The history of our world in 18 minutes | David Christian | TED

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

First, a video.

یەکەم، ڤیدیۆیەک.

Yes, it is a scrambled egg.

بەڵێ، هێلکەی تێکدراوە.

But as you look at it,

بەڵام کە سەیری ئەکەن،

I hope you'll begin to feel just slightly uneasy.

هیوادارم کەمێک هەستتان بە شتێکی نائاسایی کردبێت.

Because you may notice that what's actually happening

چونکە لەوانەیە تێبینی ئەوە بکەن کە ڕووئەیات و ئەوەش

is that the egg is unscrambling itself.

ئەوەیە کە هێلکەکە خۆی چاکدەکاتەوە.

And you'll now see the yolk and the white have separated.

ئێستاش ئەبینیت زەردێنەکە و سپێنەکە لەیەک جیابوونەتەوە.

And now they're going to be poured back into the egg.

ئێستا دووبارە ئەچنەوە ناو هێلکەکە.

And we all know in our heart of hearts

هەمووشمان لە ناخی دڵمانەوە دەزانین

that this is not the way the universe works.

گەردوون بەم شێوەیە کار ناکات.

A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.

هێلکەیەکی تێکدراو دەڵەمەیە -- دەڵەمەیەکی بەتام -- بەڵام دەڵەمەیە.

An egg is a beautiful, sophisticated thing

هێلکە شتێکی جوان و ئاڵۆزە

that can create even more sophisticated things,

کە دەتوانێت شتی ئاڵۆزتریش درووستکات،

such as chickens.

بۆ نموونە مریشک.

And we know in our heart of hearts

لە ناخی دڵیشمانەوە دەزانین

that the universe does not travel from mush to complexity.

کە گەردوون لە دەڵەمەوە ناچێت بەرەو ئاڵۆزبوون.

In fact, this gut instinct

ڕاستییەکەی، ئەمە غەریزەیە

is reflected in one of the most fundamental laws of physics,

لەناو یەکێک لە بنچینەییترین یاساکانی فیزیادا ڕەنگدەداتەوە،

the second law of thermodynamics, or the law of entropy.

دووەم یاسای جوڵەی گەرمی، یان یاسای ئینترۆپی.

What that says basically

ئەوەی بە شێوەیەکی بنچینەیی دەیڵێت

is that the general tendency of the universe

ئەوەیە کە مەیلێکی گشتی هەیە بۆ گەردوون بۆ ئەوەی

is to move from order and structure

لە ڕێکخستن و یەکپارچەییەوە

to lack of order, lack of structure --

بڕوات بەرەو نەبوونی ڕێکخستن، و نەبوونی یەکپارچەیی --

in fact, to mush.

ڕاستییەکەی، بەرەو دەڵەمە.

And that's why that video feels a bit strange.

لەبەر ئەوەش هەست ئەکەیت ئەو ڤیدیۆیە کەمێک سەیر بێت.

And yet, look around us.

لەگەڵ ئەوەشدا، سەیری چواردەورمان بکەن.

What we see around us is staggering complexity.

ئەوەی لە چواردەوری خۆماندا دەیبینن ئاڵۆزییەکی سەرسوڕهێنەرە.

Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,

ئیریک بینهۆکەر دەیخەمڵێنێت کە تەنیا لە شاری نیو یۆرک،

there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.

ئاڵوگۆڕی بازرگانی بە ١٠ ملیار جۆری کاڵاوە دەکرێت.

That's hundreds of times as many species as there are on Earth.

ئەوە سەدان هێندەی جۆرە بوونەوەرەکانی سەر زەوییە. و

And they're being traded by a species of almost seven billion individuals,

لەلایەن جۆرە بوونەوەرێکەوە ئاڵوگۆڕیان پێدەکرێت کە ژمارەیان حەوت ملیارە،

who are linked by trade, travel, and the Internet

بە بازرگانی، گەشتکردن، و ئینتەرنێت پێکەوە بەستراونەتەوە

into a global system of stupendous complexity.

بۆ ناو سیستمێکی جیهانی خاوەن ئاڵۆزییەکی مەزن.

So here's a great puzzle:

کەواتە ئەمە مەتەڵە گەورەکەیە:

in a universe ruled by the second law of thermodynamics,

لە گەردوونێکدا کە یاسای دووەمی جوڵەی گەرمی حوکم دەکات،

how is it possible

چۆن دەکرێت

to generate the sort of complexity I've described,

ئەو جۆرە ئاڵۆزییە درووست ببێت کە من پێشتر باسم کرد،

the sort of complexity represented by you and me

جۆرە ئاڵۆزییەکانی من و ئێوە و

and the convention center?

سەنتەری کۆنگرەکان نوێنەرایەتی دەکەین؟

Well, the answer seems to be,

لەوانەیە وەڵامەکە ئەمە بێت،

the universe can create complexity,

گەردوون دەتوانێت ئاڵۆزی درووست بکات،

but with great difficulty.

بەڵام بە ئاستەنگییەکی زۆر.

