ ဖြစ်တယ်ဆိုတာ သိနေမှတော့

I could draw, do what I wanted to do,

ကျွန်မ ပုံဆွဲဖြစ်တော့တာပေါ့။ ကျွန်မ ကြိုက်တာလုပ်တယ်၊

and not have to perform, not have to speak --

လုပ်ဆောင်စရာမလို၊ စကားပြောစရာမလို၊

I was very shy --

ကျွန်မက ရှက်တတ်တယ်။

and I could still get approval.

ပြီးတော့ ထောက်ခံမှု ရနိူင်သေးတယ်လေ။

I was launched as a cartoonist.

ကာတွန်းသမားတစ်ယောက်အနေနဲ့ ကျွန်မအစပျိုးခဲ့တာပေါ့။

Now when we're young,

ငယ်ရွယ်စဉ်မှာ ကျွန်မတို့ အမြဲကို မသိကြတာပါ။

we don't always know. We know there are rules out there,

ကျွန်မသိတာက အဲဒီမှာ စည်းမျဉ်းတွေ ထုတ်ထားတယ်ဆိုပေမဲ့

but we don't always know --

ကျွန်မတို့အမြဲကို မသိကြပါဘူး။

we don't perform them right,

ဒါတွေကို မှန်မှန်ကန်ကန် မဆောင်ရွက်ပါဘူး။

even though we are imprinted at birth

ကျွန်မတို့ဟာ မွေးကတည်းက ဒီအကြောင်းတွေနဲ့

with these things,

ဖျက်မရအောင ်ရှိခဲ့တာတောင်မှ

and we're told

ကျွန်မတို့ကို လောကြီးမှာ

what the most important color in the world is.

ဘယ်အရောင်ဟာ အရေးပါဆုံးဆိုတာ ပြောပြကြတယ်။

We're told what shape we're supposed to be in.

ဘယ်ပုံစံထဲမှာ ရှိသင့်တယ်ဆိုတာ

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

We're told what to wear --

ဘာဝတ်ရမယ်ဆိုတာ၊

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

-- and how to do our hair --

ဆံပင်ကို ဘယ်လို ထုံးဖွဲ့ရမယ်ဆိုတာ

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

-- and how to behave.

ဘယ်လိုပြုမူရမယ် ဆိုတာတွေပေါ့။

Now the rules that I'm talking about

ကဲ အခုကျွန်မပြောနေတဲ့ စည်းမျဉ်းတွေဟာ

are constantly being monitored by the culture.

ယဉ်ကျေးမှုအနေနဲ့ အတောမသတ် စောင့်ကြည့်ခံနေရတာပါ။

We're being corrected,

ကျွန်မတို့ဟာ ပြုပြင်ပေးခံနေရတယ်၊

and the primary policemen are women,

ဦးစားပေး ရဲသားတွေဟာ အမျိုးသမီးတွေပါ၊

အကြောင်းကတော့ ကျွန်မတို့ဟာ အစဉ်အလာကို

because we are the carriers of the tradition.

သယ်ဆောင်းပေးသူတွေ ဖြစ်လို့တဲ့လေ။

We pass it down from generation to generation.

ကျွန်မတို့တွေဟာ ဒါကို မျိုးဆက်တစ်ခုကနေ

တစ်ခု လက်ဆင့်ကမ်းကြတယ်၊

Not only that --

ဒါတင်မဟုတ်ပဲ

we always have this vague notion

တစ်စုံတစ်ရာက ကျွန်မတို့ကို မျှော်လင့်ထားတယ်ဆိုတဲ့

ဒီယောင်ဝါးဝါး အယူအဆက

that something's expected of us.

ကျွန်မတို့ဆီမှာ အမြဲရှိနေတယ်ဆိုတာပါ။

And on top of all off these rules,

ဒီစည်းမျဉ်းတွေရဲ့အလွန် ထိပ်ဖျားမှာတော့

they keep changing.

သူတို့တွေဟာ ဆက်ကာဆက်ကာ ပြောင်းလဲနေတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

အချိန်တစ်ဝက်မှာ ဘာတွေ ဆက်ဖြစ်နေတယ် ဆိုတာတော့

We don't know what's going on half the time,

ကျွန်မတို့မသိဘူးလေ။

ဒါက ကျွန်မတို့ကို အတော့ကို မရေရာတဲ့

so it puts us in a very tenuous position.

