Brian Cox: What went wrong at the Large Hadron Collider

Translator: tornike mamuladze Reviewer: Zakaria Babutsidze

Last year at TED I gave an introduction to the LHC.

2008 წელს მე მოგიყევით LHC-ის შესახებ.

And I promised to come back and give you an update

და დაგპირდით, რომ ისევ მოვიიდოდი და გაგაცნობდით ახალ ამბებს

on how that machine worked.

თუ როგორ მუშაობდა ეს მოწყობილობა.

So this is it. And for those of you that weren't there,

ახლა მე აქ ვარ. და ვინც არ ესწრებოდა წინა საუბარს,

the LHC is the largest scientific experiment ever attempted --

LHC -არის ყველაზე დიდი სამეცნიერო ექსპერიმენტი, რომელიც ოდესმე ჩატარებულა,

27 kilometers in circumference.

მისი გარშემოწერილობა 27 კილომეტრია.

Its job is to recreate the conditions

მისი მიზანი იმ მდგომარეობის შექმნაა

that were present less than a billionth of a second after the universe began,

რომელშიც სამყარო არსებობდა მისი შექმნიდან წამის ერთი მემილიარდედის შემდეგ --

up to 600 million times a second.

წამის 600 მემილიონედის განმავლობაში.

It's nothing if not ambitious.

ეს ძალიან ამბიციურია.

This is the machine below Geneva.

ეს მოწყობილობა ჟენევის ქვეშ მდებარეობს.

We take the pictures of those mini-Big Bangs inside detectors.

ჩვენ ვიღებთ ამ ფსევდო დიდი-აფეთქების სურათებს დეტეკტორის შიგნით.

This is the one I work on. It's called the ATLAS detector --

ეს ერთ-ერთია რაზეც მე ვმუშაობ. და მას ATLAS-ის დეტეკტორი ქვია --

44 meters wide, 22 meters in diameter.

სიგანე-44 მეტრი, რადიუსი-22 მეტრი.

Spectacular picture here of ATLAS under construction

ეს არის ATLAS-ი მშენებლობის პროცესში

so you can see the scale.

ამ ფოტოში კარგად ჩანს მისი ზომები.

On the 10th of September last year we turned the machine on for the first time.

2008 წლის 10 სექტემბერს ჩვენ პირველად ჩავრთეთ ეს მოწყობილობა.

And this picture was taken by ATLAS.

და ATLAS-ის საშუალებით მივიღეთ ეს გამოსახულება.

It caused immense celebration in the control room.

ეს მოვლენა ავღნიშნეთ გამშვებ ოთახში.

It's a picture of the first beam particle

აქ გამოსახულია ნაწილაკების პირველი გაშვება

going all the way around the LHC,

სრული წრის დაარტყმის დროს

colliding with a piece of the LHC deliberately,

ისინი ეჯახებიან LHC-ის სპეციალურ დეტალებს,

and showering particles into the detector.

და წარმოქმნილი ნაწილაკები, დეკტორის შიგნით აფრქვევენ.

In other words, when we saw that picture on September 10th

სხვა სიტყვებით, როდესაც ჩვენ დავინახეთ ეს გამოსახულება 10 სექტემბერს

we knew the machine worked,

ჩვენ დავრწმუნდით, რომ მოწყობილობა მუშაობდა

which is a great triumph.

და ეს უდიდესი მიღწევაა.

I don't know whether this got the biggest cheer,

არ ვიცი, ამას ხვდა უფრო დიდი აღტაცება,

or this, when someone went onto Google

თუ ამას როდესაც, გუგლზე შესულმა მომხმარებლებმა

and saw the front page was like that.

მთავარ გვერდზე ეს დაინახეს.

It means we made cultural impact

ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ მოვახდინეთ როგორც კულტურული ზეგავლენა

as well as scientific impact.

ასევე სამეცნიერო ეფექტი.

About a week later we had a problem with the machine,

ერთი კვირის შემდეგ, ჩვენ შეგვექმნა პრობლემა მოწყობილობასთან,

related actually to these bits of wire here -- these gold wires.

სინამდვილეში ამ პატარა გამტარის ნაწილზე - ორქოს გამტარზე.

Those wires carry 13 thousand amps

ამ გამტარში 10 ათასი ამპერი დენი გადის

when the machine is working in full power.

როდესაც მოწყობილობა სრულ დატვირთვაზე მუშაობს.

