The history of our world in 18 minutes | David Christian | TED

David Christian: Muhteşem Tarih

Çeviri: Isil Arican Gözden geçirme: Sancak Gülgen

Önce bir video.

First, a video.

Yes, it is a scrambled egg.

Evet, bu bir çırpılmış yumurta.

Ama ona baktıkça,

But as you look at it,

I hope you'll begin to feel just slightly uneasy.

aslında biraz tuhaf hissediyor

olmanız lazım.

Because you may notice that what's actually happening

Çünkü aslında esas olanın, yumurtanın, çırpılmamış hale

dönüşü olduğunu farkediyor olmalısınız.

is that the egg is unscrambling itself.

And you'll now see the yolk and the white have separated.

Şimdi yumurtanın sarısı ile beyazının ayrıldığını görüyorsunuz.

And now they're going to be poured back into the egg.

Şimdi yumurtanın içine geri girecekler.

Hepimizin kalbimizin en derininde biliyoruz ki

And we all know in our heart of hearts

that this is not the way the universe works.

evrende işler bu şekilde yürümüyor.

A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.

Çırpılmış yumurta karmakarışık bir şey, leziz ama karmakarışık.

An egg is a beautiful, sophisticated thing

Yumurta ise güzel ve karmaşık bir şey

that can create even more sophisticated things,

ve çok daha karmaşık şeyler üretebilir.

such as chickens.

örneğin tavuklar.

And we know in our heart of hearts

Ve hepimiz kalbimizin derinliklerinde biliyoruz ki

that the universe does not travel from mush to complexity.

evren, bu dağınık çorba halinden

karmaşıklığa doğru gitmez.

In fact, this gut instinct

Aslına bakarsanız, bu önsezimiz

is reflected in one of the most fundamental laws of physics,

en önemli fizik kurallarında bile kendini gösterir,

the second law of thermodynamics, or the law of entropy.

termodinamiğin ikinci yasası, ya da entropy kanununda örneğin.

Bu yasa basitçe

What that says basically

is that the general tendency of the universe

evrenin genelde düzenli bir halden

düzensiz bir hale geçişe

is to move from order and structure

meyilli olduğunu

to lack of order, lack of structure --

söyler, yani bir nevi

dağınık çorbaya.

in fact, to mush.

And that's why that video feels a bit strange.

İşte bu video bu nedenle

biraz tuhaf hissediyoruz.

And yet, look around us.

Ama,

etrafınıza bir bakın.

What we see around us is staggering complexity.

Etrafımızda gördüğümüz şey

inanılmaz bir karmaşıklıkta.

Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,

Eric Beinhocker, sadece New York şehrinde

there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.

10 milyardan fazla hisse senedi el değiştiriyor.

That's hundreds of times as many species as there are on Earth.

Bu, dünyadaki toplam tür sayısının

yüzlerce katından fazla.

And they're being traded by a species of almost seven billion individuals,

Ve bu hisse senetleri, ticaret, seyahat

seyahat ve Internet ile

who are linked by trade, travel, and the Internet

küresel sisteme bağlı neredeyse yedi milyar

into a global system of stupendous complexity.

kişi tarafından

alınıp satılıyor.

So here's a great puzzle:

İşte en büyük bilmece bu:

Termodinamiğin ikinci yasası

in a universe ruled by the second law of thermodynamics,

tarafından yön verilen bir evrende

how is it possible

demin size bahsettiğim -

to generate the sort of complexity I've described,

beni, sizi ve hatta bu toplantı salonunu da içine alacak

the sort of complexity represented by you and me

kadar büyük-- karmaşık yapıları üretmek

nasıl mümkün olabiliyor?

and the convention center?

Bu sorunun yanıtı şu,

Well, the answer seems to be,

the universe can create complexity,

evren karmaşıklık oluşturabilir, ama

but with great difficulty.

bunu epey zorlanarak yapar.