အနေအထားမှာ ထားလိုက်တာပေါ့ရှင်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

Now if you don't like these rules,

ကဲ ဒီစည်းမျဉ်းတွေကို ရှင်တို့မကြိုက်ဘူးဆိုရင်၊

and many of us don't --

ကျွန်မတို့ တော်တော်များများက မကြိုက်ပါဘူး

I know I didn't, and I still don't,

ကျွန်မ မကြိုက်ခဲ့တာတော့သိတယ်၊ အခုထိကိုမကြိုက်သေးတာ၊

even though I follow them half the time,

အချိန်ရဲ့ တစ်ဝက်လောက်ကို ဒါတွေကို လိုက်နာနေတာတောင်မှ ၊

not quite aware that I'm following them --

ဒါတွေကို လိုက်နာနေမှန်းတောင် သတိမထားမိပဲနဲ့လေ

ဒါတွေကို ရယ်စရာအနေနဲ့ ပြောင်းလဲပစ်ဖို့

what better way than to change them [than] with humor?

ဘယ်နည်းလမ်းက ပိုကောင်းမလဲရှင်။

ရယ်စရာဆိုတာက လူ့အဖွဲ့အစည်းရဲ့

Humor relies on the traditions of a society.

အစဉ်အလာတွေပေါ်မှာ မူတည်ပါတယ်၊

ဒါက ကျွန်မတို့ သိတာတွေကိုယူပြီး

It takes what we know, and it twists it.

မလိမ့်တစ်ပတ် လုပ်လိုက်တယ်။

It takes the codes of behavior and the codes of dress,

အပြုအမူစံတွေ၊ ဝတ်စားဆင်ယဉ်မှု စည်းမျဉ်းတွေကို ထုတ်ယူပြီး

and it makes it unexpected,

ထင်မထားတာတွေ လုပ်ပစ်လိုက်တယ်။

and that's what elicits a laugh.

ပြီးတော့ ဒါက ပြက်လုံးတစ်ခု ဖြစ်စေတော့တာပေါ့။

Now what if you put together women and humor?

ကဲ အမျိုးသမီးတွေကို ရယ်စရာနဲ့ ပေါင်းစပ်လိုက်ရင်ရောရှင်။

I think you can get change.

အပြောင်းအလဲဆိုတာ ရနိူင်တယ်လို့ ကျွန်မထင်တယ်။

ဘာဖြစ်လို့လဲဆိုတော့ အမျိုးသမီးတွေက

Because women are on the ground floor,

အခြေခံကျတဲ့ အလွှာမှာရှိနေပြီး

and we know the traditions so well,

အစဉ်အလာတွေကိုလည်း ကောင်းကောင်းသိနေတာကိုး။

ဇယားထဲကို မတူညီတဲ့ သဘောထားတစ်ခုကို

we can bring a different voice to the table.

ဆောင်ကြဉ်းလာနိူင်တယ်လေ။

Now I started drawing

ဒါနဲ့ပဲ တော်တော်လေးဖရိုဖရဲ ဖြစ်နေတာတွေထဲမှာ

in the middle of a lot of chaos.

ကျွန်မ စတင်ရေးဆွဲခဲ့ပါတယ်။

ကျွန်မ ကြီးပြင်းခဲ့တာက ဒီကနေ သိပ်မဝေးလှတဲ့

I grew up not far from here in Washington D.C.

ဝါရှင်တန် ဒီစီမှာပါ၊

during the Civil Rights movement, the assassinations,

ပြည်သူ့အခွင့်အရေး လှုပ်ရှားမှု၊ လုပ်ကြံသတ်ဖြတ်မှုတွေ၊

Watergate ကြားနာမှုတွေ

the Watergate hearings and then the feminist movement,

ပြီးတော့ အမျိုးသမီး အခွင့်အရေး

လှုပ်ရှားမှုတွေကာလ အတွင်းမှာပေါ့ ၊

and I think I was drawing,

ပုံတွေဆွဲနေရင်း၊ ဘာဆက်ဖြစ်မယ်ဆိုတာ

trying to figure out what was going on.

မှန်းဆနေရင်းလို့ ထင်တယ်။

And then also my family was in chaos,

အဲဒီနောက် ကျွန်မမိသားစုဟာ ကယောက်ကယက်ထဲမှာပေါ့၊

and I drew to try to bring my family together --

မိသားစု ပြန်လည်သင့်မြတ်အောင် ကြိုးစားဖို့ ပုံဆွဲခဲ့တာပေါ့။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

-- try to bring my family together with laughter.

ရယ်မောသံနဲ့ မိသားစု ပြန်လည်သင့်မြတ်အောင် ကြိုးပမ်းဖို့ပေါ့။

It didn't work.

ဒါက အလုပ်မဖြစ်ပါဘူး၊

မိဘတွေက ကွာရှင်းလိုက်ကြပြီး၊

My parents got divorced, and my sister was arrested.

