Brian Cox: What went wrong at the Large Hadron Collider

Translator: Stéphane Brault Reviewer: Ugo A. De Riu

Last year at TED I gave an introduction to the LHC.

Lastjare ĉe TED mi faris enkondukan prezenton pri la LHC.

And I promised to come back and give you an update

Kaj mi promesis reveni kaj aktualigi ĝin

on how that machine worked.

pri la maniero, laŭ kiu la maŝino funkcias.

So this is it. And for those of you that weren't there,

Do jen. Kaj por tiuj el vi, kiuj ne ĉeestis tiam,

the LHC is the largest scientific experiment ever attempted --

la LHC estas la plej granda scienca eksperimento iam provita

27 kilometers in circumference.

-- 27-kilometra cirkonferenco.

Its job is to recreate the conditions

Ĝia tasko estas rekrei la kondiĉojn ekzistantajn

that were present less than a billionth of a second after the universe began,

malpli ol unu miliardonon da sekundo post la apero de la universo,

up to 600 million times a second.

ĝis 600 milionojn da fojoj po sekundo.

It's nothing if not ambitious.

Ja ambicia projekto.

This is the machine below Geneva.

Jen la maŝino sub Ĝenevo.

We take the pictures of those mini-Big Bangs inside detectors.

Ni faras fotojn de tiuj etaj "Grandaj Krakoj" ene de detektiloj.

This is the one I work on. It's called the ATLAS detector --

Jen tiu, ĉe kiu mi laboras. Ĝi nomiĝas detektilo ATLAS

44 meters wide, 22 meters in diameter.

-- 44 metrojn larĝa, 22 metrojn laŭ diametro.

Spectacular picture here of ATLAS under construction

Sensacia foto de ATLAS dum konstruado,

so you can see the scale.

tiel ke vi povas vidi la skalon.

On the 10th of September last year we turned the machine on for the first time.

La 10-an de Septembro lastjare ni unuafoje ŝaltis la maŝinon.

And this picture was taken by ATLAS.

Kaj tiu ĉi foto estis farita de ATLAS.

It caused immense celebration in the control room.

Ĝi estigis grandegan ĝojeksplodon en la komandejo.

It's a picture of the first beam particle

Ĝi estas foto de la unua fasko-partiklo

going all the way around the LHC,

ĉirkaŭiranta en la LHC,

colliding with a piece of the LHC deliberately,

intence kolizianta kun peco de la LHC

and showering particles into the detector.

kaj disŝprucanta partiklojn en la detektilon.

In other words, when we saw that picture on September 10th

Alivorte, kiam ni vidis tiun foton en la 10-a de Septembro,

we knew the machine worked,

ni eksciis, ke la maŝino funkcias,

which is a great triumph.

kio estas granda triumfo.

I don't know whether this got the biggest cheer,

Mi ne scias ĉu tio ricevis la plej grandajn aplaŭdojn

or this, when someone went onto Google

aŭ tio ĉi, kiam iu konsultis Google-on

and saw the front page was like that.

kaj vidis, ke la frontpaĝo estis tia.

It means we made cultural impact

Tio signifas, ke ni havis kaj kulturan

as well as scientific impact.

kaj sciencan influon.

About a week later we had a problem with the machine,

Unu semajnon poste ni havis problemon pri la maŝino,

related actually to these bits of wire here -- these gold wires.

fakte rilate al tiuj ĉi pecoj da drato tie ĉi -- oraj dratoj.

Those wires carry 13 thousand amps

Tra tiuj dratoj iras 13 mil amperoj

when the machine is working in full power.

kiam la maŝino plene funkcias.

Now the engineers amongst you will look at them and say,

Nu, la inĝenieroj inter vi rigardos kaj diros:

"No they don't. They're small wires."

"Ne, ili ne povas. Ili estas tro etaj".

They can do that because

Ili ja povas tion fari ĉar

when they are very cold they are what's called superconducting wire.

kiam ili estas tre malvarmaj ili fariĝas superkonduktaj.

So at minus 271 degrees,

Do je 271 gradoj subnulo,

colder than the space between the stars,

pli malvarme ol en la interstela spaco,

those wires can take that current.

tiuj dratoj povas ricevi tian kurenton.

In one of the joints between over 9,000 magnets in LHC,

En unu el la juntoj inter pli ol 9 mil magnetoj en la LHC,

there was a manufacturing defect.

estis fabriko-difekto.

So the wire heated up slightly,

La drato iom varmiĝis,

and its 13,000 amps suddenly encountered electrical resistance.

kaj ĝiaj 13 mil amperoj subite trovis elektran rezistancon.

This was the result.

Jen la rezulto.

Now that's more impressive

Plej imprese,

when you consider those magnets weigh over 20 tons,

kiam oni pensas, ke tiuj magnetoj pezas pli ol 20 tunoj

and they moved about a foot.

kaj ili moviĝis ĉirkaŭ unu futo.

So we damaged about 50 of the magnets.

Ni do damaĝis ĉirkaŭ 50 magnetojn.

We had to take them out, which we did.

Ni devis depreni ilin, kaj tion ni faris.

We reconditioned them all, fixed them.

Ni riparis ilin, ĉiujn.

They're all on their way back underground now.

Nun, ĉiuj denove estas en sia loko, subtere.

By the end of March the LHC will be intact again.

En la fino de Marto la LHC estos rekomponita.

We will switch it on,

Ni ŝaltos ĝin

and we expect to take data in June or July,

kaj ni esperas ekhavi datumojn en Junio aŭ Julio

and continue with our quest to find out

kaj daŭrigi nian strebadon eltrovi

what the building blocks of the universe are.

tion, kio estas la konstrubrikoj de la universo.

Now of course, in a way

Nu, certe iamaniere

those accidents reignite the debate

tiaj akcidentoj reinstigas la debaton

about the value of science and engineering at the edge. It's easy to refute.

pri la valoro de ĉelima scienco kaj inĝenierarto. Estas facile refuti ĝin.

I think that the fact that it's so difficult,

Mi pensas, ke la fakto, ke ĝi estas tiel malfacila,

the fact that we're overreaching, is the value of things like the LHC.

ke ni transiras limojn, formas la valoron de aĵoj kiel la LHC.

I will leave the final word to an English scientist, Humphrey Davy,

Mi lasos la lastan vorton al angla sciencisto Humphrey Davy,

who, I suspect,

kiu, mi supozas,

when defending his protege's useless experiments --

defendante la senutilajn eksperimentojn de sia protektato --

his protege was Michael Faraday --

sia protektato estis Michael Faraday --

said this, "Nothing is so dangerous

diris la jenon: "Nenio estas tiel danĝere

to the progress of the human mind

por la progreso de la homa menso

than to assume that our views of science are ultimate,

ol pretendi, ke niaj sciencaj vidpunktoj estas definitivaj,

that there are no mysteries in nature,

ke ne plu estas misteroj en la naturo,

that our triumphs are complete, and that

ke niaj triumfoj estas kompletaj kaj

there are no new worlds to conquer."

ke ne estas novaj mondoj konkerotaj".

Thank you.

Dankon.

(Applause)

(Aplaŭdo)