Four billion years of evolution in six minutes | Prosanta Chakrabarty

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

ئەگەر ئێمە لە مەیمونەکان پەرەمان سەندبێت، بۆچی مەیمونەکان تاکو ئێستا هەن؟

(پێکەنین)

باشە، چونکە ئێمە مەیمون نین،

ماسیین.

If we evolved from monkeys, why are there still monkeys?

(پێکەنین)

ئێستا، بە زانینی ئەوەی ماسیین و مەیمون نین،

(Laughter)

لە ڕاستیدا گرنگە تێبگەین. ئێمە لە کوێوە هاتووین

Well, because we're not monkeys,

we're fish.

(Laughter)

من مامۆستام لە یەکێک لە گەورەترین پۆلەکانی وانەی پەرەسەندن لە ئەمریکا،

Now, knowing you're a fish and not a monkey

و کاتێک فێرخوازەکان تێدەگەن کە بۆچی بە ماسی بانگیان دەکەم،

is actually really important to understanding where we came from.

تێدەگەم کە کاری خۆم بە باشی ئەنجام داوە.

I teach one of the largest evolutionary biology classes in the US,

بەڵام من بە لابردنی هەندێک لە بیرۆکە ئەفسانەیی و چەسپیوەکان دەست بە وانە دەکەم،

and when my students finally understand why I call them fish all the time,

چونکە بە بێ زانینی ئەم ڕاستییە، زۆرێک لە ئێمە بە هەڵە فێری پەرەسەندن کراوین.

then I know I'm getting my job done.

But I always have to start my classes by dispelling some hardwired myths,

بۆ نموونە، فێرکراوین بڵێین ''بیردۆزی پەرەسەندن.''

because without really knowing it, many of us were taught evolution wrong.

لە ڕاستیدا زۆر بیردۆز هەیە، و هەر وەکو خودی پڕۆسەکە،

For instance, we're taught to say "the theory of evolution."

ئەمەی بۆ ئەمڕۆ زۆر گونجاوە ئەمەیە کە تا ئەمڕۆ ماوەتەوە.

There are actually many theories, and just like the process itself,

ئەوەی ئێمە بە باشترینی دەزانین بیردۆزی هەڵبژاردنی سروشتیی داروینە.

the ones that best fit the data are the ones that survive to this day.

لەم پڕۆسەیەدا بوونەوەرە گونجاوەکان لەگەڵ ژینگە دەگونجێن

ڕزگاربوون و وەچە دەخەنەوە،

The one we know best is Darwinian natural selection.

لە کاتێکدا ئەوانەی کەمتر دەگونجێن بە هێواشی لەناو دەچن.

That's the process by which organisms that best fit an environment

و ئەمەیە.

پەرەسەندن وەکو ئەمە سادەیە، و ئەمە ڕاستییە.

survive and get to reproduce,

while those that are less fit slowly die off.

پەرەسەندن ڕاستییەکە وەکو. "بیردۆزی ڕاکێشانی زەوی".

And that's it.

Evolution is as simple as that, and it's a fact.

بە ئاسانی دەتوانیت ئەمە بسەلمێنیت.

تەنها پێویستە سەیری ناوکت بکەیت

Evolution is a fact as much as the "theory of gravity."

کە هاوشێوەی شیردەرەکانیترە،

یان بڕبڕەی پشتت لەگەڵ بڕبڕەدارەکانی تر هاوشێوەیە،

You can prove it just as easily.

یان (دی ئێن ئەی)یت لەگەڵ هەموو زیندەوەرانی تردا هاوشێوەن.

You just need to look at your bellybutton

that you share with other placental mammals,

ئەم سیفەتانە لە مرۆڤەکاندا هەر لەخۆڕایی دەرنەکەوتون.

or your backbone that you share with other vertebrates,

ئەوانە لە باوانتەوە بۆت گواستراونەتەوە

or your DNA that you share with all other life on earth.

بۆ هەموو وەچەکانیان، نەک تەنها ئێمە.

Those traits didn't pop up in humans.

بەڵام لە ڕاستیدا ئێمە بەم شێوەیە فێری زیندەوەرزانی ناکرێین. هاوڕان؟

They were passed down from different ancestors

ئێمە فێردەبین کە ڕووەک و بەکتریاکان بوونەوەرە بنچینەییەکانن،

to all their descendants, not just us.

خشۆکەکان لە ماسیەکانەوە هاتوون دوای هاتنی خشۆکەکان و شیردەرکان،

But that's not really how we learn biology early on, is it?