In pockets,

لە گیرفانەکاندا،

there appear what my colleague, Fred Spier,

ئەو شتە دەرکەوت کە هاوپیشەکەم، فرێد، سپایەر،

calls "Goldilocks conditions" --

پێی دەڵێت "هەلومەرجە مامناوەندەکان" --

not too hot, not too cold,

زۆر گەرم نا، زۆر سارد نا،

just right for the creation of complexity.

گونجاو بۆ درووستکردنی ئاڵۆزی. و

And slightly more complex things appear.

کەمێک شتی ئاڵۆزتر دەردەکەون. و

And where you have slightly more complex things,

ئەگەر هەندێک شتی کەمێک ئاڵۆزتریشت دەستکەوێت،

you can get slightly more complex things.

دەتوانی شتی کەمێک ئاڵۆزتریشت دەستکەوێت.

And in this way, complexity builds stage by stage.

بەم شێوەیەش، ئاڵۆزی قۆناغ بە قۆناغ بنیات دەنرێت.

Each stage is magical

هەر قۆناغێک جادووگەرییە

because it creates the impression of something utterly new

چونکە ئەو تێڕوانینە درووست دەکات کە شتێکی تەواو نوێ

appearing almost out of nowhere in the universe.

هەر لەخۆوە لە گەردووندا دەردەکەوێت.

We refer in big history to these moments as threshold moments.

لە مێژووی گەورەدا بەو ساتانە دەڵێین ساتەکانی سەرەتان.

And at each threshold, the going gets tougher.

لە هەر سەرەتایەکیشدا، بەردەوامی قورستر دەبێت.

The complex things get more fragile,

شتە ئاڵۆزەکان ناسکتر دەبن،

more vulnerable;

بێ بەرگریتر دەبن؛

the Goldilocks conditions get more stringent,

هەلومەرجە مامناوەندەکان توندتر دەبن، و

and it's more difficult to create complexity.

درووستکردنی ئاڵۆزی قورستر دەبێت.

Now, we, as extremely complex creatures,

ئێستا، ئێمە، وەک بوونەوەری زۆر ئاڵۆز،

desperately need to know this story

زۆر بە حەسرەتین چیرۆکی ئەوە بزانین

of how the universe creates complexity despite the second law,

چۆن گەردوون ئاڵۆزی درووست دەکات سەرەڕای یاسای دووەم، و

and why complexity means vulnerability and fragility.

بۆچی ئاڵۆزی بە واتای ناسکی و بێبەرگری بوون یەت. و

And that's the story that we tell in big history.

ئەوەش چیرۆکەکەیە کە لە مێژووی گەورەدا دەیگێڕینەوە.

But to do it, you have do something

بەڵام بۆ ئەوە پێویستە شتێک بکەیت

that may, at first sight, seem completely impossible.

کە لەوانەیە لە یەکەم نیگادا، تەواو لە مەحاڵ بچێت.

You have to survey the whole history of the universe.

پێویستە سەرژمێری هەموو مێژووی گەردوون بکەیت.

So let's do it.

کەواتە با بیکەین.

(Laughter)

(پێکەنین)

Let's begin by winding the timeline back

با دەستپێکەین بە گێڕانەوەی کات بۆ

13.7 billion years,

١٣.٧ ملیار ساڵ لەمەوبەر،

to the beginning of time.

بۆ سەرەتای درووسبوون.

Around us, there's nothing.

بە چواردەورمانەوە، هیچ نییە.

There's not even time or space.

تەنانەت کات یان بۆشایش بوونی نییە.

Imagine the darkest, emptiest thing you can

هەوڵبە تاریکترین و بەتاڵترین شت بێنیتە بەرچاوت و

and cube it a gazillion times and that's where we are.

لە تۆپێکدا ملیارەها جار کۆیکەرەوە و ئەوە ئێمە لەوێداین. و

And then suddenly,

ئینجا لە ناکاو،

bang!

بووم!

A universe appears, an entire universe.

گەردوونێک دەردەکەوێت، گەردوونێکی تەواو. و

And we've crossed our first threshold.

یەکەم بەربەستی خۆمان تێپەڕاند.

The universe is tiny; it's smaller than an atom.

گەردوون بچووکە؛ لە گەردێک بچووکترە.

It's incredibly hot.

ئێجگار گەرمە.

It contains everything that's in today's universe,

هەموو شتێکی تێدایە کە لە گەردوونی ئەمڕۆدا هەیە،

so you can imagine, it's busting.

بۆیە دەکرێ بیهێنیتە بەرچاوت، پارچە بووە. و

And it's expanding at incredible speed.

بە خێراییەکی بێوێنە فراوان دەبێت.

And at first, it's just a blur,

یەکەم جاریش، تەنیا لێڵییەکە،

but very quickly distinct things begin to appear in that blur.

بەڵام زۆر بەخێرایی شتی ڕوون لەو لێڵییەدا دەردەکەوێت.

Within the first second,

لە یەکەم چرکەدا،

energy itself shatters into distinct forces

وزە خۆی وردوخاش دەبێت بۆ چەند هێزێکی جیا

including electromagnetism and gravity.