အစ်မက အဖမ်းခံလိုက်ရတယ်။

But I found my place.

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မကတော့ ကိုယ့်နေရာကို တွေ့လိုက်တယ်၊

I found that I didn't have to wear high heels,

ကျွန်မ ဒေါက်ဖိနပ်စီးစရာ မလိုဘူးဆိုတာ သိလိုက်တယ်၊

I didn't have to wear pink,

ပန်းနုရောင် ဝတ်စရာမလိုပါဘူး၊

and I could feel like I fit in.

ကျွန်မဟာ အံဝင်ခွင်ကျရှိတယ် ဆိုတာ ခံစားလို့ရပါတယ်။

Now when I was a little older, in my 20s,

ဒါနဲ့ပဲ အသက်နည်းနည် းကြီးလာတော့ ၂၀ တွင်းမှာပေါ့၊

ကာတွန်းဆွဲတဲ့ အမျိုးသမီးတွေ များများစားစား

I realized there are not many women in cartooning.

မရှိဘူးဆိုတာ သဘောပေါက်လိုက်တယ်။

And I thought, "Well, maybe I can break

ဒီတော့ တွေးမိတာက "အင်း ကာတွန်းဆွဲတာရဲ့

the little glass ceiling of cartooning,"

ဖန်သားပြင် အမိုးကို ငါနည်းနည်းလေး ဖောက်ခွဲနိူင်လိမ့်မလား"ပေါ့၊

ဒီလိုပဲ လုပ်ခဲ့ပါတယ်။

and so I did. I became a cartoonist.

ကျွှန်မ ကာတွန်းသမား တစ်ယောက်ဖြစ်လာတော့တာပေါ့။

And then I thought -- in my 40s I started thinking,

နောက်တွေးမိတာက

အသက် ၄၀ တွင်းမှာပေါ့၊ စပြီးစဉ်းစားလာမိတာက

"အင်း၊ ငါဘာဖြစ်လို့ အရေးပါတာတစ်ခုခုကို

"Well, why don't I do something?

မလုပ်တာပါလိမ့်"လို့ပေါ့။

I always loved political cartoons,

နိူင်ငံရေး ကာတွန်းတွေကို အမြဲကြိုက်တာ ဆိုတော့

ငါ့ကာတွန်း အကြောင်းအရာတွေမှာ

so why don't I do something with the content of my cartoons

လူတွေကို လိုက်နာခိုင်းတဲ့ ပေါက်ကရ စည်းမျဉ်းတွေအကြောင်း

to make people think about the stupid rules that we're following

ဘာဖြစ်လို့ လူတွေ စဉ်းစားမိအောင် မလုပ်တာပါလိမ့်လို့ပေါ့၊

as well as laugh?"

ဒါတွေက ရယ်လဲရယ်ရတယ်လေ။

Now my perspective

ကဲဒီတော့ ကျွန်မရဲ့ ယထာဘူတအမြင်က

is a particularly --

အထူးသဖြင့်တော့

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

ကျွန်မရဲ့ ယထာဘူတအမြင် တစ်ခုက

-- my perspective is a particularly American perspective.

အထူးသဖြင့်တော့ အမေရိကန် ယထာဘူတ အမြင်ပါ။

I can't help it. I live here.

မတတ်နိူင်ဘူးလေ၊ ကျွန်မက ဒီမှာနေတာကိုးရှင့်။

Even though I've traveled a lot,

ခရီးတွေအများကြီး ထွက်ဖူးတာတောင်မှ

ကျွန်မဟာ အမေရိကန် အမျိုးသမီ တစ်ယောက်လိုပဲ

I still think like an American woman.

တွေးမိနေတုန်းပါ။

But I believe that the rules that I'm talking about

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မပြောနေတဲ့ စည်းမျဉ်းတွေဟာ

are universal, of course --

နေရာအနှံမှာ ဆိုတာကို ကျွန်မ ယုံကြည်ပါတယ်။

ယဉ်ကျေးမှုတိုင်းမှာ ၎င်းရဲ့

that each culture has its different codes of behavior

အပြုအမူ၊ အဝတ်အစား၊ အစဉ်အလာတွေအတွက်

and dress and traditions,

သတ်မှတ်ချက်တွေ အများကြီးရှိပါတယ်။

ပြီးတော့ အမျိုးသမီးတိုင်းဟာ

and each woman has to deal with these same things

ကျွန်မတို့ အမေရိကက အမျိုးသမီးတွေလိုပဲ

that we do here in the U.S.

ဒီလိုမျိုး အကြောင်းအရာတွေကို ရင်ဆိုင်နေကြရပါတယ်။

Consequently, we have.