ئینجا دەگات بە تۆ،

ئەم بوونەوەرە لە کۆتایی هێڵەکە بە تەواوی پەرەیسەندووە.

We learn plants and bacteria are primitive things,

and fish give rise to amphibians followed by reptiles and mammals,

بەڵام ژیان لە هێڵێکدا گەشە ناکات،

and then you get you,

بە ئێمەش کۆتایی نایەت.

this perfectly evolved creature at the end of the line.

بەڵام هەردەم وێنەی پەرەسەندنمان بەم شێوەیە پیشاندراوە،

But life doesn't evolve in a line,

مەیمون و چامپازی،

and it doesn't end with us.

هەندێک مرۆڤە لە ناوچووەکان،

کە هەموویان پەرەیانسەندووە و گەیشتوون بە ئێمە.

But we're always shown evolution portrayed something like this,

بەڵام چیتر نابن بە ئێمە وەک لەوەی ئێمە دەبین بە ئەوان.

a monkey and a chimpanzee,

some extinct humans,

هەروەها ئێمە ئامانجی پەرەسەندن نین.

all on a forward and steady march to becoming us.

بەڵام بۆچی ئەوە گرنگە؟

But they don't become us any more than we would become them.

بۆچی پێویستە بە شێوەیەکی ڕاست لە پەرەسەندن تێبگەین؟

We're also not the goal of evolution.

باشە، تێنەگەیشتن لە پەرەسەندن ڕێنیشاندەر بووە بۆ زۆر لە کێشەکان،

But why does it matter?

بەڵام ناتوانیت پرسیارە کۆنەکان بکەیت،

Why do we need to understand evolution the right way?

"ئێمە لە کوێوە هاتووین؟"

Well, misunderstanding evolution has led to many problems,

بە بێ تێگەیشتنمان بۆ پەرەسەندن بە شێوەیەکی دروست.

but you can't ask that age-old question,

تێنەگەیشتن لە پەرەسەندن ڕێنیشاندەرە بۆ زۆر لە دیمەنە ئاڵۆز و تێکچووەکان

"Where are we from?"

without understanding evolution the right way.

کە پێویستە چۆن مامەڵە لەگەڵ زیندەوەرەکانی تری سەر زەوی بکەین،

Misunderstanding it has led to many convoluted and corrupted views

چۆن مامەڵە لەگەڵ یەکتر بکەین

لە ڕووی نەژاد و ڕەگەزەوە.

of how we should treat other life on earth,

کەواتە با بگەڕێینەوە بۆ چوار ملیار ساڵ لەمەو بەر.

and how we should treat each other

ئێمە هەمووان لە زیندەوەری تاک خانەوە هاتووین.

in terms of race and gender.

ئەمە سەرەتای دروست بوونی زیندەوەری تاک خانەیە،

So let's go back four billion years.

بەڵام تا ئەمڕۆ ئەمانە لە پەرەسەندن دان،

This is the single-celled organism we all came from.

وهەندێکیان دەڵێن بەکتریا کۆن و نوێکان

زۆربەی ئەم گرووپەیان پێک هێناوە

At first, it gave rise to other single-celled life,

سەرکەوتووترینن لەسەر ئەم هەسارەیە.

but these are still evolving to this day,

بە دڵنیاییەوە لە دوای ئێمەش دەمێنن و بەردەوام دەبن.

and some would say the Archaea and Bacteria

نزیکەی سێ ملیار ساڵ لەمەوبەر، زیندەوەرە فرەخانەکان پەرەیانسەندووە.

that make up most of this group

is the most successful on the planet.

ئەمە کەڕوو، ڕووەک و ئاژەڵەکان دەگرێتەوە.

They are certainly going to be here well after us.

یەکەم زیندەوەر کە بڕبڕەی پشتیان بۆ پەیدا بووە ماسیەکانن.

About three billion years ago, multicellularity evolved.

بەم شێوەیە هەموو بڕبڕەدارەکان لە ماسیەکانەوە پەرەیانسەندووە،

This includes your fungi and your plants and your animals.

بۆیە من و تۆ ماسیین.

The first animals to develop a backbone were fishes.

بۆیە نەڵێی ئاگادارم نەکردیتەوە.

So technically, all vertebrates are fishes,

یەکەمجار ماسیەکان هاتوون بۆ سەر وشکانی

so technically, you and I are fish.

لەگەڵ چەند شتێکیتر هۆکاری سەرهەڵدانی، شیردەر و خشۆکەکان بوون.

So don't say I didn't warn you.