بە هێزی کارۆموغناتیزی و تاودانیشەوە. و

And energy does something else quite magical:

وزە شتێکی تری جادوگەریش دەکات:

it congeals to form matter --

کۆدەبێتەوە بۆ درووستکردنی ماددە --

quarks that will create protons

کوارکەکانی پرۆتۆنەکان و

and leptons that include electrons.

لێپتۆنەکان درووست دەکەن کە ئیلیکترۆنەکانیش لەخۆدەگرن.

And all of that happens in the first second.

هەموو ئەوەش لە یەکەم چرکەدا ڕوویدا.

Now we move forward 380,000 years.

ئێستا ٣٨٠,٠٠٠ ساڵ دەچینە پێشەوە.

That's twice as long as humans have been on this planet.

ئەوە دوو هێندەی ماوەی هەبوونی مرۆڤە لەسەر ئەم هەسارەیە. و

And now simple atoms appear of hydrogen and helium.

ئێستاش گەردیلە سادەکان لە هایدرۆجین و هیلیۆم دەردەکەون.

Now I want to pause for a moment,

ئێستا ئەمەوێ کەمێک بوەستم،

380,000 years after the origins of the universe,

٣٨٠,٠٠٠ ساڵ دوای سەرەتای گەردوون،

because we actually know quite a lot about the universe at this stage.

چونکە ڕاستییەکەی لەم ساتەدا زۆر شت دەزانین لەسەر گەردوون.

We know above all that it was extremely simple.

لە سەروو هەموو شتێکەوە ئەزانین کە شتێکی زۆر سادە بووە.

It consisted of huge clouds of hydrogen and helium atoms,

پێکهاتووە لە هەوری زەبەلاحی گەردیلەکانی هایدرۆجین و هیلیۆم، و

and they have no structure.

هیچ پێکهاتەیەکیان نەبووە.

They're really a sort of cosmic mush.

جۆرێکە لە دەڵەمەیەکی گەردوونی.

But that's not completely true.

بەڵام ئەوە بە تەواوەتی ڕاست نییە.

Recent studies

توێژینەوە نوێکان

by satellites such as the WMAP satellite

بە مانگە دەستکردەکانی وەک مانگی دەستکردنی ویماپ

have shown that, in fact,

ئەوەی نیشانداوە، کە لە ڕاستیدا،

there are just tiny differences in that background.

تەنیا جیاوازی زۆر بچووک هەیە لەو پشتی دیمەنەوە.

What you see here,

ئەوەی لێرەدا دەیبینیت،

the blue areas are about a thousandth of a degree cooler

شوێنە شینەکان چەند هەزارپلەیەک سارد ترن لە

than the red areas.

شوێنە سوورەکان.

These are tiny differences,

ئەمانە جیاوازی بچووکن،

but it was enough for the universe to move on

بەڵام بەس بووە بۆ گەردوون بۆ ئەوەی بەردەوامبێت

to the next stage of building complexity.

بۆ قۆناغی دواتری بنیاتنانی ئاڵۆزی.

And this is how it works.

بەم شێوەیەش کاردەکات.

Gravity is more powerful where there's more stuff.

هێزی تاودان زیاتر بەهێزتر دەبێت لە شوێنێکدا شتی زیاتری لێبێت.

So where you get slightly denser areas,

کەواتە لەکوێدا ناوچەی کەمێک چڕتر هەبێت،

gravity starts compacting clouds of hydrogen and helium atoms.

هێزی تاودان دەست دەکات بە کۆکردنەوەی هەورەکانی گەردیلەی هایدرۆجین و هیلیۆم.

So we can imagine the early universe breaking up into a billion clouds.

کەواتە دەکرێ بیهێنینە بەرچاومان سەرەتای گەردوون ملیۆنەها هەور بووبێت.

And each cloud is compacted,

هەر هەورێکیش چڕکرابێتەوە،

gravity gets more powerful as density increases,

هێزی تاودان بەهێزتر بووبێت لەگەڵ زیادبوونی چڕیدا،

the temperature begins to rise at the center of each cloud,

پلەی گەرمی دەست دەکات بە بەرزبوونەوە لە ناوەندی هەر هەورێکدا، و

and then, at the center,

ئینجا لە ناوەڕاستدا،

the temperature crosses the threshold temperature

پلەی گەرمییەکە پلە گەرمییە لێوارەکە تێدەپەڕێنێتگ

of 10 million degrees,

کە دە ملیۆن پلەیە،

protons start to fuse,

پرۆتۆنەکان دەست دەکەن بە یەکگرتن،

there's a huge release of energy,

دەردانێکی گەورەی وزە دەبێت، و

and --

ئینجا --

bam!

بووم!

We have our first stars.

یەکەمین ئەستێرەکانمان دروستبوون.

From about 200 million years after the Big Bang,

نزیکەی ٢٠٠ ملیۆن ساڵ دوای تەقینەوە گەورەکە،

stars begin to appear all through the universe,

ئەستێرەکان دەست دەکەن بە دەرکەوتن بەدرێژایی گەردوون،

billions of them.