In pockets,

Meslektaşım

there appear what my colleague, Fred Spier,

Fred Spier tarafından "Goldilocks koşulları"

calls "Goldilocks conditions" --

adı verilen yerlerde --

not too hot, not too cold,

ne az ne çok, tam karmaşıklığın yaratılmasına uygun

just right for the creation of complexity.

küçük ceplerde yapar bunu.

And slightly more complex things appear.

Ve göreceli olarak biraz daha karmaşık şeyler ortaya çıkar.

And where you have slightly more complex things,

Azcık daha karmaşık şeyler olan yerlerde,

you can get slightly more complex things.

biraz daha karmaşık şeyler elde etmenizolası.

Bu şekilde, karmaşıklık adım adım

And in this way, complexity builds stage by stage.

artar.

Her bir aşama inanılmazdır,

Each stage is magical

because it creates the impression of something utterly new

çünkü evrende sanki hiç yoktan birde bire

yepyeni bir birşey ortaya çıkmış gibi algılanır.

appearing almost out of nowhere in the universe.

We refer in big history to these moments as threshold moments.

Muhteşem tarih içindeki bu anlara

"eşik anları" diyoruz.

Ve her bir eşik anında,

And at each threshold, the going gets tougher.

süreç daha da zorlaşıyor.

The complex things get more fragile,

Karmaşık şeyler daha kırılgan,

more vulnerable;

daha kolay zedelenir hale geliyorlar,

the Goldilocks conditions get more stringent,

Goldilocks koşulları daha zorlaşıyor,

and it's more difficult to create complexity.

ve karmaşıklık yaratmak

daha zor hale geliyor.

Now, we, as extremely complex creatures,

Şimdi, biz epey karmaşık yaratıkları olarak,

evrenin ikinci yasaya rağmen

desperately need to know this story

of how the universe creates complexity despite the second law,

bu karmaşık yapıları nasıl yarattığını

ve karmaşıklığın neden aynı zamanda

and why complexity means vulnerability and fragility.

kırılganlık ve zedelenebilirlik

demek olduğunu

anlamak ihtiyacındayız.

And that's the story that we tell in big history.

Bizim, muhteşem tarih kapsamında anlattığımız öykü bu.

But to do it, you have do something

Ama bunu yapabilmek için,

that may, at first sight, seem completely impossible.

önce imkansızmış gibi görünen bir şey yapmanız gerekiyor.

Evrenin tüm tarihini gözden geçirmelisiniz.

You have to survey the whole history of the universe.

So let's do it.

Hadi bunu yapalım şimdi.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Let's begin by winding the timeline back

Önce zaman çizelgesinigeriye çekelim

13.7 billion years,

13.7 milyar yıla,

to the beginning of time.

zamanın başlangıcına.

Around us, there's nothing.

Etrafımızda hiç bir şey yok.

There's not even time or space.

Zaman veya uzay bile yok.

Imagine the darkest, emptiest thing you can

hayal edebildiğiniz en boş ve karanlık anı düşünün

ve bunu zilyarla çarpın

and cube it a gazillion times and that's where we are.

işte şimdi oradayız.

And then suddenly,

ve birden,

bang!

bang! Bir evren ortaya çıkıyor, bütün bir evren.

A universe appears, an entire universe.

And we've crossed our first threshold.

İlk eşikten geçtik.

The universe is tiny; it's smaller than an atom.

Evren ufacık bir atomdan bile daha ufak.

It's incredibly hot.

ve inanılmaz derecede sıcak.

It contains everything that's in today's universe,

Bugün evrende olan herşeyi barındırıyor içinde,

so you can imagine, it's busting.

hayal edebilirsiniz, patlıyor ve,

And it's expanding at incredible speed.

inanılmaz bir hızda etrafa genişliyor.

And at first, it's just a blur,

En başta bulanık bir leke,

but very quickly distinct things begin to appear in that blur.

ama kısa zamanda bu bulanık içinde net şeyler belirmeye başlıyor.

Within the first second,

İlk birkaç saniye içinde

energy itself shatters into distinct forces

enerji farklı parçalara bölünüyor

including electromagnetism and gravity.

elektromaynetizma ve yerçekimi bunlardan bazıları.