هەندێک لە خشۆکەکان بوون بە باڵندە هەندێک لە شیردەرەکان بوون بە پرایمەیتەکان،

One fish lineage came onto land

and gave rise to, among other things, the mammals and reptiles.

هەندێک لە پرایمەیتەکان بوون بە مەیموونی کلکدار،

ئەوانی تر بوون بە مەیموونی گەورەی بێ کلک، کە چەندین جۆری مرۆڤیش دەگرێتەوە.

Some reptiles become birds, some mammals become primates,

some primates become monkeys with tails,

ڕوونە، ئێمە لە مەیمونەوە پەرەمان نەسەندووە،

بەڵام لە هەمان باوانەوە هاتووین.

and others become the great apes, including a variety of human species.

لە هەمان کاتدا، ژیان بەردەوام لە پەرەسەندن دایە:

So you see, we didn't evolve from monkeys,

بەکتریای زیاتر، کەڕووی زیاتر، زۆرێک، لە ماسی، ماسی، ماسی.

but we do share a common ancestor with them.

ئەگەر ناوەکانیان نازانیت بەڵێ، ئەوان گروپی دڵ خوازی منن.

All the while, life around us kept evolving:

(پێکەنین)

هەروەک ژیان پەرەدەسێنێت، لە ناویش دەچێت.

more bacteria, more fungi, lots of fish, fish, fish.

زۆر لە زیندەوەران بۆ چەند ملیۆن ساڵێک دەمێننەوە.

If you couldn't tell -- yes, they're my favorite group.

ڕوونە، زۆربەی زیندەوەرەکانی سەر زەوی کە ئێمە دەیان بینین

(Laughter)

As life evolves, it also goes extinct.

بە نزیکەیی هەمان تەمەنی ڕەگەزی ئێمەیان هەیە.

Most species just last for a few million years.

هەروەها شانازیە، خۆپەرستیە گەر پێت وابێت:

So you see, most life on earth that we see around us today

ڕووەک و بەکتریاکان دواکەوتوون،

are about the same age as our species.

و ئێمە بە خێرایی پەرەمانسەندووە،،

So it's hubris, it's self-centered to think,

بۆیە بە شێوازێک ئێمە تایبەتین."

بیر لە ژیان بکەرەوە وەک کتێبێک، بە دڵنییاوە کتێبێکی تەواو نەکراوە.

"Oh, plants and bacteria are primitive,

and we've been here for an evolutionary minute,

ئێمە تەنها کۆتا پەڕەکانی بەشەکە دەبینین.

so we're somehow special."

Think of life as being this book, an unfinished book for sure.

ئەگەر تەماشای هەشت ملیۆن جۆر زیندەوەر بکەیت

کە لەسەر ئەم هەسارەیە لەگەڵمان دەژین،

بەرهەمی چوار ملیار ساڵە.

We're just seeing the last few pages of each chapter.

If you look out on the eight million species

هەموویان بەرهەمی ئەوەن.

that we share this planet with,

بیر لە ئێمە بکەرەوە وەک گەڵایەکی ناسک لەسەر دارێکی دێرین و گەورەی ژیان،

think of them all being four billion years of evolution.

هەموومان بەهۆی لقی نادیارەوە بەیەکەوە بەستراوینەتەوە، تەنها بەیەکەوە نا،

They're all the product of that.

Think of us all as young leaves on this ancient and gigantic tree of life,

بەڵکۆ بە پێشینە نزیکەکان و بنەچە پەرەسەندووەکانیشمان.

all of us connected by invisible branches not just to each other,

وەکو زیندەوەرزانێک، ئێستاش هەوڵدەدەم لەگەڵ ئەوانی تر فێربم،

چۆن هەموو کەسێک پەیوەستە بە یەکێکیترەوە، کێ بە کێ پەیوەستە.

but to our extinct relatives and our evolutionary ancestors.

As a biologist, I'm still trying to learn, with others,

لەوانەیە هەر باشتر بێت لەوەی

کە بیر لە خۆمان بکەینەوە وەک ماسییەکی بچوکی دەرەوەی ئاو.

how everyone's related to each other, who is related to whom.

بەڵێ، دانەیەک کە فێربووە بڕوات و قسە بکات،

Perhaps it's better still

بەڵام دانەیەک کە هێشتا زۆری ماوە تا

to think of us as a little fish out of water.

لە بارەی ئێمە کێین و لە کوێوە هاتووین فێر ببێت .

Yes, one that learned to walk and talk,

سوپاس.

(چەپڵەڕێزان)

but one that still has a lot of learning to do

about who we are and where we came from.

Thank you.

(Applause)