Brian Cox: What went wrong at the Large Hadron Collider

Translator: Wafa Edris Reviewer: Daban Q Jaff

Last year at TED I gave an introduction to the LHC.

ساڵی ڕابردوو، پێشەکیەکم دەربارەی LHC لە TED پێشکەشکرد.

And I promised to come back and give you an update

بەڵێنمدا لە نۆێکاریەکان ئاگادارتان بکەمەوە

on how that machine worked.

دەربارەی ئەوەی ئەم ئامێرە چۆن کار دەکات.

So this is it. And for those of you that weren't there,

خۆیەتی. هەروەها بۆ ئەوانەی لەوێ نەبوون،

the LHC is the largest scientific experiment ever attempted --

LHC گەورەترین تاقیکردنەوەی زانستیە هەوڵی بۆدرابێت.

27 kilometers in circumference.

چێوەی بازنەکەی ۲۷ کیلۆمەترە.

Its job is to recreate the conditions

پیشەی دروستکردنی هەلە

that were present less than a billionth of a second after the universe began,

لە دوای دروست بوونی جیهان، بە کەمتر لە بلیۆنێک لە چرکەدا هەبوو.

up to 600 million times a second.

بەرزبۆیەوە بۆ ٦۰۰ ملیۆن جار لە چرکەدا.

It's nothing if not ambitious.

جگە لە چاوبرسیەتی هیچی تر نییە.

This is the machine below Geneva.

ئامێرێکە لە خوار جنێڤەوە.

We take the pictures of those mini-Big Bangs inside detectors.

وێنەیەک لە تەقینەوە مەزنە بچوکراوانە لە شەپۆلدۆزەکان وەردەگرێن.

This is the one I work on. It's called the ATLAS detector --

ئەمە یەکیانە کە کاری لەسەر دەکەم، پێی دەڵێن شەپۆلدۆزی ئەتڵەس.

44 meters wide, 22 meters in diameter.

پانیەکەی ٤٤م، نیوە تیرەکەی ۲۲م

Spectacular picture here of ATLAS under construction

لێرە، ئەتڵەس لەژێر دروست کردن وێنەیەکی نایابی هەیە.

so you can see the scale.

کەواتە دەتوانیت پێوانەکەی ببینیت.

On the 10th of September last year we turned the machine on for the first time.

لە ۱۰ی ٩ ساڵی ڕابردوودا، بۆ یەکەم جار ئامێرەکەمان پێکرد.

And this picture was taken by ATLAS.

هەروەها ئەم وێنەیە لەلایەن ئەتڵەسەوە گیراوە.

It caused immense celebration in the control room.

بووە هۆی ئاهەنگێکی مەزن لە ژووری کۆنتڕۆڵەوە.

It's a picture of the first beam particle

یەکەم وێنەی گەردیلەی تیشک بوو

going all the way around the LHC,

بە ڕێگەیەکی درێژ دەوری LHC دەدات.

colliding with a piece of the LHC deliberately,

بە ئەنقەست لەگەڵ چەند بەشێکی LHC بەیەکدەکەون،

and showering particles into the detector.

داپۆشینی شەپۆلدۆزەکان بە پارتیکڵەکان.

In other words, when we saw that picture on September 10th

واتا، کاتێک وێنەکەی ۱۰ی سێبتێمبەر دەبینین.

we knew the machine worked,

زانیمان کە ئامێرەکە کار دەکات،

which is a great triumph.

ئەمەش سەرکەوتنێکی مەزنە.

I don't know whether this got the biggest cheer,

نازانم ئەگەر گەورەترین هاندانی هەبوو بێت،

or this, when someone went onto Google

یان، کەسێک سەردانی گووگڵی کرد بێت

and saw the front page was like that.

و، پەڕەی سەرەکی بینیبێت.

It means we made cultural impact

مانای وایە، کاریگەری کلتوریمان هەبووە

as well as scientific impact.

هەروەها کاریگەری زانستیش.

About a week later we had a problem with the machine,

دوای هەفتەیەک، کێشەمان لەگەڵ ئامێرەکە بۆ دروست بوو.

related actually to these bits of wire here -- these gold wires.

پەیوەندی بەم وایەرانەوە هەبوو... وایەرە ئاڵتونیەکان.

Those wires carry 13 thousand amps

ئەم وایەرانە ۱۳ هەزار ئەمپێر هەڵدەگرن.

when the machine is working in full power.