Ve bu enerjı oldukça büyülü bir başka şey yapıyor,

And energy does something else quite magical:

it congeals to form matter --

katılaşarak maddeye dönüşüyor --

proton oluşturacak quarklar ve

quarks that will create protons

elektron içeren leptonlar.

and leptons that include electrons.

And all of that happens in the first second.

Bütün bunlar ilk saniyede oluyor.

Now we move forward 380,000 years.

Şimdi 380 bin yıl ileri gidiyoruz.

That's twice as long as humans have been on this planet.

Bu, insanların bizim gezegenimizdeki varoluş süresinin iki katı.

And now simple atoms appear of hydrogen and helium.

Şimdi hidrojen ve helyum gibi basit atomlar

ortaya çıkıyor.

Now I want to pause for a moment,

Burada bir dakika durmak istiyorum,

380,000 years after the origins of the universe,

evrenin ortaya çıkışından 380 bin yıl sonra,

because we actually know quite a lot about the universe at this stage.

çünkü aslında bu aşamadaki evren

hakkında epey bilgi sahibiyiz.

We know above all that it was extremely simple.

Her şeyden önce oldukça basit bir yapısı olduğunu biliyoruz.

It consisted of huge clouds of hydrogen and helium atoms,

Hidrojen ve helyum atomlarından

oluşan ve belli bir şekli olmayan

and they have no structure.

dev bulutlardan ibaretti.

They're really a sort of cosmic mush.

Bir nevi kozmik çorba.

But that's not completely true.

Ama bu tam olarak doğru değil.

Recent studies

WMAP uydusu

by satellites such as the WMAP satellite

ve benzer uydularla yapılan son çalışmalar

have shown that, in fact,

bize aslında bu zeminde ufak da olsa farklılıklar olduğunu ortaya koydu.

there are just tiny differences in that background.

What you see here,

Burada gördüğünüz

the blue areas are about a thousandth of a degree cooler

mavi bölgeler kırmızı blgelere oranla birkaç bin derece

daha soğuklar.

than the red areas.

Bunlar ufak farklılıklar,

These are tiny differences,

but it was enough for the universe to move on

ama evrenin karmaşıklaşmaya doğru

to the next stage of building complexity.

bir adım daha atması için yeterliler.

And this is how it works.

Bu, şöyle işliyor.

Gravity is more powerful where there's more stuff.

Daha çok şey olan yerlerde

yerçekimi daha kuvvetli.

So where you get slightly denser areas,

Böylece daha yoğun yerlerdeki yerçekimi

hidrojen ve helyum atomlarından oluşan

gravity starts compacting clouds of hydrogen and helium atoms.

bulutları sıkıştırmaya başlıyor.

Yani, o zamanlardaki evrenin milyarlarca buluta

So we can imagine the early universe breaking up into a billion clouds.

ayrıştığını hayal edebiliriz.

And each cloud is compacted,

Ve her bir bulut sıkıştırılmış durumda,

gravity gets more powerful as density increases,

yoğunluk arttıkça yerçekimi de artıyor ve

the temperature begins to rise at the center of each cloud,

her bir bulutun merkez ısısı artmaya başlıyor,

daha sonra her bir bulutun merkez ısısı

and then, at the center,

the temperature crosses the threshold temperature

10 milyon derecelik eşik ısısının üzerine çıkıyor

of 10 million degrees,

ve böylece

protons start to fuse,

protonlar birleşmeye başlıyorlar,

there's a huge release of energy,

inanılmaz bir enerji açığa çıkıyor ve

and --

bam!

bam!

We have our first stars.

İşte ilk yıldızlar.

From about 200 million years after the Big Bang,

Büyük Patlama (Big Bang)'den 200 milyon yıl sonra

stars begin to appear all through the universe,

evrenin her yanında yıldızlar ortaya çıkmaya başlıyor,

milyarlarca yıldız.

billions of them.