အကျိုးဆက်အားဖြင့်တော့ ကျွန်မတို့မှာ အမျိုးသမီးတွေရှိတယ်၊

Women, because we're on the ground, we know the tradition.

ကျွန်မတို့ဟာ မြေပြင်ပေါ်မှာ ရှိတဲ့အတွက်ကြောင့်

အစဉ်အလာကို သိကြတယ်၊

We have amazing antennae.

အံ့အားသင့်စရာကောင်းတဲ့ အကင်းပါးမှုတွေ ရှိကြတယ်လေ။

Now my work lately

ဒီလိုနဲ့ ကျွန်မရဲ့အလုပ်ကို မကြာသေးခင်က

has been to collaborate with international cartoonists,

နိူင်ငံတကာ ကာတွန်းပညာရှင်တွေနဲ့ ပူးပေါင်းလိုက်ပါပြီ၊

which I so enjoy,

ဒါကို ကျွန်မ အရမ်းနှစ်ခြိုက်ပြီး၊

and it's given me a greater appreciation

ကျွန်မကို အမှန်တရားဆီကို ရောက်ရှိဖို့၊ ပြဿနာတွေဆီကို

for the power of cartoons

လျှင်လျှင်မြန်မြန်၊ ပြတ်ပြတ်သားသား ရောက်ရှိဖို့

to get at the truth,

ကာတွန်းပညာရဲ့ စွမ်းအားအတွက်

to get at the issues quickly and succinctly.

ပိုကြီးကျယ်တဲ့ တန်ဘိုးထားမှုကို ပေးတယ်လေ။

ပြီးတော့ ဒါတင်မက ကြည့်ရှုသူတွေဆီကို

And not only that, it can get to the viewer

အသိသက်သက်သာ မဟုတ်ပဲ

through not only the intellect, but through the heart.

နှလုံးသားနဲ့ပါ ရောက်ရှိစေတယ်လေ။

My work also has allowed me to collaborate

ကျွန်မအလုပ်က ကမ္ဘာတစ်လွှားမှာရှိတဲ့ အမျိုးသမီး

with women cartoonists from across the world --

ကာတွန်းပညာရှင်တွေနဲ့ပါ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ဖို့ အခွင့်ပေးထားပါတယ်။

countries such as Saudi Arabia,

Saudi Arabia, Iran, Turkey,

Iran, Turkey,

Argentina, France

Argentina, France --

စတဲ့နိူင်ငံတွေကပေါ့။

and we have sat together and laughed

ကျွန်မတို့တွေ အတူတူထိုင်၊ ရယ်ကာမောကာနဲ့

and talked and shared our difficulties.

ကျွန်မတို့တွေရဲ့ အခက်အခဲတွေကို ဆွေးနွေးမျှဝေ ကြပါတယ်။

And these women are working so hard to get their voices heard

တစ်ချို့. ခက်ခဲတဲ့ အခြေအနေတွေမှာ သူတို့ရဲ့ သဘောထားတွေကို ကြားသိရအောင်လို့

in some very difficult circumstances.

ဒီအမျိုးသမီးတွေဟာ အရမ်းကို ကြိုးစားကြပါတယ်။

But I feel blessed to be able to work with them.

ကျွန်မကတော့ သူတို့နဲ့တွဲလုပ်ရတာကို စိတ်ချမ်းမြေ့လှပါပြီရှင်။

And we talk about

အမျိုးသမီးတွေမှာ ဒီလိုပြင်းထန်းတဲ့

how women have such strong perceptions,

သဘောထားတွေရှိကြပုံကို ဆွေးနွေးကြတယ်။

ကျွန်မတို့ရဲ့ မခိုင်မာတဲ့ အခြေအနေနဲ့

because of our tenuous position

အစဉ်အလာ ထန်းသိမ်းသူတွေရဲ့

and our role as tradition-keepers,

အခန်းကဏ္ဍဖြစ်တဲ့ အတွက်ကြောင့် ကျွန်မတို့မှာ

that we can have the great potential

အပြောင်းအလဲကို ဖြစ်ပေါ်စေတဲ့ သူတွေဖြစ်ဖို့

to be change-agents.

ကြီးမားတဲ့ အလားအလာ ရှိနိူင်တယ်လေ။

And I think, I truly believe,

ပြီးတော့ ကျွန်မအထင်က အစစ်အမှန်ယုံကြည်တာက

that we can change this thing

ကျွန်မတို့တွေဟာ ဒါကို ပြောင်းလဲနိူင်ပါတယ်၊

one laugh at a time.

တစ်ကြိမ်မှာ တစ်ခါရယ်မောဖို့လေ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)