ملیۆنەها لە ئەستێرەکان. و

And the universe is now significantly more interesting

ئێستاش گەردوون بەشێوەیەکی بەرچاو سەرنجڕاکێشترە و

and more complex.

ئاڵۆزتریشە.

Stars will create the Goldilocks conditions

ئەستێرەکان هەلومەرجی مامناوەندی تر درووست دەکەن بۆ

for crossing two new thresholds.

تێپەڕاندنی دوو لێواری نوێ.

When very large stars die,

کاتێک ئەستێرە زۆر گەورەکان دەپوکێنەوە،

they create temperatures so high

پلەی گەرمی زۆر بەرز درووست دەکەن

that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,

بەشێوەیەک پرۆتۆنەکان بە چەندین تێکەڵەی ئاڵۆز و جیا یەکدەگرن،

to form all the elements of the periodic table.

بۆ درووستکردنی هەموو توخمەکانی سەر خشتەی خولی.

If, like me, you're wearing a gold ring,

ئەگەر وەک من ئەڵقەیەکی ئاڵتوونتان لە پەنجەدایە،

it was forged in a supernova explosion.

ئەوا لە تەقینەوەیەکی گەردوونیدا درووستبووە.

So now the universe is chemically more complex.

کەواتە ئێستا گەردوون لەڕووی کیمیاییەوە ئاڵۆزترە. و

And in a chemically more complex universe,

لە گەردوونێکی ئاڵۆزتردا،

it's possible to make more things.

ئەگەری دروستکردنی شتی زیاتر هەیە. و

And what starts happening is that, around young suns,

ئەوەشی دەست دەکات بە ڕوودان ئەوەیە لە چواردەوری خۆرە نوێکان،

young stars,

ئەستێرە نوێکان،

all these elements combine, they swirl around,

هەموو ئەم توخمانە یەک دەگرن، و دەخولێنەوە، و

the energy of the star stirs them around,

وزەی ئەستێرەکە دەیانسوڕێنێتەوە،

they form particles, they form snowflakes, they form little dust motes,

تەنۆلکەکان دروست دەکەن، دانەبەفرەکان دروست دەکەن، تەپ و تۆزی تەنۆلکەکان،

they form rocks, they form asteroids,

بەردەکان دروست دەکان، هەسارۆچکەکان درووست دەکەن و

and eventually, they form planets and moons.

لە ئەنجامدا، هەسارەکان و مانگەکان درووست دەکەن.

And that is how our solar system was formed,

کۆمەڵەی خۆریش بەم شێوەیە درووست دەبێت،

four and a half billion years ago.

چوار ملیار و نیو ساڵ لەمەوبەر.

Rocky planets like our Earth are significantly more complex than stars

هەسارە بەردییەکانی وەک زەوی زۆر ئاڵۆزترە لە ئەستێرەکانی تر

because they contain a much greater diversity of materials.

چونکە فرەچەشنییەکی زۆر زیاتری هەموو ماددەکانی تێدایە.

So we've crossed a fourth threshold of complexity.

بۆیە سێیەم لێواری ئاڵۆزیمان تێپەڕاند.

Now, the going gets tougher.

ئێستا، بەردەوامبوون قورستر ئەبێت.

The next stage introduces entities that are significantly more fragile,

قۆناغی دواتر ئەو شتانە دەهێنێتە کایەوە کە زۆر ناسکترن،

significantly more vulnerable,

زۆر بێبەرگریترن،

but they're also much more creative

بەڵام زۆر داهێنەرانەترن و

and much more capable of generating further complexity.

توانای درووستکردنی ئاڵۆزی زیاتریان هەیە.

I'm talking, of course, about living organisms.

بێگومان من باسی بوونەوەرە زیندووەکان ئەکەم.

Living organisms are created by chemistry.

بوونەوەرە زیندووەکان لەلایەن کیمیاوە درووست دەبن.

We are huge packages of chemicals.

ئێمە کۆکراوەیەکی گەورەی ماددە کیمیاییەکانین.

So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.

کیمیاش لەلایەن هێزی کارۆموغناتیزییەوە داگیرکراوە.

That operates over smaller scales than gravity,

کە لەسەر پێوەری بچووکتری لە هێزی تاودان کاردەکات،

which explains why you and I are smaller than stars or planets.

ئەویش ڕوونیدەکاتەوە بۆچی منیش و ئێوەش لە ئەستێرەکان یان هەسارەکان بچووکترین.

Now, what are the ideal conditions for chemistry?

ئینجا، هەلومەرجە نمونەییەکان بۆ کیمیا چییە؟

What are the Goldilocks conditions?

هەلومەرجە مامناوەندەکان چین؟

Well, first, you need energy,

یەکەم شت، پێویست بە وزەیە،

but not too much.

بەڵام زۆر نا.

In the center of a star, there's so much energy

لە ناوەڕاستی ئەستێرەیەکدا، وزەیەکی زۆر هەیە

that any atoms that combine will just get busted apart again.