And the universe is now significantly more interesting

Artık evren eskisine göre daha ilginç ve

and more complex.

daha karmaşık.

Stars will create the Goldilocks conditions

Yıldızlar, iki yeni eşiği aşmak için gereken

Goldilocks şartlarını yaratacaklar.

for crossing two new thresholds.

When very large stars die,

Büyük yıldızlar ölmeye başlayınca,

çok yüksek ısılar yaymaya başlarlar

they create temperatures so high

that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,

ve protonlar bu şekilde farklı kombinasyonlarda birbirleriyle birleşerek

periyodik tablodaki tüm elemenleri oluşturmaya başlarlar.

to form all the elements of the periodic table.

Yani, eğer benim gibi parmağınızda altın bir yüzük varsa,

If, like me, you're wearing a gold ring,

it was forged in a supernova explosion.

bu yüzük bir süpernova patlaması sırasında oluştu.

So now the universe is chemically more complex.

Şimdi, evren kimyasal olarak da daha karmaşık.

Ve kimyasal olarak karmaşık bir evrende,

And in a chemically more complex universe,

it's possible to make more things.

daha fazla şey yapmak olasıdır.

And what starts happening is that, around young suns,

Bundan sonra olan ise şu,

genç güneşlerin,

young stars,

genç yıldızların etrafında

all these elements combine, they swirl around,

tüm bu elementler bir araya geliyor, etrafında dönüyorlar,

the energy of the star stirs them around,

yıldızın enerjisi onları yıldızın etrafından döndürüyor,

ufak parçacıklar oluşturuyorlar, kar taneleri gibi,

they form particles, they form snowflakes, they form little dust motes,

ufak toz taneleri oluşturuyorlar,

kayalar ve asteroidler oluşturuyorlar,

they form rocks, they form asteroids,

ve daha sonra da gezegenler ve uydular oluşturuyorlar.

and eventually, they form planets and moons.

And that is how our solar system was formed,

Bizim güneş sistemimiz de 4,5 milyar yıl önce

four and a half billion years ago.

bu şekilde oluştu.

Bizim dünyamıza benzeyen kayasal gezegenler

Rocky planets like our Earth are significantly more complex than stars

yıldızlara göre daha karmaşıktır

because they contain a much greater diversity of materials.

çünkü daha fazla çeşitlilikte malzemeden oluşurlar.

So we've crossed a fourth threshold of complexity.

Böylece karmaışklığa ait dördüncü eşiği de geçmiş bulunuyoruz.

Now, the going gets tougher.

Şimdi işler biraz daha zorlaşıyor.

The next stage introduces entities that are significantly more fragile,

Bir sonraki açama daha narin

oldukça daha kırılgan

significantly more vulnerable,

ve oldukça da savunmasız varlıkları getiriyor,

but they're also much more creative

ama aynı zamanda bu aşama daha yaratıcı

and much more capable of generating further complexity.

ve ileri karmaşıklık yaratabilme yetisi daha fazla.

I'm talking, of course, about living organisms.

Elbette, yaşayan organizmalardan

bahsediyorum.

Living organisms are created by chemistry.

Yaşayan organizmalar kimyasal şekilde ortaya çıkarlar.

We are huge packages of chemicals.

Bizler kocaman birer kimyasal madde paketleriyiz.

So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.

Kimya, elektromanyetik güçler tarafından yönetilir.

That operates over smaller scales than gravity,

Bunlar, yerçekiminden daha ufak ölçeklerde etkilidirler,

which explains why you and I are smaller than stars or planets.

bu da sizin ya da benim

neden yıldız veya gezegenlerden daha ufak olduğumu açıklıyor.

Bu kimyasal olaylar için ideal koşullar nelerdir?

Now, what are the ideal conditions for chemistry?

What are the Goldilocks conditions?

Buna yol çabilecek Goldilocks koşulları neler?

Well, first, you need energy,

En başta ihtiyacınız olan ley enerji,

ama çok fazla olmamalı.

but not too much.