کاتێک ئامێرەکە بە هەموو وزەیەوە کار دەکات.

Now the engineers amongst you will look at them and say,

ئێستا ئەندازیارەکانتان سەیری دەکات و دەڵێت

"No they don't. They're small wires."

"نەخێر، وانییە. ئەمانە وایەری بچوکن"

They can do that because

دەتوانن هەڵیبگرن چونکە

when they are very cold they are what's called superconducting wire.

بە زۆر سارد بوون، دەبنە گەیەنەرێکی نایاب.

So at minus 271 degrees,

کەواتە لە پلەی -۲۷۱ دا،

colder than the space between the stars,

ساردتر لە بۆشای نێوان ئەستێرەکان،

those wires can take that current.

ئەو وایەرانە دەتوانن ئەو تەوژمە هەڵگرن.

In one of the joints between over 9,000 magnets in LHC,

لە یەکێک لە جومگەکانی نێوان زیاتر لە ۹۰۰۰ موگناتیسی لە LHC،

there was a manufacturing defect.

کەم و کوڕی پیشەسازی هەبوو.

So the wire heated up slightly,

بۆیە، کەمێک گەرمی وایەرەکە بەرز بۆیەوە

and its 13,000 amps suddenly encountered electrical resistance.

و، لەناکاو ۱۳۰۰۰ ئەمپێر توشی بەرهەڵستی کارەبایی بوو.

This was the result.

ئەوە ئەنجامەکەی بوو.

Now that's more impressive

ئێستا زۆر سەرنج ڕاکێشترە

when you consider those magnets weigh over 20 tons,

کاتێک موگناتیسەکان زیاتر لە ٢٠ تەن دادەنێت

and they moved about a foot.

و،بە نزیکی پێیەک جوڵاون.

So we damaged about 50 of the magnets.

بۆیە، نزیکی ٥۰ ی موگناتیسەکەمان لەناو برد.

We had to take them out, which we did.

ناچاربووین دەریان بهێنین.

We reconditioned them all, fixed them.

هەموومان نوێکردنەوە و چاکمان کردنەوە.

They're all on their way back underground now.

هەموویان لەجێگەی خۆیان، لەژێر زەوین.

By the end of March the LHC will be intact again.

لە کۆتای مارسدا، LHC سەلامەت دەبێتەوە.

We will switch it on,

کاری پێ دەکەین،

and we expect to take data in June or July,

و، پێشبینی دەکەین لە حوزەیران و تەموزدا داتاکان کۆ بکەینەوە

and continue with our quest to find out

و، بەردەوام دەبین لە دۆزینەوەی

what the building blocks of the universe are.

پایەکانی دروست بوونی جیهان.

Now of course, in a way

ئێستا، بێگومان، بە شێوەیەک له شێوەکان

those accidents reignite the debate

ئەو ڕووداوانە دەبنە جێگەی گفتوگۆ

about the value of science and engineering at the edge. It's easy to refute.

لەسەر نرخی زانست و ئەندازە لە کەناردا بە درۆ خستنەوەی ئاسانە.

I think that the fact that it's so difficult,

وابزانم ئەمە زۆر قورسە،

the fact that we're overreaching, is the value of things like the LHC.

ڕاستی زیادەرەوی دەکەین نرخی شتەکانە وەک LHC.

I will leave the final word to an English scientist, Humphrey Davy,

کۆتا قسە بۆ زانای ئینگلیز، هەمفری داڤی بەجێدەهێڵم،

who, I suspect,

کە، لەو باوڕەدام

when defending his protege's useless experiments --

کاتێک پارێزگاری لە تاقیکردنەوەی خوێندکارە بێسودەکەی دەکرد

his protege was Michael Faraday --

خوێندکارەکەی، مایکڵ فاڕادای بوو.

said this, "Nothing is so dangerous

گوتی:" هیچ شتێک هێندە مەترسیدار نییە

to the progress of the human mind

بۆ پێشکەوتنی مێشکی مرۆڤ.

than to assume that our views of science are ultimate,

لەجیاتی وادانان دیدگامان بۆ زانست جێگیر بێت.

that there are no mysteries in nature,

کە سروشت ئاڵۆزی تێدا نییە

that our triumphs are complete, and that

کە سەرکەوتنەکانمان تەواو و،

there are no new worlds to conquer."

جیهانێکی نوێ بۆ بەزاندن نییە.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)