کە گەردیلەکانی یەکدەگرن دەکرێت جیاببنەوە.

But not too little.

بەڵام زۆر کەمیش نەبێت.

In intergalactic space,

لە بۆشایی نێوان گەلەئەستێرەکان،

there's so little energy that atoms can't combine.

وزەیەکی هێندە کەم هەیە کە گەردیلەکان ناتوانن یەک بگرن.

What you want is just the right amount,

ئەوەی پێویست پێیەتی بڕێکی گونجاوە، و

and planets, it turns out, are just right,

لەسەر هەسارەکان ئەو بڕە گونجاوە هەیە،

because they're close to stars, but not too close.

چونکە نزیکن لە ئەستێرەکانەوە، بەڵام زۆر نزیک نا.

You also need a great diversity of chemical elements,

پێویست بە فرەچەشنییەکی زۆری تووخمە کیمیاییەکانیش هەیە، و

and you need liquids, such as water.

پێویست بە شلەشە، وەک ئاو.

Why?

بۆچی؟

Well, in gases, atoms move past each other so fast

لە دۆخی گازدا، گەردیلەکان ئەوەندە بەخێرایی بەلای یەکدا دەڕۆن

that they can't hitch up.

ناتوانن یەک بگرن.

In solids,

لە دۆخی ڕەقیدا،

atoms are stuck together, they can't move.

گەردیلەکان ئەوەندە بەتوندی پێکەوە بەستراون، ناتوانن هیچ بجوڵێن.

In liquids,

لە دۆخی شلیدا،

they can cruise and cuddle

دەتوانن بچن سەر یەک و

and link up to form molecules.

بەیەکترەوە ببەسترێن بۆ درووستکردنی گەردەکان.

Now, where do you find such Goldilocks conditions?

ئێستا ئەو هەلومەرجە بێوێنەیە لەکوێ دەست ئەکەوێت؟

Well, planets are great,

هەسارەکان هەموو مەزنن، و

and our early Earth was almost perfect.

هەسارەی زەوی خۆشمان بێوێنەترین بووە.

It was just the right distance from its star

مەودایەکی گونجاو لە ئەستێرەکەیەوە دوور بووە بۆ ئەوەی

to contain huge oceans of liquid water.

زەریای گەورەی ئاوی تێدا بێت. و

And deep beneath those oceans,

لە قوڵایی ژێر ئەو زەریایانەشەوە،

at cracks in the Earth's crust,

لە ناخی زەویدا،

you've got heat seeping up from inside the Earth,

گەرمییەکی پەنگ خواردووت هەیە لە ناوەوەی زەویدا، و

and you've got a great diversity of elements.

فرەچەشنییەکی مەزنی تووخمەکان هەیە.

So at those deep oceanic vents,

کەواتە لەو شوێنانەی دەرچوونی گەرمی ناخی زەریاکان،

fantastic chemistry began to happen,

کیمیاگەرییەکی بێوێنە دەستیکردووە بە ڕوودان، و

and atoms combined in all sorts of exotic combinations.

گەردیلەکان لە چەندین شێوەی هەمەچەشندا یەکیان گرتووە.

But of course, life is more than just exotic chemistry.

بەڵام بێگومان ژیان لە تەنیا کیمیاگەرییەکی نائاسایی زیاترە.

How do you stabilize those huge molecules

چۆن ئەو گەردە زەبەلاحانە سەقامگیر دەکەیت کە پێدەچێت

that seem to be viable?

بتوانن بەردەوام بن؟

Well, it's here that life introduces an entirely new trick.

لێرەدایە کە ژیان فێڵێکی تەواو نوێ دەهێنێتە ئاراوە.

You don't stabilize the individual;

خوودی ئەو شتە سەقامگیر ناکەیت؛

you stabilize the template,

کڵێشەکە سەقامگیر دەکەیت،

the thing that carries information,

ئەو شتەی زانیارییەکە هەڵدەگرێت، و

and you allow the template to copy itself.

ڕێگەدەدەیت کڵێشەکە لەبەر خۆی بگرێتەوە.

And DNA, of course, is the beautiful molecule

بێگومان دی ئێن ئەی گەردە جوانەکەیە

that contains that information.

کە ئەو زانیاریەی لەخۆگرتووە.

You'll be familiar with the double helix of DNA.

ئاشنا دەبن بە لولوپێچە دوانییەکەی دی ئێن ئەی.

Each rung contains information.

هەر بەشێکی زانیارییەکی تێدایە.

So, DNA contains information about how to make living organisms.

کەواتە دی ئێن ئەی زانیاری پێیە لەسەر چۆنێتی دروستکردنی بونەوەری زیندوو.

And DNA also copies itself.

هەروەها دی ئێن ئەی ئەتوانێت لەسەر خۆشی بگرێتەوە.

So, it copies itself

کەواتە لەسەر خۆی دەگرێتەوە و

and scatters the templates through the ocean.

کڵێشەکە بە زەریاکاندا بڵاودەکاتەوە.