In the center of a star, there's so much energy

Bir yıldızın merkezindeki enerji çok fazla,

that any atoms that combine will just get busted apart again.

burada bir araya gelen atomlar hemen tekrar ayrışırlar.

Ama enerji çok az da olmamalı.

But not too little.

In intergalactic space,

Yıldızlararası boşuktaki enerji çok az,

there's so little energy that atoms can't combine.

burada atomlar birleşemezler.

What you want is just the right amount,

İhtiyacınız olan şey tam gerekli olan kadar enerji,

and planets, it turns out, are just right,

ve görünen o ki gezegenler bunun için ideal bölgeler,

because they're close to stars, but not too close.

çünkü yıldızlara yakınlar ama çok da yakın değiller.

You also need a great diversity of chemical elements,

Ayrıca çok fazla kimyasa çeşitliliğe ihtiyacınız var,

bir de su gibi bir sıvıya.

and you need liquids, such as water.

Neden mi?

Why?

Well, in gases, atoms move past each other so fast

Çünkü gaz halindeki maddelerde atomlar birbirlerinin yanından

öyle hızlı geçerler ki birbirlerine tutunamazlar.

that they can't hitch up.

In solids,

Katılarda,

atoms are stuck together, they can't move.

atomlar birbirine çok tutunurlar, hareket edemezler.

In liquids,

Ama sıvılarda,

they can cruise and cuddle

yavaş yavaş hareket edebilir, birbirlerine tutanabilir,

ve zincir haline gelip molekülleri oluşturabilirler.

and link up to form molecules.

Bu tip Goldilocks koşullarını nerelerde bulabilirsiniz?

Now, where do you find such Goldilocks conditions?

Well, planets are great,

Gezegenler bu açıdan epey iyidir,

and our early Earth was almost perfect.

ve bizim dünyamız ise

hemen hemen mükemmel.

Yıldızına olan uzaklığı tam olması gerektiği kadar

It was just the right distance from its star

devasa okyanusların oluşmasına izin veriyor.

to contain huge oceans of liquid water.

And deep beneath those oceans,

Bu okyanusların tabanında

at cracks in the Earth's crust,

yerkabuğundaki çatlaklarda

you've got heat seeping up from inside the Earth,

dünyanın içinden gelen ısı dışarıya sızıyor,

and you've got a great diversity of elements.

ve ayrıca çok çeşitli elementler de mevcut.

So at those deep oceanic vents,

Bu derin okyanus bacalarında,

fantastic chemistry began to happen,

muhteşem bir kimyasal reaksiyon başlamak üzere,

and atoms combined in all sorts of exotic combinations.

atomlar akla gelen her tür egzotik çekillerde birbiriyle birleşiyorlar.

But of course, life is more than just exotic chemistry.

Ama elbette, yaşam

egzotik kimyasal bileşiklerin ötesinde birşey.

Bu tip büyük molekülleri

How do you stabilize those huge molecules

yaşam içerecek şekilde

that seem to be viable?

nasıl kararlı hale getirirsiniz?

Well, it's here that life introduces an entirely new trick.

İşte tam bu noktada yaşam

yepyeni bir numarayla karşınıza çıkıyor.

You don't stabilize the individual;

Bireyleri kararlı hale getirmezsiniz;

you stabilize the template,

bilgi taşıyan şablonu

the thing that carries information,

sabitlersiniz ve bu şablonun

kendisini kopyalamasına izin verirsiniz.

and you allow the template to copy itself.

Ve elbette, DNA

And DNA, of course, is the beautiful molecule

bu bilgiyi içeren

that contains that information.

çok güzel bir molekül.

You'll be familiar with the double helix of DNA.

Çift sarmallı DNA'yı tanıyorsunuz.

Each rung contains information.

Her bir basamağı bilgi içeriyor

Yani DNA yaşayan organizmaları

So, DNA contains information about how to make living organisms.

nasıl yapma konusunda bilgi taşıyor.

Ve DNA aynı zamanda kendisini kopyalar.

And DNA also copies itself.