Now the engineers amongst you will look at them and say,

ზოგიერთი ინჟინერი ამას რომ შეხედავს, იტყვის:

"No they don't. They're small wires."

არა, ეს შეუძლებელია. ეს ძალიან წვრილი მავთულია.

They can do that because

ეს ამ მავთულებს შეუძლიათ, რადგან

when they are very cold they are what's called superconducting wire.

დაბალ ტემპერატურაზე ისინი სუპერგამტარნი ხდებიან.

So at minus 271 degrees,

ასე, რომ, მინუს 271 გრადუსზე,

colder than the space between the stars,

უფრო ცივი ვიდრე სივრცე მზის გარეშე,

those wires can take that current.

ამ მავთულებს შეუძლიათ ასეთი სიმძლავრის გატარება.

In one of the joints between over 9,000 magnets in LHC,

ერთ-ერთი შეერთების ადგილას, 9 ათასი მაგნიტიდან,

there was a manufacturing defect.

იყო დეფექტი.

So the wire heated up slightly,

და მავთული ცოტათი გათბა,

and its 13,000 amps suddenly encountered electrical resistance.

და მასში გამტარი 13 ათასი ამპერი მოულოდნელად წააწყდა წინაღობას.

This was the result.

ეს იყო შედეგი.

Now that's more impressive

ეს უფრო შთამბეჭდავი იქნება

when you consider those magnets weigh over 20 tons,

თუ თქვენ წარმოიდგენთ, რომ ყველა ეს მაგნიტი იწონიან 20 ტონას,

and they moved about a foot.

და გადაადგილდნენ 1 ფუტით.

So we damaged about 50 of the magnets.

ასე რომ დავაზიანეთ 50 მაგნიტი.

We had to take them out, which we did.

ჩვენ მოგვიწია მათი მოხსნა.

We reconditioned them all, fixed them.

ყველა მათგანი იქნა განახლებული და შეკეთებული.

They're all on their way back underground now.

ახლა მათ უკან მიწაში დებენ.

By the end of March the LHC will be intact again.

მარტის ბოლოს LTC ისევ მწყობრში იქნება.

We will switch it on,

ჩვენ ჩავრთავთ მას,

and we expect to take data in June or July,

და ჩვენ ველოდებით მონაცემების მირებას ივნის-ივლისში,

and continue with our quest to find out

და ვაგრძელებთ ჩვენს გამოკვლევას

what the building blocks of the universe are.

თუ რითია სამყარო აგებული.

Now of course, in a way

ახლა, რა თქმა უნდა

those accidents reignite the debate

ამ პრობლემამ, თავიდან გამოიწვია დავა

about the value of science and engineering at the edge. It's easy to refute.

თანამედროვე მეცნიერებისა და ტექნიკის საჭიროების შესახებ. ეს მარტივი გადასაწყვეტია.

I think that the fact that it's so difficult,

მე ვფიქრობ, რომ ის ფაქტი, რომ ეს ასე ძალიან რთულია,

the fact that we're overreaching, is the value of things like the LHC.

და ფაქტი რომ თუ რაოდენ ვზრდით ჩვენს შესაძლებლობებს, ხსნიან იმ ფაქტს თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია LHC.

I will leave the final word to an English scientist, Humphrey Davy,

და ბოლოს, მე მოვიყვან ინგლისელი მეცნიერის ჰემპრყ დეივის სიტყვებს,

who, I suspect,

რომელიც, როგორც მე მგონია,

when defending his protege's useless experiments --

თავისი მოსწავლის, ერთი შეხედვით უსარგებლო ექსპერიმენტის დაცვის დროს თქვა,

his protege was Michael Faraday --

მისი მოსწავლე კი მაიკლ ფარადეი იყო.

said this, "Nothing is so dangerous

მან თქვა: " არაფერი ისეთი საშიში არ არის

to the progress of the human mind

ადამიანის გონების განვითარებისთვის

than to assume that our views of science are ultimate,

როგოც, მოსაზრება, თითქოს ჩვენი სამეცნიერო მიღწევები ამოიწურა,

that there are no mysteries in nature,

რომ ბუნებაში არ დარჩა რაიმე გამოსაკვლევი,

that our triumphs are complete, and that

რომ ჩვენ გავიმარჯვეთ, და

there are no new worlds to conquer."

არაფერი აღარ დაგვრჩა გადასალახავი."

Thank you.

მადლობთ.

(Applause)

(ტაში)