So the information spreads.

کەواتە زانیارییەکە بڵاودەبێتەوە.

Notice that information has become part of our story.

تێبینی بکە کە زانیاری بووە بە بەشێک لە مێژووی ئێمە.

The real beauty of DNA though is in its imperfections.

جوانی ڕاستەقینەی دی ئێن ئەی لەوەدایە کە بێ هەڵە نییە.

As it copies itself, once in every billion rungs,

کاتێک لەسەر خۆی دەگرێتەوە، لە هەر یەک ملیار جارێکدا

there tends to be an error.

دەکرێت هەڵەیەک ڕووبات.

And what that means is that DNA is, in effect, learning.

ئەوەش واتای ئەوەیە کە دی ئێن ئەی لە فێربوونی زیاتردایە.

It's accumulating new ways of making living organisms

ڕێگای نوێ کۆدەکاتەوە بۆ درووستکردنی بوونەوەری زیندوو

because some of those errors work.

چونکە هەندێک لەم هەڵانە سوودبەخشن.

So DNA's learning

کەواتە دی ئێن ئەی فێردەبێت و

and it's building greater diversity and greater complexity.

فرەچەشنییەک و ئاڵۆزییەکی زیاتر بنیات دەنێت.

And we can see this happening over the last four billion years.

دەشتوانین ڕوودانی ئەمە بەدرێژایی چوار ملیار ساڵی پێشوو ببینین.

For most of that time of life on Earth,

بۆ بەشێکی زۆری ماوەی ژیانی سەر زەوی،

living organisms have been relatively simple --

بوونەوەرە زیندووەکان زۆر سادە بوون --

single cells.

تەنیا خانەیەک.

But they had great diversity, and, inside, great complexity.

بەڵام فرەچەشنییەکی مەزنیان هەبووە و لە ناویشەوە ئاڵۆزی.

Then from about 600 to 800 million years ago,

ئینجا نزیکەی ٦٠٠-٨٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر،

multi-celled organisms appear.

بوونەوەرە فرەخانەکان دەرکەوتوون.

You get fungi, you get fish,

بۆ نموونە کەڕوو، ماسی،

you get plants,

درووستبوونی ڕووەکەکان،

you get amphibia, you get reptiles,

درووستبوونی وشکاوەکییەکان، ئینجا خشۆکەکان، و

and then, of course, you get the dinosaurs.

ئینجا بێگومان دەیناسۆرەکان.

And occasionally, there are disasters.

هەندێک جاریش، کارەساتی سرووشتی دەبێت.

Sixty-five million years ago,

شەست و پێنج ملیۆن ساڵ لەمەوبەر،

an asteroid landed on Earth

نەیزەکێک یاوێتی بە زەویدا

near the Yucatan Peninsula,

لە نزیک نیمچەدورگەی یوکاتان،

creating conditions equivalent to those of a nuclear war,

هەلومەرجی وای درووستکردووە وەک جەنگی ئەتۆمی وابووە، و

and the dinosaurs were wiped out.

دەیناسۆرەکان لەناوچوون.

Terrible news for the dinosaurs,

هەواڵێکی ناخۆش بۆ دەیناسۆرەکان،

but great news for our mammalian ancestors,

بەڵام هەواڵێکی خۆش بۆ شیردەرەکانی باوباپیرانمان،

who flourished

کە زیایان کردووە

in the niches left empty by the dinosaurs.

لەو شوێنانەی دەیناسۆرەکانی لێنەماوە.

And we human beings are part of that creative evolutionary pulse

ئێمەی مرۆڤیش بەشێکین لەو زنجیرە پەرەسەندنەی کە

that began 65 million years ago

٦٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر دەستیپێکردووە

with the landing of an asteroid.

بە لێدانی ئەو هەسارۆچکەیە لە زەوی.

Humans appeared about 200,000 years ago.

مرۆڤەکان نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەرکەوتوون. و

And I believe we count as a threshold in this great story.

باوەڕم وایە ئەوەش وەک لێوارێکی تر لە مێژووی مەزندا هەژمارکرێت.

Let me explain why.

با ڕوونیکەمەوە بۆچی.

We've seen that DNA learns in a sense,

بینیمان کە دی ئێن ئەی چۆن بەجۆرێک فێری شت ئەبێت،

it accumulates information.

زانیاری کۆئەکاتەوە.

But it is so slow.

بەڵام زۆر خاوە لەوەدا.

DNA accumulates information through random errors,

دی ئێن ئەی لەڕێی هەڵەی هەڕەمەکییەوە زانیاری کۆدەکاتەوە،

some of which just happen to work.

کە هەندێکی پێدەچێت بە باش بشکێتەوە.

But DNA had actually generated a faster way of learning:

بەڵام دی ئێن ئەی ڕێگایەکی خێراتری درووستکردووە بۆ فێربوون:

it had produced organisms with brains,

بوونەوەری درووستکردووە بە مێشکەوە، و

and those organisms can learn in real time.

ئەو بوونەوەرانەش دەتوانن فێری زۆر شتی تازە ببن.