Böylece kendini kopyalarak

So, it copies itself

and scatters the templates through the ocean.

bu şablonu tüm okyanuslara yayar.

yani bu bilgi yayılır.

So the information spreads.

Bilgi'nin de hikayemizin bir parçası haline geldiğini fark etmiş olmalısınız.

Notice that information has become part of our story.

DNA'nın esas güzelliği ise

The real beauty of DNA though is in its imperfections.

kusurlu yönlerinde saklı.

As it copies itself, once in every billion rungs,

Kendini kopyalarken,

her bir milyar basamakta bir

there tends to be an error.

hata ortaya çıkar.

And what that means is that DNA is, in effect, learning.

Ve bu aslında

DNA'nın bir şekilde öğrendiğini gösteriyor.

It's accumulating new ways of making living organisms

Yaşayan organizmalar yapacak yeni yollr biriktirir,

çünkü bu hataların bir kısmı işe yarar.

because some of those errors work.

Yani DNA öğreniyor, ve

So DNA's learning

and it's building greater diversity and greater complexity.

böylece daha biyik bir çeşitlilik elde ederek daha karmaşık hale geliyor.

And we can see this happening over the last four billion years.

Ve bunun son 4 milyar yıldır süregeldiğini görüyoruz.

For most of that time of life on Earth,

Bu sürenin çok büyük bir kısmında

yaşayan organizlamar göreceli olarak epey basitti--

living organisms have been relatively simple --

tek hücreliler.

single cells.

But they had great diversity, and, inside, great complexity.

Ama çok fazla çeşitlilikleri vardı,

ve içleri de oldukça karmaşıktı.

Then from about 600 to 800 million years ago,

Derken bundan 600 ile 800 milyon yıl önce,

multi-celled organisms appear.

çok-hücreli canlılar ortaya çıktı.

You get fungi, you get fish,

Mantarlar, balıklar,

bitkiler,

you get plants,

you get amphibia, you get reptiles,

kurbağalar, sürüngenler

and then, of course, you get the dinosaurs.

ve elbette dinazorlar.

And occasionally, there are disasters.

Zaman zaman felaketler de oldu.

Sixty-five million years ago,

65 milyon yıl önce,

an asteroid landed on Earth

dünyaya bir asteroid çarptı.

near the Yucatan Peninsula,

Yucatan yarımadasının yakınına,

creating conditions equivalent to those of a nuclear war,

ve nükleer savaş benzeri bir ortam yarattı,

and the dinosaurs were wiped out.

dinazorlar böylece ortadan yok oldular.

Dinazorlar için çok kötü bir haber bu,

Terrible news for the dinosaurs,

but great news for our mammalian ancestors,

ama bizim memeli atalarımız için iyi bir haberdi,

çoğaldılar ve

who flourished

in the niches left empty by the dinosaurs.

dinazorlardan kalan boşluğa yerleştiler.

And we human beings are part of that creative evolutionary pulse

Ve bizler, insanoğlu

65 milyon yıl önce bir asteroidin çarpması

ile başlayan evrimsel bir

that began 65 million years ago

with the landing of an asteroid.

oluşumun ürünleriyiz.

Humans appeared about 200,000 years ago.

İnsanlar ilk defa 200 bin yıl önce ortaya çıktılar.

And I believe we count as a threshold in this great story.

Ben, bizlerin bu hikayede

bir eşik olduğunu düşünüyorum.

Let me explain why.

Nedenini anlatmama izin verin.

We've seen that DNA learns in a sense,

DNA'nın bilgi biriktirdiğini, böylelikle

it accumulates information.

bir nevi öğrendiğini gördük.

But it is so slow.

Ama bu yavaş bir yöntem.

DNA, tesadüfen işe yarayabilen

DNA accumulates information through random errors,

rastgele hatalar aracılığı ile

some of which just happen to work.

bilgi topluyor.

But DNA had actually generated a faster way of learning:

Ama DNA aslında daha hızlı bir öğrenme yöntemi ortaya çıkardı;

beyinleri olan canlılar üretti,

it had produced organisms with brains,

and those organisms can learn in real time.

böylece bu organizlamar gerçekten öğrenebiliyorlar.