They accumulate information, they learn.

زانیاری کۆدەکەنەوە، فێردەبن.

The sad thing is, when they die,

ئەوەی جێی داخە ئەوەیە، کاتێک دەمرن،

the information dies with them.

زانیارییەکەش دەمرێت لەگەڵیان.

Now what makes humans different is human language.

ئێستا ئەوەی وایکردووە مرۆڤ جیاواز بێت زمانی ئاخاوتنی مرۆڤە.

We are blessed with a language, a system of communication,

ئێمە خۆشبەختین زمانێکمان هەیە، سیستمێکی پەیوەندی،

so powerful and so precise

ئەوەندە بەهێز و ئەوەندە ورد

that we can share what we've learned with such precision

ئەتوانین ئەوەی فێری بووین بەوپەڕی وردییەوە بگەیەنین بە چواردەورمان

that it can accumulate in the collective memory.

بەشێوەیەک بچێتە یادەوەری هەمووانەوە.

And that means

ئەوەش واتای ئەوەیە

it can outlast the individuals who learned that information,

دەکرێت لە تەمەنی ئەو کەسە زیاتر بمێنێتەوە کە زانیارییەکە فێربووە، و

and it can accumulate from generation to generation.

دەکرێت نەوە لەدوای نەوە کۆبێتەوە.

And that's why, as a species, we're so creative and so powerful,

لەبەر ئەوەشە، وەک بوونەوەرێک، ئێمە زۆر بەهێز و زۆر داهێنەرین، و

and that's why we have a history.

لەبەر ئەوە مێژووێکمان هەیە.

We seem to be the only species in four billion years

لەوە ئەچین تەنیا بوونەوەر بین لەم پێنج ملیار ساڵەدا

to have this gift.

کە ئەو توانایەمان هەبێت.

I call this ability collective learning.

بەم توانایە ئەڵێم فێربوونی کۆکراوە.

It's what makes us different.

ئەوەی وامان لێئەکات جیاوازبین.

We can see it at work in the earliest stages of human history.

لە سەرەتاترین بەشی مێژووری مرۆڤدا دەبینین کە کار ئەکات.

We evolved as a species in the savanna lands of Africa,

وەک بوونەوەرێک لە زەوییەکانی ساڤانای ئەفریقا پەرەمان سەندووە،

but then you see humans migrating into new environments,

بەڵام ئینجا مرۆڤەکان گەشتیان کردووە بۆ ژینگە نوێکان،

into desert lands, into jungles,

بۆ زەوییە بیابانەکان، بۆ دارستانەکان،

into the Ice Age tundra of Siberia --

بۆ جەمسەری بەستەڵەکی سیبریا --

tough, tough environment --

ژینگە قورس و دژوارەکان --

into the Americas, into Australasia.

بۆ ئەمریکا و بۆ ئوسترالیاش.

Each migration involved learning --

هەر گەشتکردنێک فێربوونی لەگەڵ بووە --

learning new ways of exploiting the environment,

فێربوونی ڕێگای نوێ بۆ قۆستنەوەی ژینگە،

new ways of dealing with their surroundings.

ڕێگای نوێی مامەڵەکردن لەگەڵ چواردەور.

Then 10,000 years ago,

ئینجا ١٠,٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر،

exploiting a sudden change in global climate

قۆستنەوەی گۆڕانێکی لەناکاو لە کەش و هەوای زەویدا

with the end of the last ice age,

لەگەڵ کۆتایی دوایین چاخی سەهۆڵبەندان،

humans learned to farm.

مرۆڤ فێری کشتوکاڵی بوو.

Farming was an energy bonanza.

کشتوکاڵی وەک وزە وابوو بۆ مرۆڤ.

And exploiting that energy, human populations multiplied.

بە بەکارهێنانی ئەو وزەیەش، مرۆڤەکان توانیان زۆرتر ببن.

Human societies got larger, denser, more interconnected.

کۆمەڵگاکان گەورەتر و چڕتر بوون و پەیوەندیان زیاتر لەنێواندا درووستبوو.

And then from about 500 years ago,

ئینجا نزیکەی ٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر،

humans began to link up globally

مرۆڤەکان لەسەر ئاستی جیهان کەوتنە پەیوەندییەوە

through shipping, through trains,

لەڕێگەی کەشتی، لەڕێگەی شەمەندەفەر،

through telegraph, through the Internet,

لەڕێگەی تەلەگراف، و لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە،

until now we seem to form a single global brain

تا ئەم ڕۆژەی کە لەوە دەچێت جیهان هەمووی یەک مێشک بێت و

of almost seven billion individuals.

لە حەوت ملیۆن تاک پێکهاتبێت.

And that brain is learning at warp speed.

ئەو مێشکەش بەخێراییەکی بێشوومار فێردەبێت. و

And in the last 200 years, something else has happened.

لە دووسەد ساڵی پێشوودا شتێکی تریش ڕوویدا.

We've stumbled on another energy bonanza

سەرچاوەیەکی تری وزەمان دۆزییەوە.

in fossil fuels.

لە سووتەمەنییەکانی زیندەوەرە دێرینەکان.

So fossil fuels and collective learning together

کەواتە سووتەمەنییەکانی زیندەوەرە دێرینەکان و پێکەوە فێربوون

explain the staggering complexity we see around us.

ئەو ئاڵۆزییە بێشوومارەی چواردەورمان ڕووندەکاتەوە.

So --

کەواتە --

Here we are,

گەشتینە ئێرە،

back at the convention center.

دووبارە لەناو سەنتەری کۆنگرەکاندا.

We've been on a journey, a return journey, of 13.7 billion years.

گەشتێکی چوون و هاتنەوەمان کرد بۆ ١٣.٧ ملیار ساڵ لەمەوبەر.

I hope you agree this is a powerful story.

هیوادارم بەلای ئێوەشەوە چیرۆکێکی بەهێز بێت. و

And it's a story in which humans play an astonishing and creative role.

چیرۆکێکە کە مرۆڤەکانیش ڕۆڵێکی بێوێنە و داهێنەرانەی تیا دەگێڕن.

But it also contains warnings.

بەڵام ئاگادارکردنەوەش لەخۆدەگرێت.

Collective learning is a very, very powerful force,

پێکەوە فێربوون هێزێکی زۆر زۆر بەهێزە، و

and it's not clear that we humans are in charge of it.

ڕوون نییە ئەگەر ئێمە مرۆڤ کۆنترۆڵی ئەوەمان بەدەستەوە بێت.

I remember very vividly as a child growing up in England,

وەک مناڵێک کە لە ئینگلتەرا گەورە بووم زۆر بە ڕوونی بیرمە،

living through the Cuban Missile Crisis.

ماوەی قەیرانی مووشەکی کوبا.

For a few days, the entire biosphere

بۆ چەند ڕۆژێک، تەواوی ئەو بەشەی گۆی زەوی

seemed to be on the verge of destruction.

لەوە دەچوو لە لێواری لەناوچووندا بێت.

And the same weapons are still here,

هەمان ئەو چەکانەش هێشتا ماون، و

and they are still armed.

هێشتا لە ئامادەباشیان.

If we avoid that trap, others are waiting for us.

ئەگەر لەو تەڵەیە دەرباز بین، هی تر چاوەڕێمان ئەکات.

We're burning fossil fuels at such a rate

بە ڕادەیەکی هێندە زۆر سووتەمەنی بەکاردەهێنین

that we seem to be undermining the Goldilocks conditions

خەریکە ئەو هەلومەرجە مامناوەندە بە تەواوەتی تێکدەدەین

that made it possible for human civilizations

کە وایکرد شارستانیەتی مرۆڤ

to flourish over the last 10,000 years.

بەدرێژایی ١٠ هەزار ساڵی پێشوو ببوژێتەوە.

So what big history can do

کەواتە ئەوەی مێژووی گەورە پێی دەکرێت

is show us the nature of our complexity and fragility

ئەوەیە سرووشتی ئاڵۆزی و ناسکی و مەترسی خۆمانمان نیشانبات

and the dangers that face us,

کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە،

but it can also show us our power with collective learning.

بەڵام دەشتوانێت هێزی خۆمان نیشانبات بە فێربوونی بەکۆمەڵ.

And now, finally --

ئێستاش لە کۆتاییدا --

this is what I want.

ئەمە ئەوەیە کە ئەمەوێت.

I want my grandson, Daniel,

ئەمەوێ کوڕەزاکەم، دانیاڵ، و

and his friends and his generation,

هاوڕێکانی و نەوەکەی،

throughout the world,

لە سەرانسەری جیهاندا،

to know the story of big history,

چیرۆکی مێژووە گەورەکەمان بزانن، و

and to know it so well

ئەوەنە باش بیزانن

that they understand both the challenges that face us

لە ململانێکان و دەرفەتەکانیش تێبگەن

and the opportunities that face us.

کە ڕووبەڕوومان دەبنەوە.

And that's why a group of us

لەبەر ئەوە کۆمەڵێکمان خەریکی

are building a free, online syllabus

بنیاتنانی مەنهەجێکی بێبەرامبەری، سەر ئینتەرنێتین

in big history

بۆ مێژووی گەورە

for high-school students throughout the world.

بۆ خوێندکارانی دواناوەندی سەرانسەری جیهان.

We believe that big history

باوەڕمان وایە مێژووی گەورە

will be a vital intellectual tool for them,

ئامرازێکی ڕووناکبیری بۆیان،

as Daniel and his generation

کاتێک دانیاڵ و نەوەکەی

face the huge challenges

ڕووبەڕووی ململانێ گەورەکان و

and also the huge opportunities

دەرفەتە گەورەکان دەبنەوە

ahead of them at this threshold moment

لە بەردەمیان لەم ساتە گرنگەی

in the history of our beautiful planet.

مێژووی هەسارە جوانەکەماندا.

I thank you for your attention.

زۆر سوپاس بۆ سەرنجتان.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)