Bilgi topluyorlar, öğreniyorlar.

They accumulate information, they learn.

The sad thing is, when they die,

Ama üzücü olan şu ki,

öldüklerinde topladıkları bilgi de onlarla birlikte ölüyor.

the information dies with them.

Now what makes humans different is human language.

İnsanları daha farklı yapan

konuşma yetisi.

We are blessed with a language, a system of communication,

Bizlerin konuşma yetisi var, bir iletişim biçimi

çok güçlü ve hatasız,

so powerful and so precise

that we can share what we've learned with such precision

öyle ki, öğrendiklerimizi eksiksiz olarak paylaşabilir,

ortak belleğimizde bir araya getirebiliriz.

that it can accumulate in the collective memory.

Yani bu bilgiler

And that means

it can outlast the individuals who learned that information,

o bilgiyi örenen bireyden çok daha uzun süre yaşayabilir,

ve nesilden nesile daha da artabilir.

and it can accumulate from generation to generation.

And that's why, as a species, we're so creative and so powerful,

İşte bu nedenle, bizler çok yaratıcı ve

çok güçlü bir türüz.

and that's why we have a history.

bu nedenle bir tarihimiz var.

4 milyar yıldır ortaya çıkan türler arasında

We seem to be the only species in four billion years

bu yeteneiğ olan tek tür biziz.

to have this gift.

Ben bu özelliğe

I call this ability collective learning.

kollektif öğrenme diyorum.

It's what makes us different.

Bizi farklı kılan şey bu.

We can see it at work in the earliest stages of human history.

Bunu, insanlık tarihinin

en başlarında bile gözleyebiliriz.

We evolved as a species in the savanna lands of Africa,

Bizler, bir tür olarak

Afrika'nın bozkırlarında evrimleştik,

but then you see humans migrating into new environments,

ama baktığınız zaman insanların her tür ortama göz ettiğini görüyorsunuz --

into desert lands, into jungles,

çöllere, ormanlara,

into the Ice Age tundra of Siberia --

Sibirya'nın buzul ovalarına,

--çok ama çok zor iklimlere --

tough, tough environment --

into the Americas, into Australasia.

Amerika'ya, Avusturalya'ya, Asya'ya.

Her bir göç bir öğrenme sürecini içeriyor --

Each migration involved learning --

çevreyle farklı çekillerde başa çıkmak,

learning new ways of exploiting the environment,

new ways of dealing with their surroundings.

çevredeki kaynakları farklı çekilde kullanmak.

Then 10,000 years ago,

Derken 10 bin yıl önce,

exploiting a sudden change in global climate

küresel iklimdeki ani bir değişimle

buzul çağı sona erdi ve

with the end of the last ice age,

insanoğlu tarım yapmayı öğrendi.

humans learned to farm.

Farming was an energy bonanza.

Tarım bir tükenmez bir enerji kaynağı oldu.

Bu enerjiyi kullanan insan nüfüsü

And exploiting that energy, human populations multiplied.

katlanarak çoğaldı.

Human societies got larger, denser, more interconnected.

İnsan toplulukları daha biyik, daha kalabalık

ve daha bağlantılı hale geldi.

Derken, bundan 500 yıl kadar önce,

And then from about 500 years ago,

humans began to link up globally

insanlar gemilerle, trenlerle,

through shipping, through trains,

telegraf ve internetle birbirleriyle

through telegraph, through the Internet,

bağlantı kurmaya başladılar,

until now we seem to form a single global brain

ve neredeyse yedi milyar

insandan oluşan bir

evrensel beyin oluşturdular.

of almost seven billion individuals.

Ve bu beyin ışık hızıyla öğreniyor.

And that brain is learning at warp speed.

And in the last 200 years, something else has happened.

Son 200 yılda önemli bir şey daha oldu:

bir başkaenerji kaynağını keşfettik,

We've stumbled on another energy bonanza

fosil yakıtlar.

in fossil fuels.

Fosil yakıtlar ve kollektif öğrenme

So fossil fuels and collective learning together

explain the staggering complexity we see around us.

etrafımızda gittikçe artan karmaşıklığı

açıklıyor.

So --

İşte şimdi buradayız,

Here we are,

tekrar toplantı salonuna geri geldik.

back at the convention center.

We've been on a journey, a return journey, of 13.7 billion years.

13ç7 milyar yıl süren bir yolculuğun

sonuna geldik.

I hope you agree this is a powerful story.

Umarım bu hikayenin güçlü olduğu konusunda aynı fikirdesinizdir.

And it's a story in which humans play an astonishing and creative role.

Bu, insanların inanılmaz bir

başrolü oynadığı müthiş bir hikaye.

But it also contains warnings.

Ama aynı zamanda bazı öğüter de veriyor.

Collective learning is a very, very powerful force,

Kollektif öğrenme çok ama çok güçlü bir şey,

and it's not clear that we humans are in charge of it.

ve biz insanların bunu kontrol edebildiğimizden

çok emin değiliz.

İngiltere'de, Küba Füze Krizi yıllarında

I remember very vividly as a child growing up in England,

büyümüş bir çocuk olarak çok net anımsıyorum,

living through the Cuban Missile Crisis.

For a few days, the entire biosphere

Birkaç gün boyunca,

tüm biosfer yokolmanın

seemed to be on the verge of destruction.

eşiğine gelmişti.

And the same weapons are still here,

Ve aynı silahlar hala burada,

and they are still armed.

hala çalışıyorlar.

Eğer bu tuzaktan kendimizi kurtarsak bile

If we avoid that trap, others are waiting for us.

sırada diğerleri var.

We're burning fossil fuels at such a rate

Fosil yakıtları öylesine hızlı tüketiyoruz ki

that we seem to be undermining the Goldilocks conditions

insanoğluna ait uygarlığın son 10 bin yılda

that made it possible for human civilizations

gelişmesini sağlayan Goldilocks koşullarını

to flourish over the last 10,000 years.

ortadan kaldırıyoruz.

So what big history can do

Büyük tarih bize

is show us the nature of our complexity and fragility

karmaşıklığımız ve kırılganlığımızı,

karşımıza çıkacak tehlikeleri gösterebilir,

and the dangers that face us,

ama aynı zamanda da

but it can also show us our power with collective learning.

kollektif öğrenme sürecinin bize verdiği gücü de gösterebilir.

And now, finally --

Ve son olarak eklemeliyim,

this is what I want.

benim istediğim şu.

I want my grandson, Daniel,

ben, torunum Daniel'in,

and his friends and his generation,

onun arkadaşları ve

dünyadaki yaşıtlarının

throughout the world,

bu büyük tarihi iyice öğrenmesini istiyorum,

to know the story of big history,

and to know it so well

öyle iyi öğrenmeliler ki

karşımıza çıkacak zorukları

that they understand both the challenges that face us

ve elimize geçecek fırsatları

and the opportunities that face us.

anlayabilmeliler.

And that's why a group of us

Bu nedenle de benim de aralarında bulunduğum

are building a free, online syllabus

bir grup insan, dünyadaki lise öğrencilerinin

kullanabilecekler herkese açık ve bedava

in big history

for high-school students throughout the world.

çevrimişi bir büyük tarih veritabanı kuruyoruz.

İnanıyoruz ki, bu büyük tarih

We believe that big history

will be a vital intellectual tool for them,

onlar için hayati bilgiye sahip bir araç olacak,

as Daniel and his generation

Daniel ve yaşıtları

face the huge challenges

büyük engellerle ve büyük fırsatlarla

and also the huge opportunities

karşılatıkları bu eşik noktasında

ahead of them at this threshold moment

önlerinde bizim güzel gezegenimizin

büyük tarihini bulacaklar.

in the history of our beautiful planet.

I thank you for your attention.

Zamanınız için teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkışlar)